Jizzax davlat pedagogika universiteti jismoniy madaniyat fakulteti jismoniy madaniyat nazariyasi va metodikasi kafedrasi

Milliy kadriyatlar.
Kadriyatlar tizimida millat, unga xos belgilar, jixdtlar, xususiyatlar, ularning vujudga kelish jarayonlariga muayyan darajada ta’sir kursatgan XUDUD va u bilan boglik tuygular, millatning utmishi, tarixi, madaniyati, u yaratgan mzdaniy boyliklar va ma’naviy meros bilan boglik kadriyatlar kam mukim urinni egallaydi. Bu kadriyatlar biror millat kishilari uchun u mumiy bulib kisoblanadi. Ular alokida shaxe kadriyatlarini umu minsoniy kadriyatlar bilan boglovchi xalklardan biridir. Muayyan kishi yoki shaxe umuminsoniy kadriyatlar ni anglashda, U3 faoliyatini ushbu kadriyatlar mezoniga moslashtirishda milliy kadriyatlarni xisobga oladi, ular bilan boglik jixdtlarni xam nazarda tutadi.
Dunyodagi xalklar orasida aynan shu millatning borligi, mavjudligi, betakrorligi, “Kuxna tar ix shodasida bitta marjoy” (E.Voxidov) sifatida zoxirligi xar kanday kishi uchun axdmiyatga ega bulishi tabiiy. Millat - kar kanday milliy kadriyatning ob’ekta, milliy kadriyatlar tizimi tayanadigan ijtimoiy aeoedir. “Millat” atamasi kadriyat ob’ekta sifatida tushunilganida, bir-biri bilan kon-kar indosh xalklarga nisbatan ishlatiladigan “turkiy xalklar”, “yelavyanlar”, “roman xalkdari” kabilarga umummilliylik darajasi moe keladi. Millat bir tomondan, uzining kadriyatlarini mutaasil vujudga keltirib tur ad i, utmishdan kelajakka rivojlanish jarayonida ularni doimiy takomilashtirib, yangi-yangi kirralarinn shakllangarib turadi, ikkinchi tomosdan esa, uning uzi xam mavjud kadriyatlar tizimi ta’siri o stada Uzgarib va rivojlanib boradi.
Millat - uzining kadriyatlarini vujudga keltirib, ularning yangi-yangi kirralarini va jixatlarini yeaykallashtirib, tarakkiyot jarayonida takomillashtirib turishi ma’nosida Uz kadriyatlarining xakikiy egasi, makon va zamondagi ilgarilanma karakatdan iborat uzgarishlar jarayonida ularni utmishdan kelajakka tomon yetkazib beradigan eng asosiy ob’ektdir.
Kadriyatlarning xilma-xilligi
Kadriyatlar uzining moxiyatiga kura bir necha turga bulinadi. Jumladan, inson va uning hayota eng oliy kadriyat hisoblanadi. Inson yuk joyda biron narsaning kadr kimmati xakida suzlash bema’nilikdir. Shuning uchun xam inson kadr-kimmatini e’zozlash, uning turmushini yaxshilash, bilimi va madaniy saviyasini rivojlantirish, sogligini saklash, xayotini ximoya kilish davlatimiz siyosatining asosiy yunalishini tashkil etadi. Jamiyatimizda ruy berayotgan tub uzgarishlarning, isloxotlarning barchasi fukarolar hayoti to‘q, boy va guzal bulishi, inson uzini chinakam erkin his etishi, uz mexnati natijasining, uz takdirining, uz mamlakatining egasi bulishini ta’minlashga karatilgandir.
Birinchi Prezidentimiz I.Karimov ta’kidlaganidek, jamiyatni islox kilish va yangilash buyicha kup kirrali faoliyatimiz markazida inson, suveren Uzbekistonning fukarosi turadi. Islohotlarning mazmuni har bir fukaro shaks sifatida uzini kursatish imkoniyatgiga ega bulishiga karatilgan. Siyosiy va ijtimoiy hayotdagi barcha uzgarishlar ayni mana shu oliy maksadga erishishga, har bir kishining hayotini yaxshirok, munosibrok, ma’naviy jixatdan boyrok kilishga buysundirilgan.
Kadriyatlar amal kilish doirasiga kura milliy, mintakaviy va umuminsoniy turlarga bulinadi.
Milliy kadriyatlar - murakkab ijtimoiy-ruxiy hodisa bulib, u millatning tili, madaniyati, tarixi, urf-odatlari, an’analarinn, jamiki moddiy va ma’naviy boyliklarini, iktisodiy, ijtimoiy siyosiy xayotining barcha tomonlarini kamrab oladi.
Insonning kaysi millatga mansub ekanligi hakidagi tasavvuri fakat g‘oyagina emas, balki tuygu kamdir. Bu tuygu kishida millatning tarixi, ruxiyati, xozirgi xolati va xususiyatini tushunish, xis kilish shaklida mujassamlashgan buladi. Insonda milliy ong va gurur bulmasa, u uzining kaysi millatga mansubligini his etmasa, uning milliy kadriyatlarni anglashini tasavvur kilish qiyin. Toki, millatlar, milliy mafkuralar mavjud ekan, milliy munosabatlar xam, milliy xis-tuygular xam, milliy kadriyatlar xam saklanib kolaveradi. Millatni milliy kadriyatlardan maxrum kilishga urunish tarix va insoniyat oldidagi eng katta jinoyatdir.
Xar bir ruxan soglom kishida uz kadr-kimmatini saklash, uzini xurmat kilish tuygusi mavjud. Xar bir millatda xam xuddi shu xolatni kuramiz. Millatlarning uz-uzini anglash jarayoni takomillashgan sari milliy manfaatlar xam, milliy kadriyatlar xam kuchayib, mustaxkamlanib boraveradi.
Milliy kadriyatlarning e’zozlanishi va kuchayib borishi zinxor milliy xudbinlikka, manmanlikka olib kelmasligi kerak. Shuning uchun xam bu masalada xushyorlik, nazokat, insof, diyonat, bagrikenglik saxovat talab kilinadi. Zotan, milliy kadriyatlarning uzi ayni paytda, mintakaviy yoki umuminsoniy kadriyatlarning uzviy kismi sifatida namoyon buladi.
Umuminsoniy kadriyatlar milliy va mintakaviy kadriyatlardan mazmuni jixatdan chukur va keng bulib, umumbashariy axamiyat kasb etadi. Umuminsoniy kadriyatlar barcha millatlar, elatlar va xalkdarning maksad va intilishlariga muvofik koladi. Shuni ta’kidlash kerakki, jaxondagi birorta xalk va millat uzidan boshka xalk va millatlardan, umuman jaxon sivilizatsiyasidan mutlako ajralgan, aloxida madaniyatga ega emas. Millatlar boshka xalklarning madaniy-ma’naviy yutuklaridan foydalanmay turib rivojlana olmaydilar. Shu sababli, barcha xalklarning ijtimoiy - iktisodiy, madaniy-ma’naviy rivojlanishi, tarixi bir-biri bilan chambarchas bulib ketgan.
Umuminsoniy kadriyatlar turkumiga insoniyat sivilizatsiyasining tarakkiyoti bilan boglik bulgan umumbashariy muammolar kiradi. Ulardan eng asosiylari yer yuzida ilm fanni tarakkiy ettirish, tinchlikni saklash, yadroviy kurollarning poygasini tuxtatish, xalkaro xavfsizlikni ta’minlash, turli kasalliklarning oldini olish, tabiatni muxofaza kilish, kashshoklik va savodsizlikka barxam berish, sanoat xom-ashyosi, energiya manbalari va ozik-ovkdt bilan ta’minlash, koinotni va jaxon okeani resurslarini uzlashtirish bilan boglik bulgan muammolar kiradi.
Kadriyatlarning jamiyat tarakkiyoti, inson hayotiga kursatadigan ta’siri nuktai nazaridan progressiv va reatsion kadriyatlarga ajratilishini xam esdan chikarmaslik kerak. Jamiyatimizning iktisodiyoti, madaniyati va ma’naviyatining ilgari karab rivojlanishiga, milliy axlok, odob, urf-odat negizlarida komil insonni tarbiyalashga, mustakil Respublikamizni har tomonlama ravnak, toptirib, jaxon sivilizatsiyasiga qo‘shishga astoydil xizmat kiladigan kadriyatlar-bu progressiv kadriyatlarni tashkil ztadi. Aksincha, xukumatimiz oldida turgan ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy-madaniy, ma’naviy muammolarni xal etishga tusqinlik kiladigan xodisalar reaksion kadriyatlarga kiradi.
Milliy kadriyatlarni tiklash va ulardan samarali foydalanish milliy manfaatlar va milliy kiziqishlar bilan uzviy boglikdir. Milliy manfaaat iktisodiy, ijtimoiy-siyosiy, ma’naviy hayotni har tomonlama, teran kamrab oladi. Boshkacha aytganda, hakkoniy milliy manfaatlar-bu muayyan millat vakillarining talab va ehtiyojlari yigindisidan iboratdir. Ammo milliy manfaatlar boshka mintaka vakillarining manfaatlariga zid bulmasligi kerak.
Keng ma’nodagi milliy kadriyatlar asosida turuvchi umummilliy manfaatlar, yukorida ta’kidlaganimizdek shunday umummilliy munosabatlarni namoyon etadiki, bularga kuyidagi talablarni kiritish mumkin:
- mamlakatda yashovchi barcha kishilarning, millati va istikomat joyidan kati nazar tent huquqliligi va erkin rivojlanishini ta’minlash;
- xalklarning uz takdirini uzi belgilashi, milliy kadr-kimmatni karor toptirish:
- ona tilini va madaniyatini, xalk urf-odat va an’analarini rivojlantirish xukuki berilishi.
-mustakil davlatlar ko‘p millatli, xalklarining xamdustligini mustakkamlash, shu jumxuriyatlar tarkibidagi xamma turdagi muxtoriyatlarning xam mustakilligini amalda ta’minlash:
-kamsonli xalklarning, milliy guruxlarning manfaatlari va kiziktirishlarini ximoya kilish, ular turmushining an’anaviy shakllariga extiyotkorlik bilan munosabatda bulish, katag‘onga uchragan va zur berib kuchirilgan xalklarning xukuklarini tiklash, zuravonlik xarakatlari okibatlarini bartaraf etish;
-axolining nohaqlikdan kuchishining oldini olish, kochoklar uchun xukukiy makomlar joriy etish, ularga zaruriy yordam berish;
-milliy ekstremizm, shovinizm, irqchilik diskriminatsiyaning har kanday kurinishiga karshi kurashish;
- ko‘pmillatli davlatning umum milliy xavfsizligini ta’minlash va kuriklash,
Yukorida kursatib utilgan munosabatlarning barchasi aynan xozirgi davr xayotimiz asosiy mezonlaridan kelib chikayotgan xakkoniy talablardir. Bularga uz navbatida, e’tibor bermaslik salbiy ijtimoiy okibatlarga olib kelishi mukarrar.