Jizzax filiali oila psixologiya kafedrasi oila psixoterapiya nazariyasi

Uyushqoqlikning 4 darajasi mavjud: past - ajralgan oila turi; ajratilgan 
(ajratilgan) - past va oʻrtacha; Birlashgan (bogʻlangan) - oʻrtacha va yuqori va 
chalkash (tushmaslik - o‘ralib olish) - haddan tashqari yuqori daraja. 
Oilaning moslashuvchanligi (moslashuvchanlik) Olson tomonidan oila 
rahbariyati, oilaviy rollar va munosabatlarni tartibga soluvchi qoidalardagi 
oʻzgarishlar soni sifatida belgilanadi. Olson bu shkalada 4 darajani ham ajratib 
turadi; qattiq (qattiq) dan - juda past, tuzilgan (tuzilmali) - pastdan oʻrtachagacha; 
moslashuvchan (moslashuvchan) - oʻrtacha; oila tizimining juda yuqori - xaotik 

---

65 
(xaotik) turiga. Birlashishning markaziy darajalari (boʻlingan, birlashtirilgan) va 
moslashuvchanlik (tarkibiy, moslashuvchan) muvozanatli va oilaning optimal 
ishlashini ta’minlaydi, shu bilan birga bu shkalalardagi ekstremal qiymatlar 
(ajratilgan, chalkash, qattiq va tartibsiz turlar) muammoli hisoblanadi. Keling, ushbu 
shkalalarda tanlangan qiymatlarning har birini qisqacha tavsiflab beraylik. 
Terapiyaga kelgan oilalar koʻpincha ekstremal turlardan biriga tushadilar. Agar 
uygʻunlik darajasi juda yuqori boʻlsa (chalkash tizim),keyin oilada juda koʻp 
markazlashtirilgan kuchlar, hissiy yaqinlik va sadoqat talabida haddan tashqari, 
alohida oila a’zolari bir-biridan mustaqil harakat qila olmaydi. Oilada juda koʻp 
kelishuv mavjud, nuqtai nazarlardagi farqlar faol ravishda ragʻbatlantirilmaydi. 
Hatto bunday oilaning mavjudligi uchun xavf sifatida kelishmovchiliklar qoʻrquvi 
ham mavjud. (Agar biz juda boshqacha boʻlsak, biz birgalikda nima qilamiz?) Oila 
a’zolarining shaxsiy maydoni kam va bir-birlariga nisbatan past darajadagi farqlar 
mavjud. Oila tizim sifatida atrof-muhit bilan qattiq tashqi chegaralarga va quyi 
tizimlar va shaxslar oʻrtasidagi zaif ichki chegaralarga ega. Odamlarning energiyasi 
asosan oila yoki uning alohida quyi tizimiga qaratilgan boʻlib, uning har bir 
a’zosining bir nechta doʻstlari va qiziqishlari mavjud. Boshqa ekstremalda, past 
darajadagi birlashuvga ega boʻlgan uzilgan tizimda juda koʻp markazdan qochma 
kuchlar mavjud. Oila a’zolari hissiy jihatdan juda ajralib turadi, bir-biriga juda 
bogʻliq emas va bir-biriga mos kelmaydigan xatti-harakatlarni namoyon qiladi. Ular 
koʻpincha vaqtlarini alohida oʻtkazadilar, bir-biriga bogʻliq boʻlmagan qiziqishlari 
va alohida doʻstlari bor. Ular uchun bir-birini qoʻllab-quvvatlash va hayot 
muammolarini birgalikda hal qilish qiyin. Biroq, bunday oila a’zolari Myurrey 
Bouenni tushunishda yaxshi ajralib turadigan shaxslar deb aytish mumkin emas, 
chunki boshqalardan ajralib turish, mustaqillikni ta’kidlagan holda, ular koʻpincha 
yaqin munosabatlar oʻrnatishga qodir emasligini yashirishadi, boshqa odamlarga 
yaqinlashganda tashvishni kuchaytiradilar. Bizning fikrimizcha, bu masshtabning 
qutblari (yaqinlik - ajralish) insonning ikkita asosiy qoʻrquvini - yolgʻizlik 
qoʻrquvini va boshqalar tomonidan singib ketish qoʻrquvini aks ettiradi. 
Balansli turdagi oila a’zolari oʻzlarining mustaqilligini oilalari bilan yaqin aloqalar 
bilan birlashtira oladilar. 
Boʻlingan turdagi munosabatlarga ega boʻlgan oilalar hissiy jihatdan bir oz 
ajralishga ega, ammo bu boʻlingan tizimdagi kabi ekstremal emas. Oila a’zolari 
uchun alohida oʻtkazgan vaqt muhimroq boʻlsa-da, oila yigʻilish, muammolarni 
muhokama qilish, bir-birini qoʻllab-quvvatlash va birgalikda qaror qabul qilish 
imkoniyatiga ega. Qiziqishlar va doʻstlar odatda xilma-xildir, lekin Ba’zilari boshqa 
oila a’zolari bilan baham koʻriladi. 
Birlashgan oila tipi emotsional yaqinlik, munosabatlardagi sadoqat bilan 
ajralib turadi. Oila a’zolari koʻpincha birga vaqt oʻtkazadilar. Oila a’zolari uchun bu 
vaqt shaxsiy doʻstlar va qiziqishlarga bagʻishlangan vaqtdan koʻra muhimroqdir. 
Biroq, bunday oilalardagi uygʻunlik, barcha farqlar bostirilganda, chalkashlik 
darajasiga etib bormaydi. Oilalar nafaqat yaqinlik va ajralishning muvozanatiga, 
balki ularning xususiyatlarini barqaror ushlab turish qobiliyatiga ega boʻlgan oila 
ichidagi 
oʻzgarishlarning 
maqbul 
kombinatsiyasiga 
ham 
muhtojdir. 

---

66 
Moslashuvchanlik shkalasi boʻyicha muvozanatsiz tizimlar odatda qattiq yoki 
tartibsiz boʻladi. 
Tizim hayot siklining bosqichlarida oila oldida paydo boʻladigan hayotiy 
vazifalarga javob berishni toʻxtatganda qattiqlashadi. Oila oʻzgarishni va oʻzgargan 
vaziyatga moslashishni rad etadi (tugʻilish, oila a’zolarining oʻlimi, bolalarning 
oʻsishi va ularning oiladan ajralishi, martaba, yashash joyining oʻzgarishi va 
boshqalar). Olsonning fikriga koʻra, tizim haddan tashqari iyerarxik boʻlsa, 
koʻpincha qattiq boʻladi. Oilada masʻul va yuqori nazoratga ega boʻlgan a’zosi bor. 
Muzokaralarni cheklash tendentsiyasi mavjud va rahbar koʻp qarorlarni qabul qiladi. 
Qattiq tizimda rollar odatda qat’iy taqsimlanadi va oʻzaro ta’sir qoidalari 
oʻzgarishsiz qoladi. Tizimdagi juda kam oʻzgarishlar uning a’zolarining xatti-
harakatlarida yuqori prognozlilik va qat’iylikka olib keladi. 
Tizim koʻpincha inqiroz paytida, masalan, bola tugʻilishida, ajralishda, 
daromad manbalarini yoʻqotishda va hokazolarda xaotik holatga tushadi. Oila 
ma’lum bir vaqt ichida bunday holatga ega boʻlishi mumkin. Agar tizim uzoq vaqt 
davomida tiqilib qolsa, bu muammoli boʻladi. Ushbu turdagi tizim beqaror yoki 
cheklangan etakchilikka ega. Qarorlar dürtüsel va notoʻgʻri oʻylangan. Rollar noaniq 
va koʻpincha bir oila a’zosidan boshqasiga oʻtadi. Koʻp sonli oʻzgarishlar tizimda 
nima sodir boʻlishini oldindan aytib boʻlmaydi. 
Strukturaviy turdagi tizim oila a’zolari oʻrtasidagi masalalar boʻyicha 
muzokaralar, jumladan, bolalarning fikrini oʻz ichiga olgan ma’lum darajada 
demokratik etakchilikka ega. Rollar va oilaviy qoidalar barqaror, muhokama qilish 
uchun bir oz joy mavjud. Oila tizimining moslashuvchan turi demokratik etakchilik 
uslubi bilan ajralib turadi. Muzokaralar ochiq va bolalar faol ishtirok etadi. Rollar 
boshqa oila a’zolari bilan boʻlinadi va kerak boʻlganda oʻzgartiriladi. Qoidalar 
oʻzgartirilishi va oila a’zolarining yoshiga bogʻliq boʻlishi mumkin. Biroq, Ba’zida 
oilada etakchilik etishmasligi mumkin va oila a’zolari bir-biri bilan janjallashib 
qolishadi. Olsonning dumaloq modeli rasmda grafik tasvirlangan. 1-jadvalda jami 
16 turdagi nikoh yoki oilaviy tizim mavjudligi koʻrsatilgan. Ulardan 4 tasi 
muvozanatli turdagi tuzilmalar, 8 tasi oʻrtacha muvozanatli (bir miqyosda va boshqa 
tomondan chekkada muvozanatlangan) va 4 tasi ekstremal turdagi, ikkala 
parametrda ham muvozanatsiz.