Jizzax viloyati Geografnk o‘rnn va tabniy resurs saloxiyati

Viloyat axoliey va mehnat resurelari. Yuqorida ta’kidlanganidek, miitaqaning demografik ko‘lami uncha katta emas. Birok, bu yerda aholi zichligi ancha yuqori, ya’ni an’anaviy cho‘l hududlariga xos emas. Bu ko‘rsatkich o‘rtacha 178 kishiga teng, u Boyovut tumanida 229 kishidan ortiq; o‘rtachadan yuqori daraja Sirdaryo tumanida qam kuzatiladi (25-jadval).
Viloyat axolisining o‘sishi respublikaning ba’zi turdosh hududlariga qaraganda birmuncha sustroq. U 2008-2014-yillarda o‘rtacha 8,8 ming kishidangina ko‘payib borgan. Bu o‘rtacha yillik ko‘payish 1,20 foiz demakdir. Vaholanki, mamlakatimiz aholisi so‘ntti yillarda 1,60 foiz atrofida ortib bormoqda. Uzoqroq tarixiy demografik davr olinsa xam o‘sish sur’atlari juda katta emas. Chunonchi, 1989-2014-yillar mobaynida Sirdaryo viloyati aholisi 134,2 foizga oshgan, xolos (1989-yilda
Mintaqa aholisining bunday o‘sishi uning tabiiy va mexanik harakatiga bog‘liq bo‘lgan. Aholi tabiiy va mexanik harakati 42-jadvalda keltirilgan. Unta ko‘ra, viloyatda tug‘ilish koeffitsientining tobora kamaiishini ko‘rish mumkin. Jumladan, u 2008-yilda 24,3 promillega tent bo‘lgan, 2013-yilda esa 21,9 ni tashkil kilgan (2000 yilda tug‘ilish 22,1, o‘lim 5,5 promille bo‘lgan). Bu, albatta, Kdshkadaryo, Surxondaryo, Xorazm kabi viloyatlar ko‘rsatkichidan pastrokdir.
Tug‘ilishning umumiy koeffitsienti Mirzaobod gumanidagi 24,1 promilledan Sirdaryo tumanidagi 20,3 gacha farq qiladi. 2008 yilda ham bunday hududiy tafovutlar uncha katta bo‘lmagan: Xovos tumanida 26,0, Okoltin da 21,3 %o. Qizigi shundaki, shahar joylarda, masalan, Guliston va Yangierda bu ko‘rsatkich kishloq joylarga qaraganda yuqoriroq. O‘lim ko‘rsatkichi ancha past; 2013-yilda u viloyat bo‘yicha 4,8 promille bo‘lgan holda, tumanlar doirasida 3,5 dan (Sardoba) 5,5 promillegacha (Sirdaryo tumanida) o‘zgaradi. Eng yuqori ko‘rsatkich esa Guliston shahrida kayd etil ad i.
Aholining tabiiy ko‘payishi tug‘ilish darajasidagi xududiy xususiyatlarga ega. Bir yilda u 17,1 promille, foizda olinsa - 1,71 %. Vaholanki, viloyat aholisining real ko‘payish sur’ati 1,0 foizdan ortikroq, xolos. Demak, bunday demografik vaziyat aholining tashqi migratsiyasi tufayli vujudga kelgan. Shu o‘rinda alohida ta’kidlash lozimki, Sirdaryo viloyati aholisi asosan migratsiya ta’sirida shakllangan respublikamizdagi yagona mintaka hisoblanadi. Utgan aerning dastlabki yillarida bu yerga rus fuqarolari (batraklari) ko‘chib kelgan. O‘sha paytda
ruscha nomli aholi manzilgohlari vujudga kelgan (Krestyanskoe, Slavyanskiy, Dmitrovskoe va h.k.).
XX asrniyag 50-yillari oxirlarida Mirzacho‘l dashtini kompleks o‘zlashtirish dasturi amalga oshirilishi boshlangan. Sal keyinroq shu maqsadda alohida viloyat ham tashkil etilgan va unta poytaxt sifatida deyarli "bo‘sh" joyda Yangier (ismi jismiga monand) shahri barpo etilgan. Uning kurilishi arxitektor A.Zotov loyihasi bo‘yicha 1956 yilda boshlangan. Biroq, u ko‘zlangan maqsadiga erisha olmadi, bunta oddiy geografik omil, ya’ni Xovos yoki Ursatevsk shamollari sabab bo‘ldi. Natijada, Sirdaryo" viloyati ma’muriy markazi sifatida Guliston (avvalgi Mirzacho‘l) shahri tanlandi.
Mirzacho‘lni o‘zlashtirish uchun respublikaning boshqa viloyatlaridan, asosan aholisi zich joylashgan xududlardan aholi (dastlab majburiy, so‘ng ixtiyoriy ravishda) ko‘chib keltirilgan. Bu yerga ko‘proq Andijon, Farg‘ona viloyatlaridan dehqonlar (avval o‘zlari, kelib-ketish tarzida ("vaxta" ko‘rinishida), keyingi yillarda oilalari bilan butunlay) ko‘chib kelishgan. Cho‘lni o‘zlashtirish jaraenining keyingi bosqichlarida Samarkand viloyatidan ham migratsiya bo‘lgan. Ular ko‘proq cho‘lning hozirgi qo‘shni Jizzax viloyati tumanlariga joylashgan (Paxtakor, Arnasoy tumanlari va h.k).
Eng so‘nggi yillarda xam Sirdaryo viloyati aholisi ancha "serqatnov", ya’ni migratsiey harakatchan: 2008-2013-yillarda viloyatga, har 1000 kishiga hisoblaganda, 8,5-10,2 kishi kelgan, 10-13 kishi undan ketgan, migratsiya qoddig‘i eng so‘nggi 2013-yilda ijobiy bo‘lgan. Kelish intensivligi, ayniqsa, Guliston shahrida yuqori (12-16 %o); Shirin shaxrida ham bu ko‘rsatkich ancha katta, uning past darajasi esa Sardoba va Xovos tumanlarida qayd etiladi. Yangier va Shirin shaharlarida migratsiya jarayoni ancha intensiv xususiyatga ega bo‘lib, ularning axoliey o‘zining ko‘nimsizligi bilan boshka joylardan farq qiladi. Shuningdek, Sirdaryo, Xovos tumanlarida ham aholining ko‘chib kelishiga nisbatan ko‘chib ketishi ko‘proq. Natijada, ularda migratsiya qoldig‘ining yukori ko‘rsatkichlari ko‘zga tashlanadi. 2013-yil yakunlari bo‘yicha eng katta musbat migratsion qoldiq Guliston tumaniga tegishli (26-jadval).
Viloyatda 2009-yilgacha 5 ta shahar (ularning 3 tasi viloyatga bo‘ysunuvchi maqomiga ega) va shuncha shaharcha mavjud bo‘lgan. Ularda jami aholining 31,1 foizi istiqomat qilgan. Urbanizatsiya jaraenining bunday demografik ko‘rsatkichi respublika o‘rtacha darajasidan 35,8 % ancha past. 2009-yilga kelib esa, vaziyat mamlakatimizda yuz bergan "qishloq" yoki "ma’muriy urbanizatsiya" tufayli shaharchalar soni 25 taga yetgan, urbanizatsiya darajasi esa 43,2 foizga yetgan.
26-jadval Sirdaryo viloyati axolisining tabiiy na mexanik xarakatn
(1000 kishiga nisbatan)

t/r	Hududlar	Axoln tabiiy xarakatn Axoln mngraiiyasi
		tugilish	o‘lim	ko‘paynsh	lar	ketgan	ToGiTn"
	Viloyat bo‘yicha	21,9 24,3	41 5,0	Sh 19,3	t 8,5	21 12,9	01 -4,4
1	Guliston sh.	22.0 19,9	51 5,7