Jámiyettiń barlıq ekonomikalıq hám sociallıq xızmetlerin úyreniw hám alıp barıwda fundamental mashqalalarǵa dus kelemiz

9.1- súwret

                                   

Mámlekettiń taza ishki óniminiń muǵdarı qanday bolıwına qaramastan tovarlar hám xızmetlerdi satıp alıuǵa qarar yetti desek. Jeke menshikli qárejettin, artıwı sıyaqlı mámleket qárejetiniń artıwı hám jámi qárejetler grafigin bissektirisaǵa salıstırǵanda AD dan AD1 deyin hám taza ishki ónimniń teńsalmaqlı muǵdarınıń Ye den Ye1 ge deyin ósiwine alıp keledi.

9.2- súwret

 

Eger mámleket tovar yaması xızmetti 20 mlrd.swmǵa satıp alsa, (xızmetkerdi yamasa muǵallimdi jumısqa aladı hám oǵan is hakı tóleydi, yamasa mámleketlik kárxanaǵa stanok satıp aladı hám t.b.), yaǵni DG = 20 mlrd.swm, onda usı tovar yamasa xızmettı satıwshınıń meyillilik (raspolagaemıy) dáramatı usı summaǵa kóbeyedi. Tutınıwǵa (S) hám jamgarmaga (S) bólinedi. yeger tutınıwdıń sheklengen biyimlesiwi (MRS) 0,75 teń bolsa, bunda jalpı dáramattıń ulıuma ósimi (DÚ) mámleket satıp alıudıń kóbeywiniń nátiyjesine: DY =DG x K=DGx(l/l - MRS)=20x4=80 mlrd.swmga teń boladı. Mámleket satıp alıuları 20 mlrd. swmǵa artıwı taza ishki ónimniń 80 mlrd swmǵa kóbeywine alıp keledi. (1/1 - MRS)- bul mámlekettiń satıp alıu multiplikatorı dep ataladı. Mámlekettiń satıp alıu multiplikatorı - bul mámlekettiń satıp alıuı bir birlikke kóbeyse (kemeyse) jalpı dáramat neshe mártebe kobeietuǵının (kemeyetugının) kórsetip beriwshi koefficient.

Itibar beriń mısalımızda mámleket satıp alıuınıń 20 mlrd swmǵa artıwı salıq túsimleriniń yesabınan qarjılandırılmaydı. Sebebi salıqlardıń artıwı taza ishki ónimniń muǵdarınıń kemeyiwine alıp keledi. Basqasha aitqanımızda, joqarıda kórip ótilgendey ekonomikanıq ósiwine jagday tuwdırıu ushın mámleket satıp alıuı byudjet deficiti menen qaplanıwı kerek. Dj.M.Keynstiń fundamental usınısı, ekonomikanıń tómenleniw yamasa depressiya jaǵdaiınan shıǵıp ketiwi byudjet deficitiniń ósiwin óz ishine aladı.

Egerde mámleket satıp alıuınıc muǵdarın kemeytse jámi qárejetler grafigi tómenge qarap jıljıydı, yagnıy her qanday jaǵdayda taza ishki ónimniń muǵdarın kemeytedi.

Máselen, mámleket qárejetleri 20 mlrd. swmnan 10 mlrd. swmǵa qısqarsa taza ishki ónimniń muǵdarı: DY =DG x K=DGx(l/l - MRS)=10x4=40 mlrd. swmǵa kemeyedi. Multiplikator 4 ke teń boladı.

Mámleket salıqlardı jıynaydı. Salıq - bul mámleket tárepinen májburiy túrde úy xojalıqları hám firmalardan tovar yamasa xızmetlerge almaspay jıynalatuǵın puldıń belgili muǵdarı.

Salıqlardıń ózgeriw meyilligi dáramattın ózgeriwine alıp keledi. Salıqlardıń kóbeyiwi meyilligi dáramattı qısqartıradı, al salıqlardıń tómenlew meyilligi dáramattıń ósiwine alıp keledi. yeger salıqlar 20 mlrd. swmǵa qısqarsa, meyillilik dáramat 20 mlrd swmǵa artadı. Biraq sonnı umıtpauımız kerek, meyillilik dáramat tutınıwǵa (C) hám jamǵarmaǵa (S) bólinedi. yeger MRS=0,75 bolsa, meyillilik dáramattıń 20 mlrd. swmǵa artıwına baylanıslı tutınıw qárejetleri 15 mlrd. swmǵa (0,75*20) ósedi. Sonlıqtan qárejetler multiplikatorı 4 teń boladı hám jalpı dáramat, salıqtıń 20 mlrd.swmǵa ózgeriwine baylanıslı, 60 mlrd. swmǵa ósedi. Al mámleket satıp alıwları 20 mlrd.swmǵa ózgergende, jalpı dáramat 80 mlrd.swmǵa ósti. Demek salıqlar ózgerse multiplikativ nátiyje kemeyedi.

Endi salıqtıń artıp ketiwiniń tásirin qısqasha kórsek. Mısalı, mámleket 20 mlrd. swm muǵdarında salıqtı ámelge yendirse, yaǵny, mámleket taza ishki ónimniń her qanday muǵdarında 20 mlrd. swmlıq salıq túsimine iye bolsın. Onda ol óz náwbetinde salıqlardı tólegennen keyingi meyillilik dáramatlar muǵdarına tásir yetedi. Sebebi bul tásir tutınıw hám jamǵarmalar muǵdarınıń kemeyiwine alıp keledi. Jeke tutınıw hám jamǵarmalar multiplikatorı salıqlardı tólegennen keyingi dáramatlar muǵdarının, kemeyiwiniń qansha bólegi tutınıwǵa hám qansha bólegi jamǵarmaǵa tuwrı keliwin anıqlap beredi. MRS hám MPS lar boyınsha yesaplaǵanımızda her qanday muǵdardaǵı taza ishki ónimnen 20 mlrd. swmlıq salıqlardıń alınıuı tutınıw qerejetlerin 15 mlrd. swmǵa, jamǵarmanı bolsa, 5 mlrd. swmǵa kemeytedi. Bul kemeyiwler jalpı dáramat muǵdarınıń 60 mlrd. swmǵa kemeyiwine alıp keledi.

Demek, salıqlardıń alınıwı jalpı dáramat muǵdarına salıstırǵanda salıqlardı tólegennen keyingi dáramtlar muǵdarınıń kemeyiwine alıp keletuǵın yeken. Bul meyillilik dáramatlarınıń kemeyiw óz newbetinde jalpı dáramattıń hár qanday muǵdarında tutınıw hám jamǵarmalar muǵdarınıń kemeyiwine alıp keledi. Jamǵarma hám tutınıwlardıń kemeyiw muǵdarı MRS hám MPS lar menen anıqlanadı.

Mámleket qárejetleri hám salıqlar muǵdarınıń birdey muǵdarda ósiwi taza ishki ónimniń muǵdarınıń ósiwine alıp keledi. Biziń mısalımızda G hám T lardın, 20 mlrd swmǵa artıwı taza ishki ónimniń muǵdarınıń 20 mlrd. swmǵa artıwına alıp keledi. Bul bizge balanslasqan byudjet multiplikatorın túsiniu múmkinshiligin beredi.

Mámleket     satıp     alıwlardıń     muǵdarınıń     ózgeriwi    dáramattıń

ózgeriwine alıp keledi:  al avtonom salıqlarınıń ózgeriwi dáramattıń ózgeriwine alıp keledi:  .

Y-tıń ulıwma ózgerisi usı yeki nátiyjeniń tásirine baylanıslı payda boladı, yaǵnıy 

Demek 

Byudjet balanslasqan bolıwına baylanıslı, yaǵny DG=DT, ózgerislerden soń nátiyjeni alamız:

 Balanslasqan byudjet multiplikatorı 1 teń boladı. Norvegiya ekonomistı T.Xaavelmo dálilep berdi, multiplikativ nátiyje keynsshilerdiń tutınıw funkciyasında balanslasqan byudjet saqlanıp qalǵan túrde da júz beredi. Bul jaǵdayda balanslasqan byudjet multiplikatorı birge teń boladı,  

Bul juwmaq (nátiyje) (itog) Xaavelmo teoreması dep ataladı hám mámleket qárejetler multiplikatorı salıq multiplikatorınan úlken yekenligin túsindiredi.

Solay yetip, yeger mámlekettiń satıp alıwları hám avtonom salıqlar birdey muǵdarda kóbeyse (qısqarsa), nátiyjede jalpı dáramat sol mwdarǵa teń ósedi (qısqaradı).

Dáramat salıǵı payda bolsa balanslasqan byudjet multiplikatorı birge teń bolmaydı.

Bunı dálillesek:    Byudjet balanslasqan bolıwına baylanıslı DT-nı  DG-ǵa almastırsaq hám qaytadan gruppirovkalasaq, nátiyjede alamız 

Bul jerde sebebi MPC<1 hám t<1.