Joba : Kirisiw. Tiykarǵı bólim

Tınıshlıqtaǵı súykelisiw.
Dene salıstırmalı tınıshlıqta turǵanda súykelisiw kúshi onı bir orında ustap turadı hám ol denelerdiń jayınnan qozǵalıwına tosqınlıq etedi. Bul kúsh tınıshlıqtaǵı súykelisiw kúshi bolıp tabıladı.
Transportyor járdeminde júklerdi qıyalıq boyınsha joqarıǵa alıp shıǵıw múmkin. Bunda júk sırtı menen transportyor qayısı sırtı arasındaǵı tinshlikdagi súykelisiw kúshi júkti ustap turadı.
Pol ústinde turǵan júkti gorizontal jóneliste háreketke keltiriw, yaǵnıy qozǵawtıw ushın oĝan tınıshlıqtaǵı súykelisiw kúshine teń hám keri jónelgen kúsh penen tásir etiwimiz kerek.
Júrgenimizde ayaq kiyimniń sırtı menen jer sırtı ortasında tınıshlıqtaǵı súykelisiw kúshi payda boladı. Biz jerdi keyin basıp F kúsh penen iyteramiz. Súykelisiw kúshi Fi bolsa háreketimiz jónelisinde bolıp, muǵdar tárepinen F kúshke teń.
Júrgenimizde jerdi keyin basıp ıyteriwimizdi kóz aldına keltiriw ushın sportshılar shınıǵıw etetuǵın rolikti trotuarshanı mısal etip keltiriwimiz múmkin. Bunda sportshı aldınǵa júgirmekshi bolsa, tratuar keyin basıp háreket etedi.
Avtomobil shinasi da jerdi keyin basıp iyteredi. Shina sırtı menen jer sırtı arasında tınıshlıqtaǵı súykelisiw payda bolıwı sebepli dóngelek avtomobili aldınǵa háreketlenedi.


Tınıshlıqtaǵı súykelisiw kúshin gorizontal sırtqa qoyıp, dinamometr menen tartsaq, dene jayınnan qo'zg'almasada, dinamomertdiń kórsetkishi orta baradı hám málim maksimal F = Fi bahaǵa jetkende dene jayınnan qo'zg'aladi.
Deneniń tınısh jaǵdaydan háreketke keliw waqtındaǵı súykelisiw kúshi tınıshlıqtaǵı súykelisiw kúshi dep ataladı.
Súykelisiw - bir-birine tiyip turıwshı qattı deneler, suyıqlıqlar hám gazlardıń salıstırmalı kóshiwine qarsılıq qılıw hádiysesi. Ishki hám sırtqı turleri boladı. 1) Sırtqı Súykelisiw — bir-birine tiyip turǵan qattı deneler yamasa qandayda bir jismning óz-ara tiyip turǵan bóleksheleri háreketlenip, bir-birine salıstırǵanda jıljıǵanda mexanik qarsılıqtıń payda bolıw procesi.
Eki jismning bir-birine tiyip turǵan sirtlarining óz-ara tásir kúshi — tashki Súykelisiw kúshi tómendegishe ańlatpalanadı : FumK=kN, bunda k — ishqalanuvchi sirtlarning ózgesheliklerine baylanıslı bolǵan Súykelisiw koefficiyenti, N — denege qoyılǵan kúsh. Qandayda jismning boshka dene sırtı boylap qanday awa -rakat etiwine qaray, statikalıq Súykelisiw yamasa tınıshlıqtaǵı Súykelisiw hám kinetik Súykelisiw turleri bar.
Gorizontal tegislikte ıqtiyariy jatqan denege Súykelisiw kúshi tásir etpeydi. Eger deneni qózǵaw ushın oǵan kúsh qóyılsa, Súykelisiw payda boladı. Bir-birine salıstırǵanda qo'zg'almas bolǵan sirtlar arasındaǵı Súykelisiw tınıshlıqtaǵı Súykelisiw dep ataladı. Tınıshlıqtaǵı Súykelisiw kúshi mudamı denege onıń basqa dene tiyip turǵan sırtina parallel jóneliste qoyılǵan kúsh G' ga modulı boyınsha teń hám oǵan qara -maqarshi jónelgen boladı :Qattı denelerde sirpanib Súykelisiw hám du-malan Súykelisiw júz beredi. Bir dene basqa dene sırtında háreketlanganda payda bolatuǵın Súykelisiw kúshine sirpanib I. kúshi dep ataladı ; sirpanib I. kúshi jismning tiyip turǵan boshka denege salıstırǵanda kóshiwine qaramaqarshi jónelgen boladı. Qattı denelerdińSú ykelisiw kúshi tek sirtlarning ózgesheliklerine hám basım kúshigagina emes, bálki háreket tezligine de baylanıslı boladı. Tezlik artpaqtası menen kóbinese I. kúshi daslep keskin azayadı ; keyininen taǵı óse baslaydı (suwretke q.). Denege jáne onıń sırtına berilgen ishlovga baylanıslı bolǵan sirpanib I. koefficiyenti, sonıń menen birge, jismning qattılıq dárejesine baylanıslı bolǵan dumalab I. koefficiyenti ámelde úlken ahami-yatga iye. Sirpanish yamasa jumalanıw baslangunga shekem tash-qi kúshke qarsı tásir qılıwdı stati k I., háreket baslanǵannan keyin oǵan qarsı tásir qılıwdı bolsa kinetik I. dep ataladı. Birdey sharayatta dumalab I. kúshi sirpanib I. kúshinen sezilerli dárejede kishi boladı. I. kúshin kemeytiw ushın ishqalanuvchi sirtlarning sirpanishini odaǵı g'ildi-raklar, rolikler hám sharlarning du-malashi menen almastırıladı.
Qattı denelerdiń qurǵaqlay sirtlari arasındaǵı I.ga qurǵaqlay I. dep ataladı. Qattı deneler suyıqlıqlar hám gazlarda háreketlanganda olardıń túrli qatlamları arasında payda bolatuǵın hám olardıń qovushoqligi (jabısatuǵınlıǵı ) menen baylanıslı bolǵan suyıqliqda bar.
Suyıqliq kúshleri háreket tezligine proporcional bolıp, ol dene toqtaǵanda nolǵa aylanadı. Usınıń sebepinen, júdá kishi kúsh menen jismni suyıqlıqta háreketlentiriw múmkin. Mas, adam suwdaǵı salmaqli barjani tayaq uchini suw tu-biga tirew menen háreketke keltiredi, biraq jerde bunday júkti ol, álbette, qozǵata almaydı.
Kóplegen jaǵdaylarda paydalı tárepi bar. Mısalı, jol sırtı yaxlagan waqıtta tegis bolǵanlıǵı ushın jol sırtı menen piyadalar ayaq kiyiminiń tagligi yamasa transport quralı dóngelegi arasında keskin azayıp ketiwi piyadalar hám transport qurallarınıń háreketleniwin qıyınlashtirib jiberedi. I. bolmasa burımǵan mıyıqlar túsip, rezbali birikpeler bosab qolardi. Birpara jaǵdaylarda I. dıń zıyanlı tárepleri de bar. Mas, túrli transport quralları, samolyotlar, suw astı kemeleri gorizontal jóneliste ózgermeytuǵın tezlik menen háreketlanayotganda I. kúshin jeńiw ushın júdá kóp muǵdarda janılg-i sarp etiw etedi. Bunnan tısqarı, I. lar mashina hám mexanizmlerdiń jeyilishiga sebep boladı (olardıń f. i. k. ni azaytadı ). Sonıń ushın kemeytiw úlken ekonomikalıq áhmiyetke iye ksharini kemeytiwdiń eń sa-marali usıllarınan biri sirpanib I. ni dumalab I.ga almastırıw, ishqalanuvchi sirtlarni maylaw (bunda I. kúshi 8— 10 ret azayadı ). 2) Ishki I. — qattı, suyıq hám gazsimon denelerde júz bolatuǵın processler; bul processler denelerdiń mexanik energiyasın qaytmas ishki energiyasına aylantırıp beredi. Qattı denelerde ishki — dene deformatsiyasina sarplanǵan energiyanıń dene eń úlken elastik deformatsiya waqtında alatuǵın ishki energiyasına qatnası menen anıqlanadı. Bunda ishki I. túrli usıllar menen (mas, deformatsiya waqtında dene temperaturasiniń ózgeriwi tiykarında ) olshenedi.
Mexanikaǵa tiyisli máselelerdi sheshiwde tartısıw kúshleri hám elastiklik kúshleri menen bir qatarda súykelisiw kúshleri menen de jumıs kóriwge tuwrı keledi. Bir-birine tiyip turǵan deneler yamasa bir jismning óz-ara tiyip turǵan bólekleri bir birine salıstırǵanda koshgenda payda bolatuǵın kúshler súykeleniw kúshleri dep ataladı.

Súykelisiwlerdi eki taypaǵa bolıw múmkin: sırtqı súykelisiwler hám ishki súykelisiwler. Sirtlari óz-ara tiyip turıwshı qattı denelerdi bir-birlerine salıstırǵanda bolǵan háreketke sırtqı súykelisiw dep ataladı. Sırtqı súykeleniwge mısal etip, qandayda bir qattı dene sırtında ekinshi qattı denenin súykeliw payda bolatuǵın súykelisiwdi keltiriw múmkin. Berilgen denenin hár qıylı bólimlerin bir-birine salıstırǵanda kóshisleri sebepli juzege keliwshi súykelisiw ishki suykelisiw dep ataladı.
Ishki súykelisiwge mısal etip, truba boylap aǵip turǵan suyıqlıq yamasa gazdıń truba sırtınan túrli aralıqta bolǵan qatlamlarınıń túrli tezliklerde háreketleniwin keltiriw múmkin.
Sırtqı hám ishki súykelisiwlerdi taǵı qurǵaq hám suyıq (jabısqaq ) súykelisiwlerge ajıratıw múmkin. Qattı denelerdin qurǵaq sirtlari arasında payda bolatuǵın súykelisiw qurǵaq súykelisiw dep ataladı. Suyıqlıq yamasa gazdıń túrli qatlamları arasında payda bolatuǵın súykelisiw suyıq súykelisiw dep ataladı.
Qurǵaqlay súykelisiw. Gorizontal jaǵdaydaǵi tegis tegislikte aǵash taxtasha tınısh turǵan bolsın (3. 3.-su'wret). Taxtasha salmaqlıq kúshiniń tegis tegislik sırtına ótkerilgen normalǵa salıstırǵanda alınǵan proeksiyası san tarepten tegis tegisliktiń sol denege korsetip atirgan N reaksiya kúshine teń, baǵdarı keri bolıp tabıladı. Taxtashanı tegis tegislik boylap háreketke keltiriw ushın oǵan gorizontal jónelgen sırtqı kúsh menen tásir qılıw kerek. Lekin dıń ma`nisi berilgen qal ushın qanday da anıq den úlken bo'lmaguncha taxtasha óz jayında qo'zg'almay turaveradi. Sonday eken, sırtqı kúshdıń ma`nisi 0 den ge shekem artıp barıwında tegis-tegislik taxtachaga san jixatdan sırtqı kúshke teń, lekin keri jollangan qarsılıq kúshi menen tásir etedi.
Sırtdan qoyılǵan kúsh sebepli payda bolıp atırǵan qarsılıq kúshi tınısh
jagdaydagi súykelisiw kúshi dep ataladı.
Eger dıń ma`nisi den kishi bolsa, taxtasha óziniń tınısh -jagdayin
saqlap qaladı.
Biraq taxtashaga tásir jetip atırǵan sırtqı kúsh, tınısh jag’daydag’idagi súykelisiw kúshiniń maksimal ma`nisinen úlken bolsa, taxtasha háreketke keledi, yaǵnıy tegis tegislik boyınsha sirpana baslaydı.
Sırtqı kúshdıń tásiri ] keyin bolsa, taxtasha óziniń tuwrı sızıqlı tegis háreketi xolatini saqlap qalmaydı, háreket astelanuvchan háreketden ibarat boladı. Sebebi taxtasha sirpanayotganligi sebepli súykelisiw kúshi vujudga kelip, ol xamma waqıt háreket tezliginiń baǵdarına keri jóneliske iye boladı.
Tájiriybeler tınısh xolatdagi súykelisiw kúshiniń maksimal ma`nisi tiyip turǵan sirtlardin' úlkenligine emes, bálki sirtlardin' tábiyaatına baylanıslı ekenligin hám salmaqlıq kúshiniń tegislikke tik joneliste qoyılǵan P quraytuǵınsına tuwrı proporsional ekenligin kórsetedi:

Bunda - tınısh xolatdagi súykelisiw koefficiyenti bolıp, tiyip turǵan sirtlarning tábiyaatına baǵlıq. Sonıń menen birge, jismning háreketi (sirpanishi) sebepli payda bolǵan súykelisiw kúshi de tómendegi munasábet arqalı anıqlanadı

bunda - sirpanishdagi súykelisiw koeffitsenti bolıp, tiyip turǵan sirtlarning tábiyaatına jáne bul sirtlarning bir-birine salıstırǵanda háreket tezligine baylanıslı.
3. 4-suwretde sirpanishdagi súykelisiw kúshiniń salıstırmalı tezlikke baǵlıqlıq grafigi keltirilgen. Ishkalanuvchi deneler bir-birine salıstırǵanda tınısh xolatda bolǵanda, yaǵnıy de tınısh xolatdagi súykelisiw kúshi, tásir qılıp atırǵan tashki kúshdıń ma`nisine qaray 0 den ge shekem bahalardıń qandayda-birına teń bolıwı múmkin. Tezliktiń san ma`nisi artıp barıwı menen 3. 4-suwretdegi grafik sızıǵında kórsetilgeni sıyaqlı, súykelisiw koeffitsenti aldın bir az azayıp, keyininen artadı.