Joba : Kirisiw. Tiykarǵı bólim

F_ishq hQ_sur 
Endi talayǵana sózdi tiykarǵı kórsetkishlerden biri bolǵan, súykelisiw koefficiyenti haqqında gápiraylik. Súykelisiw koefficiyenti - f, joqarıda aytıp ótilgen sıyaqlı, sırǵanıwshı sirtlarning tazalıǵina hám olar qaysı materialdan ibarat ekenligine qaray ózgeredi, hám olar mashinashunoslik spravochniklarida tolıq keltirilgen, mısalı

Yog'och menen aǵash ishqalanganda... .... .... .... .... .... .... .... .... .. fo h 0, 40, 7

Polat menen polat ishqalanganda... .... .... .... .... .... .... ..... fo h 0, 150, 25
Polat muz ústinde sirpanganda... .... .... .... .... .... .... .... .... .... fo h 0, 0200, 027
Mısalı aǵashnı harqancha tegislamang fo h 0, 4 ten kem bolmaydı, harqanday polat yuzali jismni muz ústinde sirpantirmaylik, onıń ma`nisi fo h 0, 1 hesh aspaydı. Sonday eken bunnan sonday juwmaq shıǵadıki, súykelisiw koefficiyenti eki faktordıń funktsiyasınan ibarat eken, yaǵniy ishqalanuvchi denelerdiń tazalıǵina hám olardıń materialına tıǵız baylanıslı túrde malum diapazonda ózgerip turar eken.
Álbette, súykelisiw kúshi temperaturaǵa hám jismning sirpanish tezligine de baylanıslı lekin bul máseleler arnawlı kurslarda (Tribotexnika páninde) tereń úyreniledi, biz bolsa waqıtımız shegaralanǵanlıǵı sebepli, súykelisiwdiń ulıwma nizamlıqları menengine sheklenemiz.
Jumalanıw súykelisiwi.
Eger bir dene ekinshi dene ústinde sirpanmasdan dumalasa, bunda payda bolǵan súykelisiw jumalanıw súykelisiwi dep ataladı.
Mısalı, velosiped yamasa avtomobil dóńgelekleri g'ildiraganda, bochka yamasa doǵalaqlar dumalatilganda jumalanıw súykelisiwi kórinetuǵın boladı. Jumalanıw súykelisiwi payda bolishining tiykarǵı sebebi dóngelek tiyip turǵan sırtında salmaqlıq kúshiniń tásirinde payda bolǵan deformatsiyasi bolıp tabıladı. Jumalanıw nátiyjesinde dóngelekte hám ol g'ildirayotgan sırtında tereńlik payda boladı. Tereńlik dóngelektiń aynıwına tosqınlıq etedi. Dóngelek sırtı hám ol dumalayotgan sirt qanshellilik qattı bolsa, dóngelek dumalayotganda sonsha kem deformatsiyalanadi hám jumalanıw súykelisiw kúshi Fi (d) sonsha kishi boladı.
Jumalanıw súykelisiwi kúshin ólshew múmkin. Doǵalaqshalar ústine qoyılǵan taxtasha dinamometr menen tartıladı. Bunda jumalanıw súykelisiwi kúshi Fi (d) dıń ma`nisi dinamometr kórsetken F kúshdıń ma`nisine teń boladı.
Jumalanıw súykelisiw kúshi sirpanish súykelisiw kúshinen kóp ret kishi boladı. Sol sebepli de áyyemginen adamalr musallatlardı bir orından basqa jayǵa kóshiriwde doǵalaqlardan paydalanǵanler.
Tájiriybeler sonı kórsetedi, jumalanıw súykelisiw kúshi Fi (d) denege tásir etiwshi reaksiya kúshi N ga tuwrı proportsional, dumalayotgan dene radiusı R ga teris proportsional boladı, yaǵnıy :
Fi(d)= µd F/R.

Bunda µd - dumalanish súykelisiw koefficiyenti. Onıń ma`nisi bir-birine ishqalanuvchi denelerdiń materialına, sirtlarining tegisligine baylanıslı. µd dıń ámeliy ma`nisi polat ushın 0, 2 mm ga, avtomobil dóngelegi rezinası menen asvalt ushın 2 mm ga teń.

Áwele, dene jumalanıwı ushın qanday shárt atqarılıwı kerek. Shama menen oylayıq qandayda-bir absolyut qattı deneden jasalǵan R - radiuslı dóngelek, absolyut qattı deneden ibarat gorizontal tegislik ústinde teń salmaqlılıq jaǵdayda turǵan bolsın. Endi sol dóngelektiń orayı S - noqatqa azǵantay Q - kúshi menen tasir etsak dóngelek aylanbastan muz ústindegi sıyaqlı sirpanib háreket etiwi múmkin.

Dóngelek aylanıwı ushın, gorizontal tegislik menen dóngelektiń ostki maydanı ortasında súykelisiw kúshi payda bolıwı shárt, tek ǵana sol Fishq kúsh tasiridagina aylanıw júz boladı. SHakldan kórinip turǵan sıyaqlı elkasi R - ga teń bolǵan Q hám Fishq kúshlerden shólkemlesken jup kúsh payda bolıp, dóngelekti aylandırıwǵa háreket etedi, egerde qarsılıq momenti bolmasa, dóngelek sheńber baslaydı.
Lekin, tiykarınan dóngelekti aylanba háreketke keltiriw ushın Q hám Fishq momenti etarli dárejede úlken bolıwı kerek. Ne sebepli usınday boladi?.
Tiykarǵı sebeplerinen biri, real konstruktsiyalarda, harqanday dóngelek menen maydan, noqat yamasa sızıq arqalı tutasmastán, bálki malum muǵdardaǵı -enligidagi yuzacha arqalı tutasadılar

Sol sebepli formada kórsetilgen sıyaqlı R hám N kúshlerinen shólkemlesken qarsılıq momenti payda boladı, nátiyjede dóngelekke eki jup kúsh tasir etaboshlaydi, olardan biri Q hám Fishq kúshlerden ibarat aktiv jup, ekinshisi bolsa R hám N kúshlerinen shólkemlesken qarsılıq jupi bolıp tabıladı.
Dóngelek aylanba háreket orınlawı ushın aktiv juftning momenti qarsılıq jupiniń momentten úlken bolıwı shárt, yaǵniy

bul jerde  - dumalab súykelisiw koefficiyenti dep ataladı. 8. 4 formadan kórinip turǵan sıyaqlı onıń ólshem birligi uzınlıq ólshewi menen

olshenedi. Fishqhfo ekenligin itıbarǵa alıp bul bahanı aqırǵı teńlemege qoyıp, eki tárepin N ga qısqartirib, tómendegi teńlemeni alamız, yaǵniy