Joba : Kirisiw. Tiykarǵı bólim

2. Súykelisiw túrleri. Tınıshlıqtaǵı súykelisiw. sirǵanaw súykelisiwi. Jumalanıw súykelisiwi.
Sirĝanaw súykelisiwi.
Bir dene ústinde basqa dene sirĝanaĝanda súykelisiw payda boladı. Bunday súykelisiw sirĝanaw súykelisiwi dep ataladı.
Mısalı, shana qar ústinde sirĝanaĝanda, stol ústindegi kitaptı súrgende sirĝanaw súykelisiwi payda boladı.
Salmaqlilaw bir deneni dinamometrdiń quyrıqshasina taĝip qóyamız hám dinamometr járdeminde tartıp jayınnan qozǵatamız. Dene jayınnan qozǵalıw waqtında dinamometrdiń kórsetkishi keskin azayadı. Dinamometrdi tartıw arqalı deneni tegis háreketlendirsek, dinamometrdiń ko'rsatiwi ózgermey qaladı. Dinamometr kórsetiwdiń áne sol ózgermeytuǵın ma`nisi sirĝanaw súykelisiwi kúshine teń boladı.
Sirĝanaw súykelisiwi kúshi tınıshlıqtaǵı súykelisiw kúshinen kishi boladı.
Tájiriybe kórsetiwinshe, sirĝanaw súykelisiwi kúshi deneniń salmaqlıq kúshine proportsional boladı. Nyutonnıń úshinshi nızamına kóre salmaqlıq kúshi Fog' úlkenligi tárepinen tayanshınıń reaksiya kúshi N ga teń. Sonday eken, sirĝanaw súykelisiw kúshi Fi (s) Reaksiya kúshi N ga proporsional boladı.


Fi (s) = µ N,

Bunda µ - sirĝanaw súykelisiw koefficiyenti bolıp, onıń ma`nisi bir- birine isqalanıwshi denelerdiń materialına, sirtlardıń tegisligine hám koefficiyentiniń shamalıq bahaları tómendegi kestede keltirilgen.

	Materiallar	µ		Materiallar	µ
1.	Mis bilan muz	0,02	5.	Bronza bilan cho’yan	0,2
2.	Po’lat bilan muz	0,04	6.	Yog’och bilan yog’och	0,4
3.	Po’lat bilan po’lat	0,12	7.	Charm bilan cho’yan	0,6
4.	Po’lat bilan bronza	0,15	8.	Rezina bilan beton	0,75

Eger dene erkin bolsa, ol qálegen tárepke háreket qilaoladi. Lekin ol baylanısıwda bolsa, yaǵniy ol qandayda bir basqa jismni ústinde jaylasqan bolıp, onıń ústinde sirpanib yamasa dumalab háreketlenip atırǵan bolsa, álbette súykelisiw kúshi payda boladı.
Súykelisiw kúshiniń payda bolıw tiykarǵı sebeplerinen biri, texnikada ushraytuǵın barlıq mashina detallariga harqancha ishlov berilmasin baribir olardıń sirtlarida mikrorelef, yaǵniy malum muǵdarda g'a bolıp tabıladı budirlik saqlanıp qaladı. SHu sebepli bir sirt ekinshi sirtning ústinde sirpanib háreketlanayotganda, bul g'a bolıp tabıladı budirlik nátiyjesinde sirpanib súykelisiw kúshi payda boladı.
Eger mabada ishqalanayotgan sirtlar oǵada taza tegislengen bolsa, yaǵniy mikrorelef mutloq joǵatılǵan bolsa, ol halda súykelisiw kúshi nolǵa teń yamasa oǵan jaqın boladı, hám bunday baylanısıwlardı ideal baylanısıwlar dep ataladı
Biz tómende házirshe tek real baylanısıwlar, yaǵniy ishqalanuvchi sirtlarda mikrorelef (g'a bolıp tabıladı budirlik) saqlanıp qalǵan sirtlar, ústinde teń salmaqlılıq jaǵdayın saqlanıp atırǵan denelerge tiyisli máselelerdi kórip ótemiz.
Tiykarınan súykelisiw nizamlıqları talay quramalı máseleni quraydı, lekin biz, bul lekciyada súykelisiw haqqındaǵı ulıwma nizamlıqlardı úyrenemiz tek. Olar tiykarınan tómendegilerden ibarat :
1. Qandayda bir qattı jismni real baylanısıw ústinde, qálegen tárepke surmoqchi bolsaq, sol ishqaluvchi sirtlar arasında, súykelisiw kúshi Fishq - payda boladı. Bul kúshdıń san ma`nisi noldan tap Fcheg bahaǵa shekem artıp baradı, baǵdarı bolsa hardoim háreket tárepke teris boladı.
2. CHegaraviy súykelisiw kúshiniń san ma`nisi (modulı ) tómendegi formula boyınsha anıqlanadı, jáne onı Kulon nızamı dep ataladı.


F_cheghf_o 
bul jerde fo - sirpanib súykelisiw koefficiyenti dep ataladı, ol ólshewsiz baha bolıp, onıń san ma`nisi 0 fo 1 arasında ózgeredi.  - baylanısıwdıń normal reakciyası dep ataladı, hám ol sırǵanıwshı tegislikke hardoim tik (normal ), yaǵniy perpendikulyar túrde jónelgen boladı.
Real baylanısıw daǵı harqanday jismni sirpanib harkatlantirish ushın, háreket tárepke sonday kúsh vektorı tasir etiwi zárúrki, onıń háreket baǵdarı boyınsha alınǵan proektsiyasi shegaralıq súykelisiw kúshinen úlken bolıwı shárt, yaǵniy Q  Fcheg bolıwı shárt, keri jaǵdayda dene teń salmaqlılıq jaǵdayın saqlap qaladı.
Fishq - súykelisiw kúshiniń muǵdarı (san ma`nisi yamasa modulı ) 0 den tap Fcheg bahaǵa shekem artıp baradı, keyininen bul baha suruvchi kúsh joǵalǵanǵa shekem saqlanıp qaladı, agur suruvchi kúsh joǵalsa, súykelisiw kúshi de oz - ózinden joǵaladı. Eger suruvchi taǵı payda bolsa ishqalanuvchi kúsh da óz - ózinden taǵı payda boladı, suruvchi kúsh baǵdarın ózgertirse, súykelisiw kúshi de, sol suruvchi kúshdıń baǵdarına teris jaǵına qaray aladı.
Eger suruvchi kúshdıń muǵdarı shegaralıq súykelisiw kúshinen kishkene bolsa, dene háreketlanmaydi. Súykelisiw kúshiniń san ma`nisi suruvchi kúsh Q - dıń san ma`nisine teń boladı, yaǵniy súykelisiw kúshi tasiridagi harqanday teń salmaqlılıq jaǵdayda tómendegi teńlik saqlanıp qaladı,