Joba: Innovciyalıq ekonomikanı rawajlandırıwǵa tásir etiwshi faktorlar

Tarkibiy qismlar
Strukturalıq bólimler	Jumısshılar dizimi, jumısshılardıń uqıplıq dórejesi xızmetkerlerdi tayarlaw, mamanlıǵın asırıw hám qayta tayarlaw sisteması
Xızmetkerler potencialı	Finanslıq turaqlılıq, likvidlilik, paydalılıq, kárxana rentabelligi, bazar daǵı poziciyayi, innovaciyalardıń paydalılıǵı, tiykarǵı kapital, ITTKIga investiciyalar, finanslıq támiynlew dárekleri
Finanslıq ekonomikalıq potencial	Islep shıǵarıw fondlariniń jaǵdayı hám texnologiyalıq dárejesi óndiristiń zamanagóy innovciyalıq hám informaciya texnologiyaları, aldıńǵı úskeneler, materiallar, laboratoriya hám ofis úskeneleri
Islep shıǵarıw texnologiyalıq potencialı	ITTKIlarni ótkeriw, ITTKIlar nátiyjelerin kommerciyalastırıw dárejesi, jańa ilm talap islenbelerdi islep shıǵıw tájiriybesi, intellektuallıq múlk obyektleri (dizimge alınǵan hám eńiziw basqıshıǵa shekem alıp barılǵan ).
Ilimiy-texnikalıq potencial	Shólkemlestirilgen struktura, innovciyalıq infadúzilmeler, innovciyalıq menejmenttiń natiyjeliligi, innovaciyalardı basqarıwdıń marketiń strategiyaları, innovaciyalardı finanslıq támiyinlewdi shólkemlestiriw, intellektuallıq múlk boyınsha nızamshılıq dárejesi intellektuallıq múlkni basqarıw
Shólkemlestirilgen basqarıw potencialı	Kárxananıń múlk forması ólshemleri, tarmaq tiyisliligi, kárxana xızmetkerleriniń innovciyalıq iskerligin ámelge asırıwǵa tayınlıǵı hám qábileti

Innovciyalıq iskerlikti natiyjeliligin asırıwshı jáne onı quraytuǵın tiykarǵı strukturalıq bólimlerinen usıdan ayqın boladı, innovciyalıq potencial xızmetkerler, finanslıqekonomikalıq, óndiristiń texnologiyalıq, ilimiy-texnikalıq, shólkemlestirilgen basqarıw potencialınan, innovciyalıq aktivlik faktorlarınan tashkil tapsa, innovciyalıq aktivlik innovciyalıq sistemanıń tiykarǵı elementleri - bilim, texnologiyalar, AKTlardan nátiyjeli paydalanıw múmkinshilikleri, sonıń menen birge barlıq jańalıqlardı eńiziwge tayarlıqtı xarakteristikalaydı..

Innovciyalıq iskerlikke tásir etiwshi shólkemlestirilgen innovaciyalar - bul biznesti júrgiziwde, jumıs orınlarındı yamasa sırtqı baylanıslardı shólkemlestiriwde jańa usıllardı islep shıǵıw bolıp tabıladı. Bunday innovaciyalar basqarıw hám transaksion ǵárejetlerdi kemeytiw, kárxana tárepinen jumısshılardıń jumıs orınların (jumıs waqıtları ) menen támiyinleńenlik dárejesin asırıw, miynet natiyjeliligin asırıw, bazarda ámeldegi bolmaǵan aktivlerge jol tabıw yamasa jetkizip beriw bahasın kemeytiw jolı menen kárxana iskerliginiń natiyjeliligin asırıwǵa jóneltirilgen boladı.
Ulıwma alǵanda innovaciyalardı túrlerge ajratganda túrli ilimpazlardı jantasıwı xilma xil bolıp tabıladı. Mısalı, valras hám Bomollar innovaciyalardı túrlerge ajıratıwda mikroekonomikalıq tárepden yondashib, hár bir túrdegi innovaciyanı model kórinisindegi esap kitapın aparıwǵan. Olarǵa kóre, innovaciyalardıń ónim túrin keńeytiw degi áhmiyeti tiykarǵı itibar orayı bolǵan. Romerniń pikirine qaraǵanda bolsa innovaciyalardı túrlerge ajıratıwda bizneske kirip keliw múmkinshiligin bere alıw hám etilgen ǵárejetlerin hesh qıyınshılıqsız jawıp alıw tiykarǵı kriteriylıq retinde keltirilgen.
Biznesti júrgiziwdegi innovaciyalar isbilermenlik iskerliginiń jańa shólkemlestirilgen usılların islep shıǵıwdı ańlatadı hám olar tómendegilerdi ózishige aladı :
- bilimlardi basqarıwdıń korporativ usılların eńiziw;
- jumısshılar dárejesin asırıwǵa hám kóship júriwin kemeytiwge mólsherleńen oqıtıw sistemasın jolǵa qoyıw ;
- islep shıǵarıw hám jetkizip beriwdi tolıq basqarıw, atap aytqanda jetkizip beriw shınjırın, islep shıǵarıwdı aqılǵa say shólkemlestiriwdi, sonıń menen birge sapanı basqarıw sistemasın eńiziw.
Innovciyalıq iskerlikte jumıs orınlarındı shólkemlestiriw boyınsha innovaciyalar - bul kárxananıń bólek iskerlik túri sheńberinde yamasa túrli xızmetleri (strukturalıq bólindileri) ortasında islerdiń orınlanıwı boyınsha qánigeler arasında juwapkerlik hám kepilliklerdi bólistiriwdiń jańa usılların jolǵa qoyıw bolıp tabıladı.Atap aytqanda, iskerlik quramın belgilew, yaǵnıy iskerliginiń túrli baǵdarların integraciyalastırıw boyınsha yaǵniy konsepsiyaların eńiziw bolıp tabıladı.
Kárxana innovciyalıq potencialınıń strukturalıq bólimleri innovciyalıq potencialdı organıw tiykarında biz innovciyalıq potencialdı anıqlawda tómendegi tiykarǵı jantasıwlardı atap kórsetiwimiz múmkin:
- innovciyalıq iskerlikti ámelge asırıwına qara biliw múmkin bolǵan resurslar kompleksi retinde;
- innovciyalıq iskerlikti ámelge asırıw múmkinshiligi retinde;
- innovciyalıq iskerlikti ámelge asırıwǵa tayarlıq retinde;
- innovciyalıq iskerlikti ámelge asırıw qábileti retinde.
Pikirimizshe, tómendegi jantasıwlar óz-ara tásir kúshine iye, innovciyalıq iskerlikke, qábiletke ıyelew bir qatar múmkinshiliklerdiń bar ekenligi bolsa, o'znavbatida bul innovciyalıq potencialdı ámelge asırıwǵa múmkinshilik hám zárúr bolǵan tayarlıq dárejesin támiyinleytuǵın zárúrli shártlerden biri esaplanadı (4. 1. 3-keste).
4.3-keste
Innovciyalıq iskerlikte potencial túsinigine berilgen táriypler

Resurslar jıyındısı retinde	Abrameshin A.Y., Voronina T.P., Molchanova O.P., Tixonova Y.A., Shlenov Yu.V., Kovalyov G.D., Srev V.V., Kantorovich A.A., Chernish V.V., Yuldashev N.K., Mirsaidova Sh.A., Goldman Y.D.
Innovciyalıq iskerlikti ámelge asırıw múmkinshiligi retinde	Mazin A., Lisin B.K., Fridlyanov V.N., Umarov I.YU., Saidkarimova S.S., Oblakulova SH.B.
Innovciyalıq iskerlikti ámelge asırıwǵa tayarlıq retinde	Gunin V.N., Brancheev V.B., Fatxuddinov R.A., Porshnev A.G., Gorfinkel V.YA., Bovin A.A., Cherednikova L.Y., Yakimovich V.YA., Ro’ziev A.S.
Innovciyalıq iskerlikti ámelge asırıw qábileti	Bazilevich A.I., Kochetkov S.V., Qahhorov A.J.

Innovciyalıq processlerde potencialdıń ekonomikalıq mánisi hám izertlew maqsetine muwapıq keletuǵın táriypi dep tómendegi analizdı keltiremiz: innovciyalıq iskerlikte potencial - hár qıylı nátiyjelerge iyelew maqsetinde innovaciyalardı ámeldegi resurs bazası járdeminde jaratıwdı hám olardan paydalanıwdı támiyinlewge kárxananıń qábileti, múmkinshiligi hám tayarlıq dárejesi bolıp tabıladı.

Juwmaq etip aytqanda, innovciyalıq iskerlikte potencial dúzilisin eki basqıshqa ajıratıw múmkin (4. 1. 2-súwret).

z
4. 1. 2-súwret. Innovciyalıq iskerlikte potencial dúzilisi basqıshları
Joqarıdagilardan kelip shıqqan halda, sanaat kárxanasınıń innovciyalıq iskerlik potencialın asırıw ushın hár bir strukturalıq bólekti sistemalı túrde rawajlanıwlashtirib barıwın támiyinlew kerek (2. 1. 3-súwret).

4.1.3-súwret: Innovciyalıq iskerlikti qáliplesiwge tásir etiwshi faktorlar

Sanaat kárxanasında innovciyalıq iskerlik potencialın asırıw ushın hár bir strukturalıq bólekti sistemalı túrde rawajlanıwlashtirilib barıwın támiyinlew kerek. Pikirimizsha, innovciyalıq iskerliginiń natiyjeliligi hám innovciyalıq iskerlik potencialı jaǵdayın ol yamasa bul strukturalıq bólektiń bar ekenligi hám de sapasın anıqlap beredi.
Innovciyalıq iskerlik potencialı qandayda - bir strukturalıq bóleginiń joq ekenligi yamasa etiwmesligi, onı qayta kórip shıǵıw hám rawajlandırıw zárúr ekenligin talap etedi. Sanaat kárxanası innovciyalıq potencialın rawajlandırıwdı tek ǵana onıń strukturalıq bólimlerin rawajlandırıw arqalıǵana ámelge asırıw múmkin. Sol sebeplı, hár qanday kárxana innovciyalıq potencialın asırıw ushın onıń birinshi dárejeli strukturalıq bólimlerin rawajlandırıwı kerek (2.1.4-súwret).

4. 1. 4- súwret. Innovciyalıq iskerlik potencialdı tikkeley strukturalıq bólimleri

Usınıń menen bir qatarda innovciyalıq iskerlikte potencialdı ekinshi dárejeli strukturalıq bólimlerin qáliplestiriwge de itibar qaratıw zárúr (4.1.5-súwret).





4.1.5-súwret. Innovciyalıq iskerlik potencialdı tikkeley strukturalıq bólimleri
Sebebi, kárxana innovciyalıq iskerlik potencial dárejesi arnawlı bir dinamikada bolıp, ondaǵı ózgerisler ekonomikalıq ósiwge yamasa azayıwınada alıp keliwi múmkin. Sol sebepli de birinshi dárejeli tásir etiwshiler kadrlar potencialı, finanslıq, ekonomikalıq, shólkemlestirilgen hám texnologıyalıq potencialler óz tásirin kórsetedi.
Sonday eken, innovcıyalıq iskerlikke tásir etiwshi potencial dinamikası dárejesi, oǵan túrli faktorlardıń tásiri nátiyjesinde payda boladı (kadrlar quramınıń ózgeriwi, texnikalıq támiynattıń ózgeriwi, aqsha qosıw hám basqalar ).
Kárxanalardı innovciyalıq potencialın tolıq qanlı obyektiv bahalaw procesi, birinshiden, onı xarakteristikalaytuǵın tiykarǵı kórsetkishler quramın anıqlaw, ekinshiden bolsa, olarǵa tásir kórsetiwshi faktorlardıń tásir etiw dárejesin ólshewden dúziledi.
Kárxanalar innovciyalıq potencialınıń qáliplesiwi hám rawajlanıwı yamasa dárejesi ózgeriwi málim bir faktorlar tásiri nátiyjesinde júz boladı. Kárxana innovcıyalıq potencialın basqarıwdı obyektiv hám hár tárepleme izertlew dawamında, oǵan tásir ótkeriwshi faktorlardı anıqlaw hám sistemalastırıw mashqalası aktual hám jetarlishe islep shıǵılmaǵan boladı.
Innovciyalıq iskerlikte potencial faktorı degende, kárxana innovciyalıq artıwınıń jedelligi hám xarakteristikaına tásir ótkeriwshi shártler, sebep hám kórsetkishlerdi túsinemiz. Bunda innovcıyalıq process, kóplegen faktorlardıń óz-ara tásiri nátiyjesi retinde maydanǵa shıǵadı.
Kárxana innovciyalıq potencialınıń qáliplesiwi hám ámelge asırılıwı, ilimiy-izertlew hám tájiriybe-konstruktorlıq islenbelerinen tap ónimdiń ǵalabalıq islep shıǵarıw yamasa innovciyalıq texnologiyalardı qollanılıwıǵa shekem, innovciyalıq processni jedellestiriwshi faktorlar hám shárayatlar kompleksiniń óz-ara sistemalı tásiri menen baylanıslı. Innovciyalıq potencial ámelge asırılıp atırǵan hám tamamlanılıw basqıshlarındaǵı ámeldegi innovciyalıq joybarlarda, sonıń menen birge, innovcıyalıq iskerliginiń rawajlanıw elementleriniń barlıǵın óz-ara baylaw qurallardı qamtıp alıwshı infratuzilmada sawlelenedi.
Innovciyalıq iskerlikte potencialdı qáliplesiwi hám ámelge asırılıwı, innovacıyalardıń isleniwi hám eá jaydırıwshı etiliwin páseytiwtiriwshi hám xoshametlentiretuǵın faktorlar makro, mezo, mikrobasqichlarga tásir ótkeredi. Makro hám mikro basqish faktorları innovcıyalıq joybarlardıń tabıslı ámelge asırılıwın belgilep beredi. Xalıqtıń sanalı iskerligi social belgileytuǵın mániske iye bolıp, mámlekette ámelge asırılıp atırǵan jańalanıw hám reformalar processinde aktiv qatnas etiwdi talap etedi.
Sonday eken, innovciyalıq iskerlikke tásir etiwshi potencial dinamikası dárejesi, oǵan túrli faktorlardıń tásiri nátiyjesinde payda boladı (kadrlar quramınıń ózgeriwi, texnikalıq támiynattıń ózgeriwi, aqsha qosıw hám basqalar ).
Innovaciyalar teoriyası jaǵdayın hám kárxanalarda innovciyalıq processlerdi basqarıwdı shólkemlestiriw sharayatlarınıń analizi kórsetiwishe, innovciyalıq iskerliginiń natiyjeliligi ol qanshellik tuwrı islenligine baylanıslı boladı. Arnawlı bir kárxanada innovciyalıq iskerlik processlerdi shólkemlestiriwdiń ózi saldamlı máselelerden birine aylanadı. Házirgi kúnde innovciyalıq processni shólkemlestiriwdiń kóplegen modelleri islep shıǵılǵan bolıp, olardıń hár biri kárxana rawajlanıwı dárejesinden kelip shıqqan halda tolıq yamasa bólekan paydalanılıwı múmkin.
Innovciyalıq iskerliginiń teoriyalıq stilistik tiykarları ekonomist ilimpazlar tárepinen hár tárepleme úyrenilgen bolıp olar tárepinen tarli qıylı pikirler bildirilgen. Innovaciya teoriyasın islep shıǵıwda taǵı bir texnologiyalıq basqıshlardıń evolyusiyasi menen baylanıslı mashqalalardi birinshi ret orıs alımı N. D. Kondratiev óziniń ― Uzın tolqınlar teoriyası shıǵarmasında óz izertlewleri nátiyjesinde alınǵan pikirlerin bildirgen.
Amerikalıq ekonomist alım J. Brayt ― Innovaciya procesi ılım hám texnika, isbilermenlik hám basqarıwdı ózinde birlestiriwshi innovaciyalardıń kommerciyalashıw qaratılǵan ekonomikalıq iskerlik bolıp tabıladı degen ideyalardı ilgeri súrgen. Onıń pikrine qaraǵanda, ― innovaciya procesi ideya payda bolıwınan baslap, kommerciya tiykarında turmısqa nátiyjeni ámelde qollanıw etiw processine shekem bolǵan barlıq basqıshnı óz ishine aladı dep aytıp otedi.
Taǵı bir rus alımı B. A. Makarenko jumıslarında innovaciyalar mánisin tolıq hám hár tárepleme kórsetip berilgen. Ol bergen táriyplke kóre:
Innovaciyanı mazmun hám mánisi:
-texnika hám texnologiya áwladı almasınıwın támiyinlew maqsetinde ekonomikaǵa aqsha jóneltiriw;
-pán-texnika rawajlanıw juwapker bolgan yaǵnıy texnika, texnologiyadan nátiyjeli paydalanıw ;
-jańa ideyalardı islep shıǵıw, sintezlash, yańi nazariya va modellerdi jaratıw hám olardı turmısqa qollanıw etiwden ibarat esaplanadi.
Kárxanalardıń innovciyalıq rawajlanıwdıń ishki hám sırtqı bazarlarda básekige shıdamlılıqtı támiyinlewdiń zárúrli shárti ekenligi bárshemizge málim. Buǵan baylanıslı P. Drukerniń tómendegi pikirine bólek toqtalıp ótiw kerek. Onıń pikrine qaraǵanda ―biznesniń tiykarǵı maqseti klientlerdi tartıw bolǵanlıǵı sebepli kárxananı eki tiykarǵı funksiyası ámeldegi marketiń hám innovaciyadan ibarat dep esaplaydı. 4
Álbette dúnya ekonomist ilimpazlarınıń innovaciyaǵa bergen tariflari hám jantasıwları tulicha bolıp, olardıń izertlewlerinde ayriqshalıqtı kóriwimiz múmkin boladı.
Paydalanılǵan ádebiyatlar:
1. Abduraxmonov Q. X. Miynet ekonomikası (teoriya hám ámeliyat ). Sabaqlıq.-T.: “Mexnat”, 2004.-670 b.
2. Basovskiy L. Ye. “Prognozirovanie i planirovanie v usloviyax rinka”.- Moskva : Infra, 2002.- 91 s.
3. Barisov Ye. F. Ekonomicheskaya teoriya: ucheb.- 2-ye izd., pererab. i dop.- M.: TK Velbi, Izd-vo Prospekt, 2005.- 544 s.
4. Vahobov A., Burxonov Ol., Jumaev N. Shet mámleketler finansı.-T.: Jańa ásir áwladı. 2003.- 334 b.
5. Vahobov A. hám basqalar. Xalıq aralıq finans munasábetleri.-T.: Shıǵıs, 2003.-400 b.
6. Vaxobov A. Bazar munasábetleri sistemasındaǵı social fondlar.-T.: Shıǵıs, 2003.-319 b.
7. Keyns Dj. M. Izbrannie proizvedeniya.-M.: Ekonomika, 1993.
8. Kulikov L. M. Ekonomicheskaya teoriya: ucheb.- M.: TK Velbi, Izd-vo Prospekt, 2005.- 432 s.
9. Kozirev V. M. “Osnovi sovremennoy ekonomiki” 2-ye izdanie. Uchebnik dlya vuzov. Moskva : “Finansi i statistika”, 2001.- 432 s.
10. Leont'ev V. V. Mejotraslevaya ekonomika: Per. s ańl. / Avtor predisl. i nauch. red. A. G. Granberg.-M.: OAO Izd-vo “Ekonomika”, 1997.-479 s.
11. Mákannell K. R., Bryu S. L. Ekonomiks: principi, problemi i politika: Per. s 13-go ańl. izd.-M.: Infra - M, 2001.-974 s.
12. Mal'tus. T. Opit o zakone narodonaseleniya.-M.: Ekonov, 1993.-486 s.
13. Mamedov O. Yu. Smeshannaya ekonomika.- Rostov n/D: Izd. Feniks, 2001.-224 s.
14. Marshall A. Principi ekonomicheskoy nauki. V 3-x tóbeax.-M.: Izdatel'skaya gruppa “Progress”, 1993.
15. Mirovaya ekonomika: Uchebnik / Pod red.prof. A. S. Bulatova.- M.: Ekonomist, 2005,-147 s.