Joba: Issheńlik sáwbetlesiwdi alıp barıw

Kásip ruwxıylıǵında iskerlikke baylanıslı ushırasıwlar hám kelisimsózler
júrgiziw mádeniyatı
Joba:
1. Issheńlik sáwbetlesiwdi alıp barıw
2. Delegaciyalardı qabıllaw.
3. Issheńlik kelisimsózler etikası hám etiketi.
4. Xızmet babında telefonda sóylesiw qaǵıydaları.
5. Epistolyarlıq etiket.
1. Issheńlik sáwbetlesiwdi alıp barıw
Issheńlik qarım-qatnasta issheńlik protokolı qaǵıydalarına ámel qılıw úlken áhmiyetke iye.
Ol ushırasıwlar hám shıǵarıp salıwlar, sáwbetlesiwler, kelisimsózler ótkeriw, qabıllawlardı shólkemlestiriw hám ótkeriw hám t.b. tártibin reglamentlestiredi.
Diplomatiya dún`yasında «protokol» sózi dáslep hújjetler hám arxivti alıp barıwdı
ańlatqan. Keyin ala terminniń mánisi keńeydi. Oǵan xalıqaralıq qatnasıqlarda ámel qılınatuǵın etiket hám ceremonial qaǵıydaların da jatqara basladı.
Diplomatiyalıq protokol – xalıqaralıq qatnasıqlarda ámel qılınatuǵın ulıwmalıq tán alınǵan qaǵıydalar hám dástúrler (mámleket, húkimet basshılarınıń saparlar qılıw tártibi, ushırasıwlar, sáwbetlesiwler ótkeriw formaları). Analogiyalıq túrde – issheń protokol, yaǵnıy issheńlik tarawında ámel qılınatuǵın qaǵıydalar hám dástúrler.
Issheńlik sáwbetler kóz-qaraslar, pikirler menen almasıwdı kózde tutadı. Sáwbetlerdiń maqseti – informaciyalar menen almasıw.
Sáwbetti formal ráwishte bir neshe basqıshlarǵa bóliw múmkin:
sáwbettiń baslanıwı;
informaciyanı jetkerip beriw;
argumentlew;
sáwbetlesiniń dálillerin tıńlaw;
bul dálillerdi qabıl etiw yamasa biykarlaw;
sheshim qabıl etiw.
Óz kóz-qarasıńdı jaqlay otırıp, sáwbetlesińdi tek tıńlaw emes, al esitiw de oǵada áhmiyetli.
Issheńlik sáwbetleri etikası boyınsha qánige Predrag Micichtiń sózlerine qaraǵanda, «Sáwbetlesińdi tıńlaw –keskinlikti talap etiwshi quramalı is, óytkeni biz óz dıqqatımızdı sáwbetlesimizdiń ne aytıp atırǵanına qaratıwımız kerek, biraq basımız, ádette, kóplep mashqalalar menen bánt bolsa da hám, onnan qalsa, biz sharshaǵan hám táshwishlengen bolsaq ta».
Sáwbetlesińizge hám ózińizge qızıqlı bolǵan nárseler tuwralı sóylew kerek, bul issheń kelesimsózlerge kishigirim prelyudiya sıpatında orınlı. Ulıwmalıq sorawlardan baslap, individual sorawlar menen tamamlaw kerek. Hár bir sóz sáwbetlesińizge tusinikli bolıwı kerek. Sáwbet monologqa aylanıp ketpewi kútá áhmiyetli. Hár bir adam sóylewde de óziniń náwbetine iye bolıwı kerek. «Tıńlaw kerek gezde birinshi bol hám sóylew kerek gezde eń aqırǵı bol», - de másláhát beredi daǵıstanlı jazıwshı E.Kapiev.
Sáwbet paytında basqa tárepke yamasa saatqa qaramaydı, qollarında bir nárseni aylandırıp otırmaydı, qulaǵınıń sheti menen tıńlamaydı, qasınbaydı, iyinlerin qıspaydı, sáwbetlesin iyninen túrtpeydi, úlken distanciyada soylespeydi. Jargon sózlerdi paydalanbaydı.
Ishara etip sóylew, sáwbetlesiniń sózin bóliw, oǵan aytıp turıw, onı dúzetip turıw qabıl etilmegen.
Sáwbetke suǵılıspaydı. Kútá zárúr jaǵdaylarda, sáwbetlesip atırǵanlardan keshirim sorap, olardıń birine soraw yamasa tez orınlanıwı kerek iltimas penen múrájaat etiledi.
Issheń birge islesiwdi baslaw úmitinde siyasat, din, hayal-qızlardıń teń huqıqlılıǵı,
dáramatlar, qanday da bir nárseniń qunı kibi tayǵaq temalar qozǵatılmaydı.
Issheńlik sáwbetlerinde sáwbetleske nakorrekt hám húrmetsizlik penen múnásibette bolıw qabıl etilmegen. Kerisinshe, dıqqat-itibar, haqıyqıy qızıǵıwshılıq hám húrmetli múnásibet kórsetiliwi kerek. «Hesh qashan óz sáwbetlesińnen aqıllı yamasa bilimlirek etip kóriniwge umtılma», degen edi F. CHesterfil`d.
Hár qanday istiń tabıslı bolıwı baylanıs ornata alıw, óz mashqalalarıńdı durıs
formulirovkalaw, dálilli tartısa alıwdan ǵárezli boladı. Bunda eń baslı nárse – argumentler, logika hám dáliller. Issheńlik tartıslarında minez-qulıqtıń tek ǵana álpayım stili orınlı bolıp tabıladı.
«Siz bunı túsiniwińiz kerek» degen gáptiń ornına «Siz … dep oylamaysız ba?» dew yamasa «Men ... dep esaplayman» degenniń ornına «Sizge … bolıp túyilmey me?» hám t.b. dep aytıw orınlı.
Issheńlik sáwbetinde «Men siziń nahaqlıǵıńızǵa isenimim kámil», «Bul sóylesiwdi
baslawdıń keregi joq edi, waqıttı biyhuwda ótkeriw» degen gáplerdi qollanıw orınsız. Hár qanday adamǵa da bunday gáplerden keyinsáwbetlesi menen pikirlesiw jaǵımsız boladı.
Basqa adamnıń kóz-qarasın húrmet etiwge pútkil ómir dawamında úyreniw kerek.
Sáwbetlesińiz benen kelispew qaralawdı, ústinen kúliwdi yamasa kemsitiwdi keltirip shıqpawı ushın óz pikirin qáterjam aytıw kerek.
Sáwbetten shıǵıw basqıshı da baslawısh basqısh kibi kútá uzaq bolmawı kerek. Ol
qatnasıwshılardıń issheńlik keypiyatın saqlawǵa járdemlesiwi hám korrektli formada sáwbettiń barlıq múmkin bolǵan nátiyjelerine erisilgenlikti hám waqıt limiti tamamlanǵanlıǵın kórsetiwi kerek. Keńes, juwap, waqıttı kózde tutpaǵan irkiw ushın minnetdarshılıq bildiriw paydalı boladı.
Hátteki sáwbet nátiyjleri qanaatlandırmaǵan bolsa da, bunı kórsetpeydi hám álpayım xoshlasadı.
Sáwbetti tabıslı ótkeriw átiraptaǵılardıń kóz-qarasında unamlı qásiyet bolıp tabıladı.
Bazardı muqıyatlap úyreniw kelisimsózler boyınsha keleshektegi sherikler tuwralı múmkin bolganınsha tolıq informaciya alıw imkaniyatın beredi.
2. Delegaciyalardı qabıllaw.
Sherikler menen baylanıslardı ornatıw, óz-ara paydalı shártnamalardı dúziw ushın
firmalardıń, sonıń qatarında shet ellik firmalardıń, wákillerin shaqıradı.
Protokolǵa sáykes delegaciyanıń dárejesin, onı qabıllaw formasın anıqlaydı. Qabıl etiwshi tárep delegaciyanıń bolıw baǵdarlamasın islep shıǵadı: ulıwmalıq yamasa sırtqı (miymanlar ushın), tolıq hám ishki (ózi hám mápdar shaxslar ushın) hám arnawlı (miymanlardıń zayıpları ushın).
Ulıwmalıq baǵdarlama kútip alıwdan baslap, shıǵarıp salıwǵa shekemgi delegaciyanıń bolıwı menen baylanıslı máselelerdiń barlıǵın qamtıp aladı. Ol sáwbetlerdi, kelisimsózlerdi, qabıllawlardı, teatrlarǵa barıwdı, jergilikli dıqqatqa sazawar orınlar menen tanısıwdı óz ishine aladı.
Tolıq baǵdarlama delegaciyanı qabıllaw menen baylanıslı barlıq shólkemlestiriwshi máselelerdi sáwlelendiredi. Baǵdarlamanıń hár bir punktinde juwapkerler kórsetiledi. Baslı dıqqat delegaciya saparınıń maqsetine: sáwbetlerge, ushırasıwlarǵa, kelisimsózlerge hám t.b. qaratıladı.
Miymanlardı kútip alǵanda qabıllawshı hám kiyatırǵan delegaciyalardıń basshılarınıń rangleri hám lawazımları bir-birine sáykes keliwi kerek. Zayıbı menen kiyatırǵan delegaciya basshısın qabıllawshı delegaciya basshısı da zayıbı menen kútip aladı.
Birinshi bolıp qabıllawshı delegaciya baslıǵı (mezban) ózin hám zayıbın tanıstıradı, onnan keyin elip atırǵan delegaciya basshısı (húrmetli miyman) ózin hám zayıbın tanıstıradı. Bunnan soń mezban óz delegaciyası aǵzaların, birinshi gezekte hayal-qızlardı, ranglerin esapqa alǵan halda (tómen qaray) tanıstıradı. Húrmetli miyman da tap sonday qıladı. Mezban barlıq miymanlarǵa gúl beredi. Shıǵarıp salǵanda da tap sonday.
Protokolǵa sáykes avtomobillerge otırǵızıladı. Otırıw ushın avtomobillerdi onıń oń esigi trotuarǵa qaratılǵan etip miymanlardıń aldına alıp keledi. Birinshi bolıp mashinaǵa húrmetli miyman otıradı. Ol húrmetli orınǵa (avtomobil baǵdarı boylap arqı oń táreptegi orınlıq) jaylasadı. Ol birinshi bolıp avtomobil`den de shıǵadı. Eger mashinanı trotuarǵa oń tárepi menen keltiriw múmkin bolmasa, húrmetli miyman shep táreptegi esikten kiredi. Onıń izinen mezban hám baska barlıǵı kiredi.
Delegaciyanıń qasında alıp júriwshi adam miymanxanada hújjetlerdi rásmiylestirip
bolǵannan keyin miymanlar menen vestibyul`de xoshlasadı. Qonaqlar menen birge nomerge ótiwge, bunnan shıqtı, bir chashka chay, kofe ishiwge mirát qabıl etilmeydi.
Issheńlik protokolına sáykes húrmetli miyman mezbanǵa álpayımlıq vizitin ámelge asıradı.
Vizittiń maqseti delegaciyanıń bolıw baǵdarlamasın anıqlaw, itimal oǵan dúzetiwler kirgiziw.
Kelgen miymanlardı vestibyulde xatker yamasa ofis menedjeri kútip aladı. Ayrıqsha jaǵdaylarda miymanlardı qabıllawshı táreptiń basshıları kútip alıwı múmkin. Miymanlardı, qaǵıyda sıpatında, basshınıń kabinetine alıp kiredi. Ol jazıw stolınıń átirapında yamasa stoldıń basında otırmawı kerek. Protokol talaplarına muwapıq kabinette divan, jurnal stolı átirapına qoyılǵan kreslolar bolıwı lazım. Mezban miymandı divanǵa – eń húrmetli orınǵa otırıwǵa mirátetedi, biraq ózi birinshi bolıp divannan shep qaptalda turǵan kresloǵa otıradı. Awdarmashı orındıerkin tańlaydı. Bul miymanlarǵa múnásibette húrmetsizlik sıpatında esaplanıwı múmkin.
5-7 minuttan keyin miymanlarǵa chay, kofe, pechen`e, miyweler usınıladı. Alkogol`lı ishimlikler kózde tutılmaǵan.
Vizit dawamlılıǵı – 20-30 minut. Sáwbetti alıp barıw baslaması - mezben tárepte.
Miymanlardı koridorǵa, záńgi maydanshası yamasa liftke shekem shıǵarıp saladı.
3. Issheńlik kelisimsózler etikası hám etiketi.
Áyyemgi mısırlıqlar hám Shıǵıstıń basqa xalıqları óz-ara awızeki hám jazba kelisimsózler júrgizgen.
Arxeologiyalıq qazılmalar tiykarında insaniyat tariyxındaǵı birinshi jazba shártnama Mısır faraonı Ramzes II hám xettler koroli Xattushil III ortasında b.e.sh. 1278-jılı dúzilgeni anıqlandı.
Sol waqıtta-aq shártnamanıń eki nusqası tayarlanǵan hám olar menen almasqan. Bul dástúr búgingi kúnde de bar. Ol xalıqaralıq qatnasıqlardıń kúndelikli ámeliyatına engizilgen.
Issheńlik qarım-qatnasıqlar hám isbilermenlik etikası hám etiketi máselesine áyyemgi grek filosofı Aristotel` dıqqat awdarǵan. Ol óziniń «Nikomax etikası» atlı traktatında paydanıń, sawdanıń, sútxorlıqtıń morallıq tiykarları tuwralı jazǵan. Onıń ádalatlı baha haqqındaǵı pikirleri isbilermenler ushın ózine tán pánd-násiyat sıpatında qabıl etiliwi múmkin.
Kelisimsózler issheńlik qarım-qatnastıń áhmiyetli bólegi. Bul óz-ara paydalı sheshimge erisiw maqsetindegi óz-ara qarım-qatnas.
Issheńlik kelisimsózleri muqıyat tayarlawdı, hár qıylı ob`ektiv hám psixologiyalıq
faktorlardı esapqa alıwdı talap etedi.
Kelisimsózlerge tayarlıq óz ishine tómendegilerdi aladı: mashqala analizin; kelisimsózlerdi jobalastırıwdı; aldın ala kelisimsózler (sherik penen dáslepki baylanıslar).
Kelisimsózlerge tayarlıq procesinde shet ellik sherikler barlıq nárseni mayda-shúydesine shekem úyrenip shıǵadı, sonıń ushın bunı itibarǵa alıw kerek. Jaman shólkemlestirilgen kelisimsózler materiallıq shıǵınlarǵa, abıroydı joǵaltıwǵa alıp keledi.
Mashqalanı analizley otıtırp, ne tuwralı hám kim menen kelisimsózler júrgiziletuǵınlıǵı anıqlanadı. Sherik haqqında zárúr informaciya (isenimli me, usınday kelisimsózlerde qatnasıw tájiriybesi bar ma, onıń finanslıq awhalı qanday) aladı. Bul kelisimsózlerge al`ternativanıń barjoqlıǵı anıqlanadı. Ekspertlerdiń zárúrligi yaki zárúr emesligi anıqlanadı. Bunnan so mashqalanıń mazmunı analizlenedi, itimal ekspertler menen birgelikte.
Kelisimsózlerdi jobalastırǵanda bir neshe maqsetlerdi qoyadı, mısalı, sherik haqqında informaciyanı anıqlaw, ózi tuwralı maǵlıwmat beriw, kelisim dúziw.
Kelisimsózlerdi ótkeriw waqtı hám ornı tańlanadı. Delegaciya quramı hám onıń basshısı anıqlanadı.
Kózde tutılǵan sherikler menen dáslepki baylanısıwda isshi qatnasıqlar ornatıladı, kún tártibiniw ulıwmalıq kórinisi boyınsha usınıslar beriledi.
Kelisim sózlerdiń baslanıwı.
Biznes tarawında kelisimsózler júrgiziw ushın ádette kvadrat, tuwrımúyeshli hám dóńgelek stollar qollanıladı.
Kvadrat stol dárejeleri birdey bolǵan adamlardıń básekelesligin hám shaqırıqlı minezqulqın jaratıwǵa járdemlesedi. Kvadrat stollardan qısqa issheń sáwbetti ótkeriw yamasa subordinaciya qatnasıqların atap kórsetiw ushın paydalanıw jaqsıraq.
Birge islesiw qatnasıqların basshınıń oń tárepinde yamasa onıń qasında otırǵan adam menen ornatıw ańsatıraq. Shep tárepte otırǵan adamǵa qaraǵanda oń tárepte otırǵan adam kóbirek túsimpaz boladı.
Basshınıń qarama-qarsısında otırǵan adamnan kóbirek qarama-qarsılıq kelip shıǵadı.
Kvadrat stoldan kóbirek issheń kelisimsózler, brifingler, ayıplılar menen sáwbetlesiw ushın paydalanadı.
Tuwrımúyeshli stol átirapında stoldıń qaptalındaǵı orın húrmetli orınlar dep esaplanadı.
Olardıń arasında eń húrmetli orın – esiktiń qarama-qarsısı. Eger esik qaptalda jaylassa, onda húrmetli orın – háwlige emes, kóshege qaraytuǵın aynanıń qarama-qarsısında. Bunda ayna perde yamasa jalyuzi menen jabılǵan bolıwı kerek. Miymanlarǵa quyash nurınıń túsip turıwı olarǵa bolǵan húrmetsizlik sıpatında bahalanadı. Bul informaciya ushırasıw qatnasıwshıların stol átirapında jaylastırıwdı durıs jobalastırıw ushın paydalı bolıp tabıladı.
Dóńgelek stol narásmiylik hám jayparaxatlıq atmosferasmın jaratadı hám birdey sociallıq statustaǵı adamlardıń sáwbetlesiwin ótkeriw ushın eń jaqsı qural bolıp tabıladı, óytkeni dóńgelek stol átirapında olardıń hár biri ushın birdey keńislik ajıratıladı. Mezban eń joqarı wákilliklerge iye. Mezbannıń oń tárepinde otırǵan adamǵa naverbal túrde shepte otırǵan adamǵa qaraǵanda kóbirek hákimiyat beriledi. Miymannıń mezbannan alıslasıwınan ǵárezli túrde tásir dárejesi de kemeyip baradı. Demek, mezbannıń qarama-qarsısında otırǵan sáwbetles básekeles qorǵanıw poziciyasında boladı hám kóbirek biymazalıq alıp keledi.
Protokolǵa sáykes túrde qatnasıwshılardı kelisimsózler stolı átirapında otırǵızıw ámelge asırıladı. Onıń bir neshe variantları bar:
delegaciya basshıları stoldıń basında, awdarmashılar – qaptalında, onnan keyin delegaciya aǵzaları ranglerdi esapqa alǵan halda;
delegaciya basshıları stoldıń ortasında bir-birine qarama-qarsıda, awdarmashılar – olardıń qasında, onnan keyin delegaciya aǵzaları ranglerdi esapqa alǵan halda;
eger kelisimsózlerde úsh hám onnan da kóbirek tárepler qatnassa, onda delegaciyalar basshıları alfavit tártibinde, dóńgelek yamasa tuwrımúyeshli stol átirapında saat strelkası boylap jaylasadı.
Gezekpe-gezek, alfavit boyınsha basshılıq etedi yamasa birinshi jıynalısta kelisimsózlerdi mezban basqaradı, keyin delegaciyalardıń basshıları alfavit boyınsha basshılıq etedi.
Kelisimsózler tınısh tonda alıp barılıwı kerek. Agressiya, titirkeniw bolmawı kerek.
Sheriklerdi dıqqat penen, bólmesten tıńlaw kerek. Kelisimsózler qatnasıwshıları bir-birine dıqqat penen qarap, naverbal informaciyanı ótkerip almawǵa háreket etedi.
Protokol boyınsha kelisimsózler baslanǵannan keyin 5-7 minuttan soń chay, kofe beriw kózde tutılǵan.
Bir saattan keyin ekinshi mártebe chay, kofe usınıladı.
Issheń kelisimsózler sherik penen ulıwmalıq mashqalalardı talqılaw hám óz-ara paydalı sheshimler qabıllaw ushın kerek. Bunıń ushın kelisimsózler texnikasın iyelew kerek.
Issheń kelisimsózlerdi alıp barıw texnikası.
Kelimissózlerdi alıp barıwdıń tórt stili bar: qattı, jumsaq, sawda, birge islesiw. Qattı stil` kúsh kórsetiwge barıp tireledi. Ul`timativlik taktika, sheginislerdi sıǵıp alıw taktikası. Qarsı háreket: soqqıǵa shıdam beriw, manipulyaciyalıq usıllar hám hiylelerdi neytrallastırıw, qarsılastıń basımın onıń ózine qarata baǵdarlaw.
Jumsaq stil`: ózin-ózi sınǵa alıw, «oqlardı jutıw», incidentti saplastırıw, jumsaq sın
eskertiw.
Sawda stili. Informaciyanı jasırıw hám ashıw taktikası, aralıq usınıslar menen oyın, jumsaq stildi imitaciyalaw.
Birge islesiw stili principial kelisimsózler metodı mısalında ashıp beriledi. Bul metodtıń tiykarında tórt tiykarǵı túsinik jatadı:
• adamlar (adamdı mashqaladan ajıratıp aladı: mashqalalardı talqılaydı, al bir-birin emes);
• mápler (máplerge dıqqattı jámleydi, al poziciyalarǵa emes);
• variantlar (óz-ara paydalı variantlar jaratıladı);
• ólshemler (ob`ektiv ólshemlerdi paydalanıw talap qılınadı).
Kelisimsóz procesi – hár biri muqıyat tayarlıqtı hám analitikalıq jumıstı talap etetuǵın bir qatar basqıshlardan ibarat quramalı process. Bul jerde ekspromtlar orınsız.
Dáslep kelisimsóz qatnasıwshılarınıń poziciyalarınıń, maqsetleriniń mápleri anıqlanadı.
Poziciyalar talqılanadı hám kelisilip alınadı.
Birinshi basqıshta sheriktiń poziciyasınıń túsiniksiz momentlerin anıqlawda qátelikler jiberiw múmkin. Túsinbewshilik jaǵdaylarınıń 90%i sheriktiń óz kóz-qarasın túsinikli, izshil, isenimli bayan ete almawı menen baylanıslı. Kelisimsózlerdi alıp barıwda tómendegi qáteliklerge jol qoyıladı:
sherik kelisimsózlerge olardıń maqsetin, zárúrligin, quramalılıǵın hám múmkin bolǵan aqıbetlerin aldın ala jetkilikli dárejede oylap almastan kirisedi; nátiyjede sherik háreket ete almaydı; baslama qolan shıǵarıp alınadı;
sheriktiń maksimal hám minimal talaplar sheklerinde anıq is jobası joq; sherik
kelisimsózlerge tayar emes; óziniń konkret usınısları hám argumentleri, kelisimsóz predmetin bahalawdıń tolıq talapları hám ólshemleri, qarsı táreptiń poziciyası hám kútiletuǵın reakciyası tuwralı túsinigi joq;
sáwbetles sherikti tıńlamaydı, ustamlı emes, artıqmash emocianallı, óz poziciyasın óz basımshalıq penen qorǵaydı; jańa faktler keltirmeydi, jańa usınıslardı ilgeri súrmeydi; belgili, mashqalanı sheshiwge kesent etetuǵın poziciyalardı bayan etedi;
geypara basshılar psixologiyalıq momentlerdiń áhmiyetin jetkilikli dárejede bahalamaydı, mısalı sherikti túsiniwge tayar bolıw.
Ulıwma sheriklerdiń kelisimsózlerge principial múnásibetinen hám olardıń konkret
jaǵdaydaǵı minez-qulqınan kelisimsózlerdiń tabıslılıǵı ǵárezli boladı.
Sherikler poziciyaların kelisip alǵan jaǵdayda tekstti redaktorlawǵa kirisedi.
Kelisimsózlerdiń tamamlanıwınan keyin protokollıq ilaj – issheń qabıllaw ámelge asırıladı.
Amerikalıq qánigeler kelisimsózlerdi «ekonomikalıq qatnasıqlardıń nayzası» dep sanaydı.
Shet ellik kásiplesler kelisimsóz procesin jas waqtında-aq ózlestirip aladı. Ózbekstanlıq isbilermenler bul iskusstvonı endi úyrenbekte. Olardıń aljasıwı yamasa komandalıqadministrativlik sistema astında úyrengen metodlardan paydalanıwı kelisimsózlerdiń buzılıwına alıp keledi. Nátiyjede sherikler zıyan kóredi, al bazıda óz-ara paydalı sırtqı ekonomikalıq baylanıslardı ornatıw imkaniyatların pútkilley joǵaltıp aladı.
Issheń qarım-qatnastıń watandarlıq dárejesi shet ellerdegiden bir qansha pás. Sovet
siyasatlasqan jámiyetinde issheńlik etiketi menen múnásibet quramalı edi. «Etiket nigilizmi» jámiyetlik sananıń barlıq tesiklerine kirip bardı. Sovet hákimiyatınıń dáslepki jıllarında etiket talapları biykarlandı hám qaralandı. Hákimiyattaǵılar «Biz - ápiwayı adamlarmız, «akademiyalardı» tamamlamadıq, al, burjuylar, sizlerge jaqında ulıwma aqırzaman keledi» dep málimlegen.
Nátiyjede «tárbiyasız sovet adamı» stereotipi qáliplesti. Úrp-ádetlerdi, etiketti, issheń qarım-qatnasıqlardı bilmew teris reakciyanı keltirip shıǵarıwı múmkin hám, aqıbet sıpatında, - kelisimsózlerdiń unamsız nátiyjelerin. Emociyalar kelisimsózlerdi tuyıqqa tirewi yamasa ulıwma olardı toqtatıp taslawı múmkin.
Shet ellerdiń wákiller menen isles bolǵanda basqa xalıqlardıń úrp-ádetlerin hám etiketin biliw hám húrmet etiw kerek boladı. Mısalı, islam dún`yası wákilleri menen isles bolǵanda.
Ramazan ayında musılman oraza tutatuǵınlıǵı este tutıladı. Musılman jılınıń birinshi ayında qabıllawlar shólkemlestirmewge háreket etedi.
Arablar hayal adamlar menen islesiwge qıynaladı.
Yaponlar menen dáslep vizit kartochkaları menen almasıladı. Dáslepki ushırasıwlarda issheń sóylesiwler alıp barılmaydı. Jumısshı qatnasıqlarǵa óz-ara isenim tuyǵısı payda bolǵanda ótiledi. Bul jerde suvenirler yamasa sawǵalar menen almasıw shárt.
Kelisimsózlerdiń hár bir qatnasıwshısı óziniń aktual máselelerin qanaatlandıratuǵın
kelisimge erisiwge háreket qıladı.
Etiket kelisimsózler waqtında pidjaklardı sheshiwge yamasa galstuklerdiń túyinlerin aǵıtıwǵa jol qoymaydı. Bul tek sherikler delegaciyası basshısı (húrmetli miyman) bunı islewdi usınıs etip, usı arqalı narásmiy kelisimsózler waqtı bolǵanın ańlatqanda ǵana islenedi. Bunday jaǵdaylarda «no tie session» (angl.) – narásmiy kelisimsózler («galstuklersiz ushırasıw») termini qollanıladı.
Shet ellik sherikler menen issheńlik etiketin bilmey turıp issheńlik qarım-qatnaslar ornatıw múmkin emes. Shet ellerde hár bir jeke alınǵan adamnıń shaxsiy qásiyetleri úlken rol` oynaydı.
4. Xızmet babında telefonda sóylesiw qaǵıydaları.
Telefonda sóylesiw – issheńlik qarım-qatnasıqlarınıń túrleriniń biri. Bul zamanagóydún`yadaǵı baylanıstıń eń tez usılı. Ol kóplegen mashqalalardı sheshiwge, baylanıslar ornatıwǵamúmkinshilik beredi.
Telefonda sóylesiw mádeniyatı qarım-qatnasıqtıń ayrıqsha mádeniyatı dep esaplanadı.
Telefon sebepli kóplegen máseleler hám mashqalalardı sheshiwdiń operativligi artadı, xat, telegramma jollaw yamasa basqa qalaǵa, mákemege máseleni konkretlestiriw hám t.b. ushın barıw zárúrligi qalmaydı.
Telefon arqalı kóp nárseni islewge boladı: kelisimsózler ótkeriw, buyrıq beriw, iltimastı bayan etiw, shártnama dúziw haqqında kelisip alıw hám t.b. Biraq rásmiy shaxslardı yamasa kem tanıs adamlardı telefon arqalı qutlıqlaw qabıl etilmegen. Telefon arqalı qayǵılı waqıya júzesinen kewil aytılmaydı. Bunı shaxsan yamasa jazba formada ámelge asıradı.
Telefonnan názik ótinishler menen múrájaat etilmeydi. Bul tek kútá jaqın tanıs bolǵanda ǵana orınlı esaplanadı.
Telefonnan sóylesiw ara qashıqlıǵınan ǵárezsiz túrde úzliksiz eki tárepleme informaciy almasıwdı támiyinleydi. Bul issheńlik penen ótiwmi ushın oǵan muqıyat tayarlanıw kerek. Baslı narselerdi ajıratıp alıw, óz oyın sawatlı hám qısqa bayan etiw kerek. Keri jaǵdayda, amerikalı menedjer A.Makkenzi maǵlıwmatlarına kóre, jumıs waqtınıń 20-30%i joǵaltıladı. Jumıs waqtınıń joǵaltılıwınıń on bes tiykarǵı sebepleriniń arasında telefonda sóylesiwler birinshi orındı iyeleydi. Sóylesiwdiń 30-40%in sózlerdiń tákirarlanıwı, kerek emes pauzalar, artıqmash sózler iyeleydi. Telefonda sóylesiw qısqa, álpayım hám mazmunlı bolıwı kerek.
Sóylesiwdi «Bul kim?», «Men qayaqqa tústim?», «Kim qońıraw etip atır?» hám t.s.sorawlar menen baslaw orınsız.
Telefon qońırawlarına juwap berip biliw kerek. Deyl Karnegi: «Sizge telefonnan qońıraw qılǵanda, siziń «Allońız» siziń sóylesiwden quwanıshlı ekenińizdi ańlatatuǵın tonda aytılıwı kerek», dep keńes beredi.
Qońırawdıń sebebi tuwralı soraw qabıl etilmegen. Eger telefonǵa kelgen adam joq
adamnıń ornına kelgen bolsa, onda bunı aytıw kerek, óziniń bir nársege paydası tiye alatuǵınlıǵın yamasa «Men oǵan kim qońıraw etkeniń jetkere alaman ba?» dep soraydı. Bunday sorawǵa «Yaq» dep juwap beriw qıyın.
Maǵlıwmatlar issheń hám tolıq beriledi, sorawshı barlıǵın túsingenine isenim hasıl
qılmastan sóylesiwdi úzip taslamaydı.
Psixologlar telefonda sóylesiwdiń dawamlılıǵı olardıń emocionallıq boyawlarınan ǵárezli dep atap kórsetedi. Artıqmash emocionallıq sózlerdiń naanıqlıǵına, oylanbay aytılıwına, gáplerdiń issheń emesligine, pikirlesiwdiń mazmunınıń joǵalıwına alıp keledi.
Sherikten sebepsiz narazı bolıw, kúygeleklik, ashıwlanıwshańlıq qarım-qatnastan
toyınǵanlıq dep atalatuǵın nársege alıp keliwi múmkin, sonlıqtan konfliktten qashıw ushın sherik penen baylanıstan óz waqtında shıǵıp ketken maqul. Onıń menen issheń qatnasıqlardı saqlań.
Uzaq telefon sóylesiwleri biznesmenniń abıroyına zıyanlı tásir jasawı, onıń biznes
usınıslarına qızıǵıwshılıqtı buzıwı múmkin.
Isbilermen hám onıń firmasınıń jaqsı atın tiklew ushın birinshi baylanıstı ornatıwǵa
qaraǵanda kóbirek waqıt hám kúsh talap etedi.
Telefonda sóylesiwdi alıp barıw iskusstvosı xabardıń qısqalıǵınan hám sherikten juwap alıwdan ibarat. Yapon firmasında issheń máseleni úsh minutta sheshe almaytuǵın jumısshını uslap turmaydı.
Telefonda sóylesiwdi alıp barıwdıń tabıslı bolıwınıń tiykarı tómendegilerden ibarat:
kompetentlik, takt, haq niyetlilik, sáwbet ótkeriw usılların biliw, mashqalanı operativ hám nátiyjeli sheshiw yamasa onı sheshiwde kómeklesiw tilegi.
Issheń telefonda sóylesiw qáterjem, álpayım tonda alıp barılıwı hám unamlı emociyalar shaqırıwı kerek, óytkeni olar bas miyiniń iskerligin kúsheytedi hám anıq racional oylawǵa kómeklesedi.
Anglichan filosofı Frensis Bekon jaqsı sózlerdi qollanıw hám olardı durıs tártipke salıwdan kóre dostana tonda sóylesiw kóbirek áhmiyetli ekenin atap kórsetedi.
Unamsız emociyalar sózlerdiń, argumentaciyanıń logikalıq baylanıslarınıń alıp keledi, sherikti, onıń usınısların nadurıs bahalaw ushın shárayat jaratadı.
Issheń telefon sóylesiwiniń nátiyjeliligi adamnıń emocional halatınan, onıń keypiyatınan ǵárezli boladı.
Sherikti óz isiń menen qızıqtıra biliw kerek. Eger sherik tartısıwǵa, nahaq gúnalawǵa meyil bolsa, shıdamlı bolıp, qaterjam, takt penen juwap beriw kerek. Onıń haqlıǵın ishinara tan alıp, óz argumentlerińdi qısqasha bayan etiw usınıs etiledi. Dáliller mazmunı boyınsha durıs bolıwı hám sawatlı bayan etiliwi kerek.
Dawıs, ton, tembr, intonaciyalar kóp nárse tuwralı sóz etedi. Psixologlardıń
maǵlıwmatlarına kóre, ton, intonaciyalar informaciyanıń 40%ine shekem jetkerip beriwi múmkin. Buǵan ayrıqsha itibar qaratıladı.
Telefon tildegi kemshiliklerdi kúsheytedi. Sózlerdiń tez yamasa áste aytılıwı qabıllawdı qıyınlastıradı. Esitiw arqalı jaman qabıl etiletuǵın qala atları, familiyalar hám t.b. buwınlap yaki háriplep aytıladı.
Qarım-qatnastı tuwrılaw ushın bir qatar replikalardan paydalanıladı, mısalı:
– «Siz meni qalay esitip tursız?»
– «Iltimas, tákirarlay alasız ba?»
– «Keshirersiz, kútá jaman esitilmekte»
– «Keshirersiz, men siziń ne degenińizdi esitpedim» hám t.b.
Barlıq materiallardı, hújjetlerdi aldın ala tayarlap alıw, zárúr telefon nomerlerin,
shólkemler yamasa zárúr adamlar adresleri, kalendar`, ruchka, qaǵaz hám t.b. qol astında bolıwı kerek. Sonday-aq aldın ala sóylesiwdiń maqsetin hám onı alıp barıwdıń óz texnikasın anıqlaw kerek. Sáwbettiń jobasın dúziw, sorawlardı jazıp alıw, olardı qoyıwdıń tártibin oylap qoyıw kerek. SHerikten qanday maǵlıwmatlar alıw kerekligin jazıp qoyıw kerek. Sorawlardı hár qıylı túsindiriwden qashıw ushın, olardı anıq formulirovkalaw kerek.
Sóylesiwdiń basında-aq birinshi gápten sáwbetlesti qızıqtırıwǵa háreket etiledi. Sáneler hám hújjetler nomerlerin, sáylesiwge qatnaslı rásmiy materiallardı yadta saqlaydı. Sáwbetlesiniń kontrargumentlein hám óziniń oǵan juwapların boljawǵa háreket etiledi.
Eger bir neshe soraw talqılanıp atırsa, onda izshil túrde bir sorawdıń talqılanıwın
tamamlap, onnan keyin ǵana kelesisine ótiledi. Bir soraw ekinshisinen standart gápler menen ajıratıladı, mısalı:
«Solay etip, bul soraw boyınsha biz kelisip aldıq?»
«Men bul soraw boyınsha biz kelisimge keldik dep esaplay alaman ba?»
«Men sizdi túsinsem, bul máselede biz siziń járdemińizge iseniwimiz múmkin be?» Hár bir tema boyınsha soylesiw bir mánisli juwaptı talap etetuǵın sorawlar menen tamamlanıwı kerek.
Telefonda sóylesiw tamam bolǵannan keyin issheń sóylesiwdiń mazmunı hám stili
analizlenedi.
Solay etip, issheń telefon sóylesiwi mádeniyatı, birinshi gezekte, issheńlik, anıqlıq, húrmet etiw, minnetdarshılıqqa tiykarlanadı.
5. Epistolyarlıq etiket.
Xat jaza biliw kónlikpesi – issheń adamnıń xarakterli qásiyeti. Jazılǵanlardıń barlıǵı etikettiń ulıwmalıq principlerine sáykes keliwi kerek: basqalarǵa qızıǵıwshılıq bildiriw; durıs tildi qollanıw; hújjetlerdi durıs rásmiylestiriw; múddetinde.
Hár bir issheń xat qatań individual bolıwı kerek. Oǵan eń dáslep adresat, konkret jaǵday, jazıp atırǵan adamnıń shaxsı hám lawazımı tásirin tiygizedi. Xat jazıw – bul óner. Oǵan úyreniw kerek.
Issheń teksttiń sapasın tómendegiler quraydı: pikir; túsiniklilik; sawatlılıq; álpayımlılıq, qısqalıq.
Pikir – bul xattıń, hújjettiń mazmunı. Onı túsinikli, anıq qáliplestiredi. Túsiniklilik – teksttiń túsiniw ushın qol jeterliligi. Gápler ápiwayı bolıwı, máseleniń mazmunın anlatıwı kerek.
Sawatlılıq – qátesiz jazıw kónlikpesi. Xatta sóylew stilinen paydalanıw. Quramalı
túsiniksiz sózler hám ibaralardan qashıw. Zárúr jaǵdaylarda sózlikler, enciklopediyalar, grammatika, stilistika boyınsha kórsetpelerden yamasa redaktor xızmetinen paydalanıw.
Álpayımlıq (korrektlilik) – xattıń tonı, stili adresattıń statusına sáykes keliwi kerek.
Ton tańlanǵan sózler, stildiń rásmiy yaki narásmiy ekenligi menen belgilenedi.
Lakonizm – pikirdi ańlatıwdaǵı qısqalıq hám ráwshanlıq. Qısqa sózlerdi, qısqa gáplerdi, qısqa abzaclardı jazıw maqsetke muwapıq. Xattıń kólemi – terip jazılǵan teksttiń 1,5 betinen kóp emes. Qısqa xatlar óz avtorların qarım-qatnasıq iskusstvosın meńgergen jaqsı sáwbetles sıpatınd xarakterleydi.
Xatdaǵı gáplerdiń yamasa abzaclardıń ruxsat etilgen astın sızıw jollawshınıń xattı
alıwshınıń sanasına, onıń baslını ekinshi dárejeliden ajırata alıwına gúmanlanatuǵınlıǵın bildiredi. Haslında astın sızıwdı artıqmash qollanıw jollawshınıń agressivligin hám aqılıy zayıllıǵın ańlatadı.
Imza ornına bir hárip hám noqattı qoyıw kórimsizlik hám ádepsizlik. Hár qanday xatta jollawshınıń mánzili hám sáne kórsetiledi.
Sózlerdegi kishkene ǵana taktsizlik hám ibaralardaǵı itibarsızlıq firmanıń jumısına
unamsız tásir jasawı múmkin. Klienttiń firma jumısınan narazılıǵı ol tuwralı jaqsı dańqtan kóre júz ese tezirek tarqaydı.
Aqıllı issheń xat alısıwlar firmanıń aylanbasın arttırıwǵa, hár qıylı xızmetlerdiń óz-ara baylanısın jaqsılawǵa, qánigelikti arttırıwǵa, sherikler, klientler menen bekkem baylanıslar ornatıwǵa járdem beredi.