Joba: Psixologiya neni u`yretedi Ol qanday pa`n

Ta`biyiy pa`nler

Gumanitar pa`nler filosofiyaliq pa`nler

Sxemadan ko`rinip turg`aninday-aq, psixologiya pa`ni pa`nler diziminin` araliq orayinda turadi. Bul degen psixologiya ha`m filosofiya ha`m tariyx, fiziologiya, texnika siyaqli pa`nler menen tig`iz baylanisli. Psixologiya a`sirese pedagogika pa`ni ushin za`ru`r a`hmiyetke iye.
Psixologiyanin` ta`lim ta`rbiyadag`i roli u`lken. Jas a`wladti ka`mil etip ta`rbiyalawda oni ha`r ta`repleme jaqsi biliw kerek.
Ha`r qanday oqitiwshi, pedagog o`z oqiwshisinin` psixologiyasin jaqsi biliwi tiyis, og`an individual jandasiw da`rkar. Oqiwshilar psixologiyasin biliw, ta`lim ha`m ta`rbiya psixologiyasi ha`m psixologiyasi tiykarin t.b. ta`lim metodikasi sho`lkemlestiriledi. Balalardin` psixologiyaliq rawajlaniwin bilmesten turip ta`lim metodikasin tuwri islep shig`iw, oni turmisqa engizip bolmaydi. Psixologiyanin` ta`rbiyada shaxs qa`liplesiwinde, oni ka`millik da`rejesine jetkeriwde ruwxiy bay, depli saw salamat, ja`miyettin` barliq talaplarina juwap beretug`in etip qa`liplestiriwde a`hmiyeti ulli. Psixologiyanin` orni adamlar du`n`ya qarasi ha`m moralliq qa`siyetlerin qa`liplestiriwde de orni u`lken. Psixologik bilimlerdi adam, o`z-o`zine intellektual ta`rbiyalawda da qollaw a`hmiyetli. Psixologiya jeke mashqalalardi sheshiwde o`zin-o`zi tu`siniwde o`zinin` ku`shli ha`m ku`shsiz ta`replerin an`lawda qiyinshiliqlardi jen`iwde, tabislarg`a erisiwde, u`nemli pa`ziyletlerdi qa`liplestiriwde za`ru`r. Psixologiya aqiliy mu`mkinshiliklerin ashiwda da za`ru`r. Diqqat ha`m este saqlawdi jaqsilaw rawajlandiriw jollarin bilip bilimlerdi tuwri o`zlestiriw intellektual xizmet na`tiyjesin asiriw mu`mkin.
Biz qa`dem qoyg`an XXI a`sir bizin`she psixologiya pa`ninin` rawajlaniw da`wiri boladi ha`m ol ja`miyetimiz o`mirinde za`ru`rli orin iyeleydi.
Prezidentimiz I.A.Karimov aytqanlarinday XXI a`sirde G`siyasits iqlim keskin o`zgeredi, adamlar sanasinda demokratik qa`driyatlar qarar tapadi, insan ja`miyetindegi ornin sanali tu`rde o`zi belgileydiG`. Bunda a`lbette psixologiya pg`ninin`de orni bar.

II BAP. PSIXOLOGIYaNIN` TA`BIYIY ILIMIY TIYKARLARI

JOBA:
1. Adam nerv diziminin` du`zilisi funktsiyasi ha`m o`zgeshelikleri
2. Miy ha`m psixika.
3. Belgili nerv dizimlerinen psixik ha`diyselerdin` lokalizatsiyasi (jaylasiwi) mashqalalari.
4. Psixik protseslerdin` fiziologiyaliq tiykarlari.
En` basli adamnin` nerv du`zilisi o`zgeshelikleri ha`m xizmetin ko`rip shig`ayiq.
Adam bas miyi kisi psixikasinin` o`zine ta`n ta`kirarlanbaytug`in quramali organi esaplanip ol u`lken jarim sharlar kishi miy araliq miy, orta miy ha`m uziniraq miyden ibarat.
Bas miy, arqa miy menen orayliq nerv dizimin payda etip adam organizmindegi barliq organlardiq xizmeti bir-biri menen baylanisin ha`m de onin` sirtqi ortaliq penen bolatug`in baylanisin ta`miyinleydi. Psixik xizmetlerdin` ko`p bo`legi bir neshe qatar bolip jaylasqan ju`da` ko`p nerv kletkalarinan (15 milliardtan ko`p) ibarat bolg`an ku`l ren` qatlaminan ibarat bolg`an bas miy u`lken jarim sharlari qabig`inin` xizmeti menen baylanisli.
Nerv dizimi nerv toqimasinan ibarat bolip ol o`z na`wbetinde nerv kletkalarinan ibarat. Ha`r bir nerv kletkasi yag`niy neyron yadrosi olg`an ju`da` ko`p tarawlang`an kelte o`simteler  dendritler ha`m bir g`ana uzin o`simte  aksondan ibarat kletkani quraydi.
Tu`rli nerv kletkalarinin` tutasqan jayi sinole delinedi ha`m ol bir neyronnan basqasina impul`slardi o`tkeriw (toqtatiw yamasa uslap qaliw)di ta`miyinleydi.
Nerv kletkalari toplami miydin` ku`l ren` moddasina nerv talshiqlarinin` toplami bolsa miydin` aq moddasin quraydi.
Nerv toqimasi o`zine ta`n o`zgesheliklerge iye bolip onda qozg`aliwshan`liq ha`m o`tkeriwshen`lik tiykarg`i o`zgeshelikler esaplanadi. Egerde nerv kletkasinin` qanday bir bo`limine ha`reketti o`zgertiw menen elektr tog`i menen ximiyaliq moddalar menen yamasa basqa na`rse menen ta`sir etilse, nerv talasinin` usi jerinde o`zine ta`n fiziologik protsess yag`niy qozg`aliw payda boladi.
Egerde ta`sirlegish jeterli da`rejedegi ku`shke iye bolsa, bul jag`dayda qozg`aliw nerv talshig`inan tarqalip bir nerv kletkasinan basqasina o`tkeriledi.
Joqari aytip o`tilgendey oriyliq nerv dizimi bas ha`m arqa miyden ibarat. Arqa miy omirtqa pog`anasinin` kanalinda jaylasqan bolip nerv toqimasinan ibarat. Arqa miy eki jarti bo`lekten yag`niy on` ha`m shep bo`leklerden ibarat bolip olardin` uzinlig`ina ketken alindin`g`i ha`m artqi kesikler ajiratip turadi.
Arqa miyde nerv talshiqlarinin` tutamlari jaylasqan bolip skelet bulshiq etleri, teri ha`m shilimshik qabattag`i pereferin nerv ushlarinan qozg`aliw nerv impul`slari ko`rinisinde olar arqali bas miyde de al ol jerden periferiyag`a jetkeriledi.
Arqa miyde sanasiz reflektor ha`reketlerdin`, dene ha`m qol ayaqlar bulshiq etlerinin` sonday-aq bar qatar fiziologik protseslerdin`  tamirlardi ha`reketlentiriwshi, ter ajiratiwshi ha`m basqada oraylar jaylasqan.
Bas miy qutida jaylasqan bolip arqa miydin` u`stinde jaylastirilg`ang`a usaydi. Bas miydi uzinsha miy keyingi, miy orta miy, araliq miy ha`m aldin`g`i miy ajiratiladi.
Keyingi miy voroshev ko`piri ha`m miysheden ibarat bolip uzinsha miy menen birgelikte miy sapin quraydi. Miy sapi miy dawamina tutasqan. Uzinsha miy arqali arqa miyden bas miydin` joqari bo`limlerine impul`slari o`tedi ha`m arqag`a qaytadi. Ushinsha miydin` yadrolari quramali reflektor aktlarinda qatnasadi: soriw, shaynaw, solek ajiratiw ha`m t.b. orta miy to`rt tepelik qizil yadro mskul tonusinin` o`lshemli bo`liniwi, dawis ha`m jaqtiliq qozg`atiwshilari ha`m de awirliq ku`shine denenin` tuwri jaylasiwin qa`liplestiredi.
Araliq miyde seziwshen`liktin` araliq oraylari jaylasqan.
Aldin`g`i miy joqarg`i bo`leklerin qa`liplestiredi. Aldin`g`i miy bas miydin` en` u`lken bo`legi 80% quraydi ha`m man`lay bo`liminen en`segeshe sozilg`an jariq penen ajiratilg`an eki on` ha`m shep jarim sharlardan bir biri menen birigedi.
Jarim sharlardin` barliq ju`zesi (2200 sm²) miy pusti deyiledi. Miy pusti ku`lren` moddadan ibarat. Onin` qalin`lig`i ha`r qiyli bolip, 4-5 mm ge shekem boladi. Bas miy u`lken jarim sharlari pustinin` ju`zesi a`dette 4 u`lken bo`limge ajiratiladi: man`lay, to`be, en`se ha`m sheke.
Bir tu`rdegi kletkalar qatlaminan ibarat bo`limler (qabiq formasi ha`m xizmetinin` waziypalari tu`rlishe bolg`an 6 qatlam kletkalardan ibarat) qatlamlardan (maydan) ibarat. Adamda ha`mmesi bolip 52 de maydan bar.
Bas miydin` posti astinda jatqan bo`limlerdin` qabiq asti bo`limi delinedi. Qabiq asti bo`limi ha`m qabiq asti tutamlari uliwma seziwshen`liktin` differentsiallaspag`an oraylari esaplanadi. Bul bo`lim bizin` emotsiyalarimiz ha`m instinktlerimiz benen baylang`an.
Bas miy qabig`i adamdag`i psixik protseslerdin` materialliq tiykari esaplanadi.
U`lken jarim sharlar qabig`i o`zinin` talshiqlari menen bas ha`m arqa miydin` barliq bo`limilerin baylaydi. Usi menen birge: nerv dizimi ha`m barliq organizm xizmetinin` a`hmiyeti bas miy qabig`ina tiyisli.
Periferik nerv dizimi orayliq nerv dizimi menen bir pu`tinlikti quraydi. Periferik nerv dizimi orayliq nerv diziminen shig`ip tarawlanip usi menen birge pu`tkil organizmdi miy menen baylanistiriwshi nervler quraydi.
Bas miyden 13 jup, atqi miyden 31 jup nervler shig`adi.
Periferik nervlerdin` 2 tu`ri: seziwshi ha`m ha`reket nervleri pariqlanadi. Seziwshi nervler ushlarindag`i dizimlerde ta`sirlegishler arqali payda bolg`an qozg`aliwdi orayg`a, yag`niy arqa ha`m bas miyge jetkerip beredi. Usi nervler basqasha qilip retseptorli (qabil etiwshi) orayg`a umtiliwshi ha`m effekt nervler delinedi.
Ha`reketlendiriwdi (motor) nervler oraydan kelgen impul`slardi bulshiq etlerge ha`m bezlerge jetkeredi. Bul nervlerdi oraydan qashiwshi ha`m effekt nervler dep de ataladi.
Vegetativ nerv dizimi  arqa miy boylap, onnan shette jaylasqan nerv tu`ginleri, ayriqsha tu`ginler ha`m nerv tu`ginlerinin` shigellerinen ibarat VNTnin` ayriqsha tutamlari as sin`iriw, qan aylaniw, dem aliw ha`m basqa organlarda jaylasqan bolip, ishki organlardin` funktsiyasin qadag`alaydi.
VNT simpatik nerv diziminen (onin` oraylari gipotalamus da, arqa miydin` ko`kirek ha`m joqari bel sementlerinde jaylasqan) ha`m parasimpatik nerv diziminen (onin` oraylari orta miydegi 4 to`belikte, Varoshev ko`pirde, uzinsha miyde ha`m arqa miydin` quyriq bo`liminde jaylasqan) ibarat.
Simpatik ha`m parasimpatik dizimler ishki ag`zalar funktsiyasin qadag`alaydi. O`zine ta`n G`antagonistlerG` (qarama-qarsi) bolip, bir organ funktsiyasin qarama-qarsi jag`dayg`a keltiredi. Misali, simpatik dizim ju`rek funktsiyasin tezletse, parasimpatik dizim bul funktsiyani pa`seytedi. Organizmnin` normadag`i funktsiyasi simpatik ha`m parasimpatik VNTdin` belgili bir G`turaqliqtaG` saqlanadi. VNT emotsional keshirmelerde u`lken rol atqaradi.
Adamnin` ko`binese psixik protseslerin, o`zgesheliklerdin` ha`m jag`daylardin` qadag`alawda retikulyar formatsiya a`hmiyetli rol` oynaydi. Retikulyar formatsiya arqa miyde, uzinsha ha`m keyingi miyde jaylasqan zich nerv talshiqlari tarawi menen birikpe torsiman du`zilme. Ol bas miydin` elektrik aktivligine, bas miy qabig`inin` funktsional jag`dayina, qabiq ha`m oraylarina, miyshege ha`m arqa miyge ta`sir etedi.
Miydi psixika organi sipatinda ilimiy psixologiyada u`yreniw tariyxi eki bag`darda bolg`an:  organizm ha`m ortaliq mu`na`sibetlerin qabil etiw tiykarlarin u`yreniw ha`m miydin` ayriqsha du`zilmelerin morfologiyasi ha`m funktsiyasin ashiw.
R.Dekart ta`repinen refleks tu`siniginin` kiritiliwi organizm ha`m ortaliq ta`siri tiykarlari ashiliwi ha`m belgili rol oynaydi.
Refleks organizmnin` sirtqi ha`m ishki ta`sirlerge orayliq nerv dizimi arqali bergen juwap reaktsiyasi. I.M.Sechenov (1829-1905) ta`repinen a`melge asirilg`an bul tu`siniktin` rawajlaniwi ha`m bul mexanizmnin` barliq psixik protseslerge tiyisli ekenligi usig`an alip keledi, ilimiy psixologiyada determinizm printsipin birotala o`z juwabin tabadi.
Sanali ha`m sanasiz turmistag`i barliq aktlar (ha`reketler) kelip shig`iwi usilina ko`re reflekslar bolip esaplanadi (I.M.Sechenov).
Reflektor aktde I.M.Sechenov u`sh buwimda ajiratadi
1) birinshi buwimda sezip atirg`an «topdin» ta`sirleniwi nerv qozg`aliwina aylanadi.
2) qozg`aliw ha`m tormozlaniw protsesleri tiykarinda o`zine ta`n ra`wishte, xabardi qayta islew ha`m qarar qabil etiw payda beredi.
3) a`melge asiriwshi, yag`niy buyriqlardi a`melge asiriwshi organlarg`a (bulshiq etlerge bezlerge ha`m t.b.) uzatiw.
I.P.Pavlov (1849-1936) I.M.Sechenov baslag`an miydin` reflektor xizmetin u`yreniwdi rawajlandirip refleks tu`sinigine jan`a ma`ni kiritedi, sha`rtli reflekslerdin` payda boliw tiykarlarin jaratadi.
Reflekslerdin` 2 tu`ri pariqlanadi  sha`rtsiz ha`m sha`rtli. Sha`rtsiz refleksler tuwma bolip, turmistin` da`slepki ku`nlerinen ha`m son`inan hesh qanday ta`jiriybesiz ko`rine baslaydi (Misali ukol urg`anda qoldi tartip aliwi, awqattin` awiz boslig`ina tu`skendegi solektin` ajiraliwi).
Sha`rtli refleksler turmis ta`jiriybesi menen sha`rtsiz refleksler tiykarinda payda boladi. Misali, iytte og`an ha`mme waqit beriletug`in idistiq ko`riniwi solek (sileke) ajiratiliwina alip keledi. Idis (tabaq) bul jerde sha`rtsiz emes, al sha`rtli ta`sirlegish esaplanadi. Sha`rtli ta`sirlegish solek (silekey) ajiraliwinin` tuwridan tuwri qozqatiwshi bolmay, al tek g`ana qozg`atiwshinin` signali, awqattn` signali boladi.
Sha`rtsiz reflekslerdin` oraylari tu`rlishe  sha`rtsiz refleksler on`larinin` tutasiwi arqa miyde ha`m bas miydin` u`stinde ju`z beredi.
Sha`rtli reflekslerdin` payda boliw bo`limi bas miy posti. Sha`rtli reflekslerdin` payda boliwi sebepli sha`rtli refleksler sha`rtsiz ta`sirlegishlerdin` payda boliwinan aldin ko`binese sha`rtsiz ta`sirlegishler bir qansha alis bolsa da ju`zege shig`adi. Sha`rtli ta`sirlegishler organizmnin` o`miri ushin za`ru`r bolg`an qanday da bir ha`diyselerdin` barlig`i haqqinda. Misali, awqattin` barlig`i, qa`wiptin` payda boliwi haqqinda xabar beredi.
Sonin` ushin I.P.Pavlov bas miy qabig`i xizmetin signal xizmeti dep ataydi. I.P.Pavlov sha`rtli refleksler metodikasin paydalanip, soni aniqlaydi, bas miy u`lken jarim sharlar xizmeti organizminin` ishki ortalig`inan ha`m sirtqi arqaliqtan nerv dizimine kelip atirg`an ko`p g`ana ta`sirlegishlerdin` analizi ha`m sintezi protsesinen ibarat eken.
Analiz ha`m sintez I.P.Pavlov ta`repinen analizatorlar dep atalg`an o`zine ta`n nerv dizimleri ja`rdeminde a`melge asiriladi.
Analizator  bul nerv fiziologik apparati bolip, periieriyadag`i nerv ushinan (retseptor), seziwshi nervden (o`tkiziw joli) ha`m miy qabig`inin` tiyisli qozg`atiwshisi qabil etiwshi tarawdan ibarat. I.P.Pavlovtin` birinshi ha`m ekinshi signal dizimleri tuwrali ta`liymati ilimiy psixologiya ushin u`lken a`hmiyetke iye.
Haywanlar ushin barliq u`lken jarim sharlardag`i ta`sirlegishler ha`m olardin` izleri menen signallasip, olar organizmnin` ko`riw, esitiw ha`m basqa retseptorlarina tuwridan-tuwri kelip turadi. Bul barliq tin` birinshi signallar dizimi bolip, adam ha`m haywanlarda uliwma ko`riniste. So`zler barliqtin` ekinshi arnawli insaniy signal dizimin quraydi. So`zler na`rse ha`m zatlardan kelip atirg`an signallar ornin iyelegeni ushin Pavlov ta`repinen G`signallar-signaliG` deb atalg`an. Ekinshi signal diziminin` xizmeti birinshi signal diziminen ajiralmag`an tu`rde tuwridan-tuwri baylanisli tu`rde baradi. Ekinshi signallar dizimi oylaw ha`m iyelewdin` fiziologik tiykari esaplanadi.
Reflekstin` klassik tu`sinigi ja`rdeminde psixik xizmet tiykarlarin tu`sindiriwdegi za`ru`r kemshilik sonnan ibarat, refleks dizimi adam psixikasin basqariwshi ha`m o`zgertiwshi rolin tu`sindirip bermeydi. I.P.Pavlovtin` sha`kirtleri ha`m izdaslari bul kemshilikti reflektor dugaliq dizimi tu`sinigi reflektor xalqasi dizimi tu`sinigine o`zgertiw menen sheshiwge umtildi.
To`mendegi sizilmada reflektor xizmetinin` anatomik fiziologik dizimi keltirilgen.

2 4

1

5
6-7

Analizatordin` (1-2-3) reflektor oqinin` (1-2-3-4-5) ha`m reflektor kalkasinin` (1-2-3-4-5-6-7) printsipial sizilmasi bolip, 1-retseptor, 2- affekt nerv joli, 3-orayliq zona, 4-effekt nerv joli, 5- effektor, 6-7-qaytarma baylanis kanallari.
Psixikanin` fiziologik tiykarlarin ashiw mashqalalarina o`mirinin` ko`p jillarin bag`ishlag`an rus fiziologi P.K.Anoxin (1898-1874) qaytarilma afferentatsiya dizimlerin aniqladi, na`tiyjede ha`reket aktseptori dep atalg`an ha`reketti jobalastiriwshi ha`m basqariwshi o`zine ta`n funktsional apparat (organ) ajiratildi.
Onin` ta`repinen adaptiv funktsional dizim tu`siniginin` kiritiliwi qatar son`g`i izlenisler ha`m psixikani ko`rsetiwshi ha`m basqariwshi funktsiyalari tuwrali jan`a ko`z qaraslar ushin baslawish tu`rtki bolip, xizmet etedi.
Psixik qubilislardin` miy morfologiyasi ha`m baqlanip atirg`an materialliq protsesler arqali, ta`biyati, payda boliw nizamlari ha`m rawajlaniwi tu`rlishe bolg`an ha`reketli uzaq tariyxqa iye. Qa`dimgi yunonistanda (qabil etiw, pikir ju`rgiziw ha`m este saqlaw uqipliliqlarinda) miydin` aldin`g`i, orta ha`m arqa qornin toltirg`an suyiqliq penen baylanistiriw ha`reketli etishgen.
Jan`a ilimiy taraw  frenologiyanin` tiykarshisi F.Gall` XIX a`sirdin` baslarinda adamnin` tu`rli uqipliqlari ha`tte bas su`yeginin` ju`ze qabatindag`i tu`rli nerv toqimalari ushirap turatug`in jiyinnin` ku`shlirek rawajlaniwi menen baylanisli, dep da`lillewge ha`reket etken. Ayriqsha psixik funktsiyalardin` bas miydin` belgili bir bo`leklerine tiyisli ekenligi onin` lokal (jaylasiw) jaralang`anda baqlang`an. Usi jol menen shep jarim shardin` u`shinshi man`lay bo`rtikte so`ylew artikulyatsiyasin a`mege asirilatug`in broka orayi (onin` aniqlag`an frantsuz anatomi P.Broka ati menen atalg`an) son` shep jarim shardin` joqari shekke bo`rtiginin` arqa bo`liminde G`so`ylewdi basqaratug`inG` verniks orayi (ona ashqan nemis psixiatri X.Verniks ati menen atalg`an) ajiratilg`an.
XX a`sirdin` son`g`i 10 jillarindag`i zamanago`y apparatlardan paydalang`an tu`rde ko`plegen izertlewlerdin` alip bariliwi nerv kletkalarinin` xizmetin baqlap, nerv impulslarin tekserip bariw qisqa waqit ishinde ju`da` ko`p mug`darda qabil etilip atirg`an xabardi qayta islew ha`m miydin` pu`tinligin buziwdi talap etpeytug`in metodikalardi qollaw imkaniyatin berdi. Bul izertlewler sonday juwmaqqa alip keledi, ha`r qanday psixik xizmet quramali du`ziliske iye bolip, ol bir g`ana ha`tte bir neshe turkum nerv kletkalarinin` topari ta`repten emes, al bas miy postinin`, postlaq asti ha`m miy sapinin` tu`rli tarawlarin o`z ishine alatug`in bir pu`tin funktsional dizim ta`repinen a`melge asiriladi.
Ataqli neyropsixolog V.R.Luriyanin` pikirinshe sonin` ushin miydin` sheklengen tarawlarindag`i psixik funktsiyalardi G`lokalizatsiyalawG` waziypasi usi funktsional dizimdi a`melge asiratug`in birgelkili islewshi miy zonalarinin` usi diziminin` analizi, basqasha aytqanda qalay etip usi funktsional dizim bas miy apparati boylap tiyisli dizimler boylap jaylastirilg`aninin` analizi waziypasi menen almastiriliwi tiyis.
V.R.Luriya boyinsha adam miyinin` funktsional dizimi 3 tiykarg`i bloktan ibarat:
1. postlaq ishki tonusin qollaytug`in energetik blok.
2. xabardi qabil etiwshi, qayta islewshi ha`m saqlawshi blok.
3. xizmetti bag`darlawshi, basqariwshi ha`m baqlawshi blok.
Adam ha`m haywanlar miyinin` funktsional dizimde za`ru`r o`zgeshelikler baqlanadi. Haywanlardin` eki jarim sharlari bir xil qimbatg`a iye bolg`an bir waqitta, adamnin` shep miyi jarim shari, a`dette dominant bolip, on` miy jarim shari og`an boysinadi ha`m ol on` qoldin` jetekshi roli menen baylanisqan (shekekeylerde bunday dominantliq aship ketedi yamasa on` jarim sharg`a o`tedi).
Shep miy jarim sharda adamnin` is ha`reketi ha`m xizmetinin` quramali formalarin basqariw menen baylanisli bolg`an so`ylew oraylari jaylasqa. Bul oraylardin` buziliwi logik, grammatik operatsiyalardin` (semantik afaziya) ha`m oylawdin` do`retiwshi formalari buziliwina alip kelse, a`ne usi demdegi on` miy jarim sharinin` tap usinday tarawlarinin` buziliwi bolsa qabil etiwdin`, ko`z qaras komponentlerin ha`m emotsional protseslerin buzadi.
Toplang`an ilimiy mag`liwmatlar tiykarinda soni aytip o`tiw kerek shep miy jarim sharinin` isi on` jarim shardin` isine qarag`anda differentsiallasqan. Adam bas miyi u`lken miy jarim sharlarinin` qa`nigelesken funktsiyalardin` barlig`i haqqindag`i mag`liwmatlar to`mendegi tablitsada keltirilgen:

	Shep jarim shar		On` jarim shar