Joba: Psixologiya neni u`yretedi Ol qanday pa`n

Juwmaq ha`m talabalar

Materialardi qayta islew

Izertlewdin` maqsetinen kelip shiqqan halda metodtan konkret paydalaniw. Izertlew metodikalari

Metodik printsiplerge juwap beriwshi psixikanin` ko`rinisine tiyisli faktlardi aliw usillari. Izertlew metodlari

Psixologiya predmetin ilimiy tu`siniw. Pa`nnin` metodologiyasi

Sxema 1. Psixologiyaliq izertlewler metodologiyasi metodlari ha`m metodikalari.
Soni aytip o`tiw tiyis, psixologiyaliq izertlewlerdin` sho`lkemlestiriliwine ha`m o`tkiziliwine belgili talaplar qoyiladi. Olar qanday talaplar.
1. Izertlewlerdi jobalastiriw. Metod ha`m metodikalardi tan`law ha`m olardi sinap ko`riw. Izertlewdin` na`tiyjeli boliwi ushin tiykarlardi esapqa aliw, izertlewlerdi logik ha`m xronologik du`ziw izertlewde qatnasiwshilar sanin aniqlaw, za`ru`r o`lshemlerdi aniqlaw, matematik qayta islew jobasin ko`rsetiw ha`m pu`tin izertlewdin` mazmunin ko`rsetip beriw.
2. Izertlewdi o`tkeriw jayi.
3. Izertlewdi texnik bezew.
4. U`yreniwshilerdi tan`law.
5. U`yreniwshi izertlewdin` barisina ta`sir etedi ha`m izertlewdin` rejestiriwden juwmaq ha`m talaplarina deyin u`lken a`hmiyetke iye.
6. Ko`rsetpe  onin` ha`m qisqa boliwi kerek.
7. Izertlew bayanlamasi toliq ha`m maqsetke muwapiq boliwi kerek.
8. Izertlew na`tiyjelerin qayta islew. Izertlew quramali protses bolip, onin` basqishlari bar. Olar nelerden ibarat
Psixologik izertlew basqishlarin to`mendegi sxemada ko`riw mu`mkin.

IV	Na`tiyjelerdi toliqlaw ha`m juwmaqlardi aytip beriw

III	Izertlew na`tiyjelerin san taliqlaw, ortasha u`lkenlikti aniqlaw, korrelyatsiya koeffitsientin islep shig`iw ha`m basqalar. Grafiklerdi du`ziw.

II	Juwmaqlardin` tuwrilig`in da`lillew. Bunin` ushin ha`r qiyli metodlardan paydalaniladi.

I	Tayarlaw basqishi. Aldin qoyilg`an waziypalardi u`yreniw pariqlarin islep shig`iw. Izertlew waziypalari ha`m ilimiy shamalardi belgilew metodikalarin islep shig`iw.

Zamanago`y psixologiya metodlarinin` klassifikatsiyasi keltiriw tiyis. Akademik B.G.Anan`ev metodlardi to`rt toparg`a ajiratadi.
1. Topar sho`lkemlestiriwshi metodlar. Olarg`a emotsional metod (tu`rli toparlardi joli, xizmetine qaray salistiriw ha`m t.b.) Longityud metodi (uzaq waqit dawaminda jeke tekseriliwshi ha`m toparlar menen tekeriliwshilerdi qayta qayta tekseriw), kompleks metodi (izertlewde tu`rli pa`n ilimpazi, bir ob`ektdi u`yreniwde qatnasadi, misali shaxstin` aktivligi, psixologik ha`m sotsial rawajlaniwdag`i baylanisti aniqlaw).
2. Topar  emperik metodlar: Baqlaw ha`m o`z-o`zin baqlaw eksperimental metodlar: psixodiagnostik metodlar (tekstler, anketalar, sorawnamalar, sotsiometriya, interv`yu sawit) xizmet na`tiyjelerinin` talqini blografik metodlar.
3. Topar  na`tiyjelerdi qayta islew metodlarin o`zine kiritgen mug`dar (statistik) ha`m sipat (materiallardi topar boyinsha differentsiyalap taliqlaw) metodlarinan sho`lkemlesken.
4. Topar  na`tiyjelerdi taliqlaw metodlari, interpretatsion metodlar (rawajlaniw jobasina go`re ayriqsha kritikaliq momentler, basqish da`wirlerdi ajiratqan halda izertlew materiallarin taliqlaw) ha`m dizimli baylanista ornatiw metodlarinan ibarat.
Endi psixologiya metodlarina toqtalamiz.
Baqlaw  psixologiya metodi bolip, onda minez-quliq, is-ha`reketler, sub`ektiv ha`diyseler haqqinda pikirler alinadi. Baqlaw ta`biyiy jag`dayg`a, xizmetke ta`sir ko`rsetpegen halda alip bariladi. Is-ha`reketler, so`zler jazip bariladi ha`m son` taliqlanadi. Ilimiy baqlawg`a tek g`ana faktlardi emes, al olardi tu`sindiriwdi de o`z ishine aladi. Baqlaw ushin aniq joba za`ru`r. Alip barilip atirg`an jaziw taqlang`an boliwi mu`mkin. Izbe iz jazip bariw shaxs u`yrenilgende, al taqlang`anda  psixik xizmettin` ko`rinisleri baqlang`anda alip bariladi.
Psixologiyada baqlawdin` to`mendegi klassifikatsiyasi qabil etilgen. Ol eki toparg`a ajiratiladi:
1. Tuwridan-tuwri (baqlawshi baqlaniwshi arasinda tuwridan-tuwri baylanisli), bilvosita (izertlewshi menen waziypa tiykarinda tin`lawshilar ta`repinen baqlawdi alip bariw), ashiq (aqlang`an, baqlawshi ha`m baqlaniwshi ushin ma`lim), jabiq (jasirin) (telekamera, jasirin dawis jaziw, jasirin fotokamera arqali mag`liwmatlar aliw).
2. U`zliksiz (basi, rawajlaniw, juwmag`i ku`zetiledi) diskret (jeke halatlar baqlanadi, arnawli reje tiykarinda basqishli ku`zetiw alip bariladi), monografik (bir-birine baylanisli psixologik jag`daylardi qamtip aladi), arnawli (arnawli shegaralang`an ha`diyseni baqlaw).
3. O`zin-o`zi baqlaw  baqlawdin` bir tu`ri bolip, onin` ob`ekti sub`ekttin` psixik jag`daylari bolip esaplanadi.
Psixologik baqlawlar ba`rqulla da za`ru`r na`tiyjeler aliwg`a imkan bermeydi. Sonin` ushin baqlawdi qosimta metodlar menen toltiriw kerek.
Psixologiyanin` tiykarg`i metodi eksperiment (ta`jiriybe metodi).
Eksperiment zamanago`y psixologiya metodlarinan biri bolip, ol o`z betinshe o`zgeriwshilerdi o`z betinshe bolmag`an o`zgeriwshilerge ta`sirin aniq esapqa aliwg`a tiykarlanadi.
Eksperimenttin` a`hmiyeti nede Olar to`mendegiler:
 izertlewshi oni qiziqtirg`an psixik protsessler haqqinda o`zi jaratqan sharayatlar tiykarinda na`tiyje aladi;
 izertlewshi maqsetke kelip shiqqan halda psixik protsesslerdin` keshiwi ha`m sharayatin o`zgertiwi mu`mkin;
 eksperiment izertlewlerde bul protsestin` keshiw jag`dayi boyinsha qatan` qadag`alaw ornatiw kerek;
 eksperiment u`lken toparlarda o`tkeriliwi mu`mkin bolip, ol o`z orninda psixik protseslerdin` rawajlaniwi uliwma nizamliqlarin u`yreniwge mu`mkinshilik beredi.
Birinshi ret psixologik ta`jiriybeler XIX a`sirdin` ekinshi yariminda V.Vundt (Germaniya) laboratoriyasinda o`tkerilgen. Esten shig`ariw nizamliqlari G.A`bbingaus ta`repinen u`yrenilgenligin misal etip ko`rsetiw mu`mkin.
Eksperimentler  laboratoriya ha`m ta`biyiy tu`rlerge bo`linedi.
Laboratoriya eksperimenti  psixologiya metodi bolip ol jasalma jag`dayda og`an ta`sir etiwshi barliq faktorlar qadag`alawinda a`melge asiriladi. Laboratoriya eksperimentinin` kemshiligi onin` jasalmalig`i.
Ta`biyiy ta`jiriybe da`slep 1920-jilda rus psixologi L.F.Lazurskiy ta`repinen qollanilg`an. Ta`biyiy eksperiment sonday ta`jiriybe tu`ri, ol o`z ishine ta`jiriybe qatnasiwshilarina bildirmegen halda oyin, miynet oqiw xizmetin qamtip aliwi mu`mkin. Eksperimentte ta`sir faktorlari menen ta`jriybeden aling`an na`tiyje belgilengen ha`m esapqa alip turilatug`in ta`rtipte baqlanadi. Bunda izertlewshi aktiv tu`rde u`yrenilip atirg`an ha`diyselerge ta`sir ete aliwi olardi o`zgertiriwi ha`m basqariwg`a iye boladi. Eksperimenttin` ma`nisi izertlew shamasinan ha`m waziypalarinan kelip shiqqan halda u`yrenilip atirg`an jag`dayg`a belgili o`zgertiliwlerdi kiritiw.
Kesik (srez)  bul u`yrenilip atirg`an ob`ekttin` halatin rawajlaniwinin` barliq basqishlarindag`i qisqa waqittag`i faktlardi ko`rsetiw. Ko`ndelek kesik u`yreniliwshi tu`rli toparlardi salistiriwg`a imka`n beredi, biraq olardi individual o`zgesheliklerin esapqa aliw mu`mkinshiligine iye emes.
Boylama (boyina) kesikler (srezi) izertlewde qatnasiwshi izertleniwshilerdin` ayriqsha psixik o`zgesheliklerin uzaq mu`ddet dawaminda baqlaw imkanin beredi.
Lotsityud metodi (itsge Lond-uzun) baqlaw na`tiyjesinde uzaq mu`ddetke qatar sub`ektlerdi izertlew. Misali, sonday ta`jriybeni O`zbekstan psixologi N.Nigmatov o`tkengen bolip ol birden tap segizinshi qlasqasha bolg`an oqiwshilar oylawinin` uliwmalastiriw uqiplilig`in izertlegen.
Keleshekte pedagogik xizmet penen ba`nt bolg`an pedagoglar da ta`jriybeler o`tkeriwi tiyis. Psixologik pedagogik ta`jriybe sxemasi to`mendegishe keltiriliwi mu`mkin.

№	Eksperiment basqishlari	Eksperimental topar	Kontrol` topar
1	Ilgeri qoyilg`an baha	X1	X1
2	Berilip atirg`an material	berilgen	berilmeydi
3	Keyingi baha	X2	X2

Eger ilgeri qoyilg`an baha X<sub>1</sub> ge ten` bolsa (eksperimental topar), X₁ (kontrol` topar), onda olar arasindag`i parq X₂-X₁=D₁ bolip ol u`yrenilip atirg`an na`tiyjeler o`zgergenligin ko`rsetedi. X<sub>2</sub>-X<sub>1</sub>=D<sub>1</sub> bolsa kontrol topar na`tiyjelerin ko`rsetedi. D-D<sub>1</sub> bolsa faktorlardi u`yreniw menen baylanisli eksperimentten aling`an o`zgerisler. Pedagogikaliq psixologiyaliq izertlewlerdi o`tkeriwde ta`jriybe kontrol` klaslar alinadi. Bunda oqiw ta`rbiya protsesinde ta`jriybe klasina jan`a faktorlar kiritiledi, baqlaw klasin bolsa bunday faktrolar kiritilmeydi. Bunda qalg`an faktorlar bir-birine say boliwi tiyis. Sonisi a`hmiyetli ta`jriybe ha`m baqlaw klaslar qatar ko`rsetkishler boyinsha bir tu`rde boliwi tiyis (o`zlestiriwdin` ortasha bahasi, ta`rbiyalang`anliq da`rejesi, aktivligi, balalar ja`ma`a`tinin` birleskenligi). Endi psixologiyanin` qalg`an metodlarina toqtalamiz.
Anketa  aldinan tayarlang`an sorawlar dizimine ma`lim juwaplardi aliwg`a mo`lsherlengen soraw qag`azi. Anketalar ashiq ha`m jabiq tu`rde boladi. Aiq anketalarg`a juwap beriwde hesh qanday shegaralar qilinbaydi. Jabiq anketalarg`a juwap beriw ushin tan`law imkaniyati beriledi (awa, ayaq, bazida).
Sa`wbet  psixologiyanin` metodlarinan biri bolip ol arqali tuwridan tuwri mag`liwmat aliw mu`mkin. Sa`wbet na`tiyjesi aldinan jobalastirilg`an ha`m joba  soraw boyinsha tuwridan tuwri jazip bariladi yamasa aldinan tayarlang`an karta tablitsalarda ko`rsetiledi.
Biografik metod  shaxsti onin` bar hu`jjetleri tiykarinda u`yreniledi. Bul este saqlaw tiykarinda jazilg`an ko`rkem a`debiyatta boliwi mu`mkin (Aybek, Utkir Xoshimov shig`armalari).
Interv`yu-sotsial psixologiya metodi bolip, qoyilg`an sorawlarg`a juwap aliwg`a ha`m bunin` na`tiyjesinde mag`liwmat aliwg`a mo`lsherlengen metod. Izertlewshi interv`yu tu`rinde soraw-juwaplar o`tkeredi.
Sotsiometriya  mu`na`sibetler dizimi ha`m psixologik sa`ykeslikti ha`m de ja`ma`a`t ha`m toparlarda adamlar arasindag`i mu`na`sibetlerli aniqlawg`a mo`lsherlengen izertlew metodi. Usi metodti ju`da` ken` tarqalg`an tu`ri amerikaliq psixolog Dj.Moreno ta`repinen islep shig`ilg`an.
Sotsiometriya testi sotsial reyting testi bolip bunda ja`ma`a`ttin` ha`r bir ag`zasinan ol islewdi, oqiwdi, oynawdi, dem aliwdi qa`legen yamasa qa`lemegen ja`ma`a`t ag`zasin belgileydi. Sotsiometriya na`tiyjeleri sotsiogrammada ko`rinedi.
Test  standartlasqan psixologik sinaw bolip, onin` na`tiyjesinde shaxstin` birde bir psixologik protsesine baha beriwge ha`reket etiledi. Birinshi bolip test tu`sinigin amerikaliq psixolog D.Kettel 1890-jilda G`MindG` maqalasinda kiritken.
1905-jilda psixolog A.Bine ha`m onin` sha`kirti T.Simonlar oqiwshilardin` aqiliy qa`biletlerin aniqlawshi testin birinshi bolip jaratti. 1920-jilda V.Shtern aqiliy qa`bilet koeffitsientine kiritken. 1937-jilda ingliz psixologi D.Veksler aqiliy ko`p qirrali testti jaratadi. 1943-jilda amerika psixologi G.Marrey ko`p faktorli Minnisot shaxs sorawnamasin (MMPJ) jaratadi. Usi sorawnama 550 sorawdan ibarat bolip, shaxstin` 14 o`zgesheligin aniqlaydi.
1987-jilda shtur (aqiliw rawajlaniwdi aniqlaytug`in mektep testi) jaratiladi. Og`an K.M.Gurevich basshilig`indag`i Moskvaliq bir topar ilimpazlar tiykar saladi. Bular qatarinda amerikaliq psixolog R.Ketteldin` shaxstin` 16 o`zgesheligin shveytsariya psixologi Rorshash (siya daqlari) qa`biletlerdi aniqlaw projektiv testi, Raven (pikirlew xizmetin bahalaw), anglichan psixologi G.Ayzenk (aqiliy rawajlaniw ha`m uqipliliq) ha`m usi siyaqli ko`plegen testler ma`lim.
Testler jeke ha`m toparli, apparaturi arqali ha`m bloklar tiykarinda o`tkeriliwi mu`mkin. Analogiya, assotsiatsiya, tabisqa erisiw, tamamlanbag`an so`z, este saqlaw uqipliliq ha`m basqa psixik o`zgeshelik protseslerin aniqlawg`a qaratilg`an testler bar.
Soni aytip o`tiw kerek, testlerdin` na`tiyjeli qollaniliwinda olardin` vallidligi, standartlig`i ha`m isenimliligi za`ru`r a`hmiyetke iye.
Validlik  test neni aniqlawg`a qaratilg`anlig`in o`lshew da`rejesin bahalaw protsesi.
Test standartlig`i  test puxta taliqlang`an yamasa toliqlanbag`anlig`in aniqlawg`a qaratilg`an say normalar. Usi normalar testtin` isenimligi ha`m validligin aniqlaydi.
Psixologik testtin` isenimliligi  uliwmalasqan atama bolip ol testke qanshelli iseniw mu`mkinliginin` barliq ta`replerin jaratiwg`a qaratilg`an. Bul jerde en` tiykarg`i izbe izlik basqish bolip, bunda testti qayta-qayta o`tkeriw protsesinde bir qiyli na`tiyjelerdi aliw o`zgesheligin belgileydi. Ha`r qanday psixologik izertlew aniq, puqta esap miyzani ha`m onin` bahalaniwin islep shig`ilg`anda g`ana tabisli tamamlaniwi mu`mkin.
Jiynalg`an barliq materiallar puqta sipat toliqlawdan o`tedi ha`m bul birinshi juwmaq etiwge boladi. Soni inabatqa aliw kerek, ha`r qanday sipat taliqlaw ha`m juwmaqlardan aling`an na`tiyjelerdi mug`darli qayta isleniwine baylanisli.
Testten aling`an na`tiyjelerdi bahalawda matematik (statistik) metodlardin` a`hmieti ju`da` u`lken. Soni da aytip o`tiw kerek matematik metod ol yamasa bul qubilis tiykarindag`i parqlardi aniqlawg`a ja`rdem beredi, biraq olar arasindag`i pariqlar sebebin, sipat ma`nisin aship bermeydi.
Matematik statistika psixologiyada uliwma halda u`yrenilip atirg`an qubilislardin` na`tiyjelerin salistiriwg`a ja`rdem beredi.
Statistik metodlar arqali misali oqiwshilardin` bahalarin jiynap, klastin` ortasha bahasin aniqlaw mu`mkin, biraq bahalar ma`nisin statistika aniqlamaydi. Itimallar nazariyasi ha`m variatsion statistika metodlari u`lken mug`dardag`i ren`-ba`ren` faktorlar ta`sirinde qa`liplesiwshi ha`diyselerdi u`yreniwge ja`rdem beredi (korrektsion faktor taliqlaw ha`m t.b.).
Korrektsion taliqlaw  eki ha`m onnan artiq o`zgeriwshiler arasindag`i baylanisti aniqlap onda bir o`zgeriwshini ekinshi o`zgeriwshi a`hmiyetliligi astinda sistematik u`lkenlesiw, ekinshisin birinshi a`hmiyetliligi astinda kemeyiwi yamasa u`lkenlesiwi ku`zetiledi. Bunday statistik baylanis da`stu`rge ko`re baqlanip atirg`an shamani qutilip atirg`an na`tiyje tiykarinda belgili na`tiyjege baylanisli korrelyatsiya qanshelli ku`shli bolsa, shamanin` tuwrilig`ina sonsha ko`p iseniw mu`mkin.
Faktor taliqlawi  ko`p ma`rtebe o`lshenetug`in metamatik statistika metodi bolip, ol statistik baylanis o`zgesheliklerin izertlewge qaratilg`an.
Psixologik izertlewlerde teoriyaliq modellestiriw metodi a`hmiyetli a`hmiyetke iye. Onin` a`hmiyeti sonda aldinnan o`tkerilgen predmetti izertlew na`tiyjesinde ju`da` ko`p mug`darda aling`an na`tiyjeler, belgili mug`dardag`i o`zgeshelikleri, belgiler, dizim bo`lekleri ajiratiladi ha`m onin` na`tiyjede olar arasindag`i baylanisli ha`m o`z-ara mu`na`sibetler aniqlanadi.
Onin` na`tiyjesinde izertlew predmetinin` na`zeriy modeli jaratiladi ha`m ol keyinshelik ta`jriybede tekseriledi. Na`zeriy moddelestiriw modeli tu`rli xizmet tu`rleri, shaxs mu`na`sibetleri protsesin qa`liplesiwin u`yreniwde qollaniliwi mu`mkin.
XX a`sir baslarinda psixologiyaliq laboratoriyalarda tu`rli elektr a`sbaplar, zamanago`y apparatura, audiovideo, elektron texnika qollanila basladi. Kibernetik modellestiriwge jarqin misal sipatinda zamanago`y psixologiyada A`HMler tiykarinda matematik programmalastiriw ideyasi keltiriliwi mu`mkin. Bul adam qatti ha`reketlerin onin` psixologiyasina say halda elektron esaplaw mashinalari esaplap shig`ariw urinislari baqlanadi (amerikaliq alimlar D.Myuller, Yu.Galanter, K.Pribram). Soni da aytiw kerek, aling`an na`tiyjeler tu`sintiriliwi kerek. Bunday tu`sintiriw, aling`an na`tiyjeler talqini  izertlew na`tiyjesiin` taliqlaniwi bolip esaplanadi.
Joqarida keltirilgen izertlew metodlarinan ko`rinip turipti, psixologiya adam psixikasinin` barliq mexanizmleri, nizamliqlari ha`m faktlarin tu`rli usillar menen u`yreniwge, oni taliqlawg`a ha`m o`mirge tuwri jollanba beriwge umtiladi.
IV. PSIXIKANIN` (TARAQQI) JETILISIWI
JOBA:
1. Psixika materiyanin` evolyutsiyasi sipatinda
2. Psixikanin` filogenezdegi jetilisiwi
3. Adamzat ha`m hawanlar ha`tte ha`rreketlerinin` o`zgeriwshen` tu`rleri.
4. Haywanlardin` intellektual  is-ha`reketleri.
5. Adam ha`m haywan psixikasi ortasindag`i pariq ma`nisi.
6. Adam psixikasinin` jas jetilisiwi.

Barliqtin` ta`sirin sa`wlelendiriw uqibi  materiyanin` uliwma o`zgesheligi. Biraq du`n`yada tiri ha`m o`lik ta`biyattin` sa`wleleniwi tu`rlishe. Tiri materiyanin` sirttan ta`sir etetug`in moddalar almasiwina juwap beriw ta`sirleniwshenlik dep ataladi.

A`piwayi ta`sirleniwshenlikke barliq o`simlikler iye. Evolyutsiya protsesinde organizmler sirti ortaliq penen mu`na`sibetlerdin` uliwma tu`rine o`zgeriwi na`tiyjesinde ta`sirleniwshen`liktin` sapa jaqtan jan`a basqishqa o`tiwi  seziwshen`liktin` ju`zege keliwine sebep boladi. A.N.Montevtin` shamasina tiykarlanip, seziwshen`lik genetik sonday ta`sirleniwshen`likke, sirtqi arqaliq ta`sirinde organizmdi bag`darlawdi ha`m bunin` na`tiyjesinde organizm sirtqi ortaliqta signal waziypasin bejeredi.
Demek, seziwshen`lik sonday ta`sirleniwshen`likke, onin` na`tiyjesi o`mir ushin za`ru`r ta`sirler signallasadi. Seziwshen`liktin` ko`riniwi psixikanin` payda boliwina ob`ektiv biologik belgi sipatinda xizmet etedi.
Psixika, ta`sirleniwshen`liktin` o`zine ta`n joqari sipat o`zgeriwi  seziwshen`lik  psixik sa`wleleniwdin` a`piwayi to`ri ju`zege kelgende baslanadi.
Haywanlar evolyutsiyasi protsesindegi psixikanin` sapa o`zgeriwlerin A.N.Mont`ev o`zi so`z etken psixik rawajlaniw basqishlarina tiykar qilip aldi.