1. Fundamentalizmnin` payda boliwi

10 Тема Диний экстремизм ҳəм фундаментализм. Ҳүждан еркинлиги ҳəм диний шөлкемлер

Joba:

1. Fundamentalizmnin` payda boliwi.

2. Ekstremizmdi keltirip shig`ariwshi faktorlar.

3. Terrorizmge qarsi gureste dinnin` roli.

4. Hu`jdan erkinligi ha`m diniy sho`lkemler

1. Fundamentalizmnin` payda boliwi. Xa`r bir dinde bolg`aninday islam dininde de modernizatsiya, yag`niy zamango`ylestiriw uzaq waqittan beri dawam etip kelgen. Biraq son`g`i waqitlari yag`niy XX a`sirdin` u0 jillarinan baslap bul protsesske qarsi islamdi da`slepki ko`rinisinde saqlap qaliw yag`niy onin` fundamental tiykarina qaytariw protsessi xa`m payda boldi. Diniy fundamentalizm - ken` mag`anasinda diniy dog`malardin` (aqiydalardin`) xesh qashan o`zgermeytug`inlig`in ja`riyalap, diniy sharapatli kitaplardag`i aytilg`an wa`diyler menen karamatlardi da`slepte qaysi ma`niste bayan etilgen bolsa, sol t`urisinda qabil etiliwin talap etetug`g`in xa`zirgi da`wirde olardi zamanago`ylestirilgen ma`niste talqilawg`a umtiliwshi xa`r qanday xa`reketlerdi biykarlap, dinniq da`stu`rleri menen urp a`detlerinin` xa`mmesin dindarlardin` buljitpastan orinlawin qatan` talap etetug`in diniy bag`dar bolip tabiladi. Fundamentalizm termini birinshi ma`rte birinshi jexen urisi aldinda payda bolg`an protestantizmdegi ortodoksal ag`imlardi ataw ushin isletilgen. Bul ag`im a`oa`0 jildan keyin usi atama menen atala baslag`an. Fundamentalistler xristianliqtin` da`stu`riy dogmalarina a`sirese Bibliyanin` absolyut ideallig`ina isenimdi beekemlew, oni so`zbe-so`z sholiwdi talap etken. Bul ag`im keyinala Amerikada ken` tarqalg`an xa`m a`oa`o jili Filadel`fiyada jaxan xristian fundamentalistleri assotsiatsiyasi duzildi. Joqarida aytqanimizday XX a`sirdin` u0 jillarinan baslap bul so`z islam dinine qollanila basladi. Islam fundamentalizmi zamango`y islamdag`i ush bag`dardin` biri (qalg`an ekewi traditsionalizm va modernizm). Islam fundamentalistlerinin` tiykarg`i ideyasi –«pa`k islam» printsiplerine qaytiw, maqseti «islamiy progress» jolin dag`azalaw. Xa`mmemizge belgili XX a`sir diniy qa`diriyatlardin` oyanip kayti tiklenip ja`miyetlik rawajlaniwda aktiv ta`sir jasawshi faktorg`a aylaniw da`wiri boldi. Biraq bul da`wirde jaxan dinlerinin` biri bolg`an islam dininin` tariyxiy arenada ayriqsha aktiv rol` atqariwin xesh aldinan boljay almag`an edi. Xa`tteki XIX a`sirdin` en` ulli filosofi Gegel` «islam jer juzilik tariyxiy arenada qashshan aq shig`ip qaldi xa`m ol shig`is tinishlig`i menen xa`reketsizligine qaytadan aylanip keldi» dep jazg`an edi. Biraq tariyxiy rawajlaniw Gegeldin` «wa`liyligin» biykarg`i shig`ardi. XX a`sir i0 jillarina shamalasqanda Batis ellerinin` baspaso`zlerinde «islam jariliwi», «islam renessansi», «islam fenomeni» degen da`bdebeler ko`beydi. Bul son` ala «islam faktori» degen terminge biriktirildi. Evropa xa`m Amerika ilimpazlari «islam renessansi»nin` sebeplerin izertlep tabiwg`a bel baylag`an edi xa`m to`mendegi pikirler payda. Ko`p a`sirler dawaminda koloniyaliq awxalda jasap kelip xa`m milliy azatliq gu`resleri na`tiyjesinde musilman elleri azatliqqa eriskennen keyin olardin` aldinda kelejek rawajlaniw jolin, o`z mentalitetine saykes keletug`in modelin tan`lap aliw waziypsi payda bolg`an edi. Olar ushin kapitalistlik xa`m sotsialistlik rawajlaniw modelleri jaramsiz boldi. Sol sebepten olar o`zlerinin` keleshek rawajlaniw jolin a`yyem zamanlardan xalqinin` o`mir saltinin` tiykari bolip keleshekke iseniminin` ruwxiy tiregi bolg`an islam dininin` talimatinan tabiwg`a bag`dar aldi. Sol maqsette islamnin` Muxammed payg`ambar xa`m onin` saxabalarinin` ta`liymatlarin qayta jan`artiw ma`mleketlik siyasat da`rejesine ko`terilgen edi. Biraq xa`r tu`rli milletlerden quralg`an musilman dun`yasi ekonomikaliq, ja`miyetlik-siyasiy xa`m tariyxiy rawajlaniw da`rejeleri xa`r qiyli bolip, ishki qarama qarsiliqlar bolg`anliqtan, islam qa`diriyatlarinin` qayta tiklewge qatnaslari da ko`p turli boldi. Mine sonin` na`tiyjesinde «islam da`bdebesi» juzege kelip, islamnin` siyasatlastiriwi payda boldi. Siyasatlastirilg`an islam dininin` ideologiyalarinin`, basshilarinin` o`sip jetilisiwi menen tu`rli fundamentlaistlik toparlar juzege keldi. Bunday toparlar o`z ma`mleketlerinin` ishinde g`ana emes, al basqa qon`silas ma`mleketlerge qa`wip tuwdiratug`in xa`reketlerdi kusheytti.