Joba: Zardozliqtiń tariyxi ha’m oniń rawajlaniwi

Zardozliqta isletiletin nag’islar.
Naǵıs (arabchdan alınǵan bolıp, suwret, gúl) —yelementlari málim tártipte tákirarlanatuǵın geometriyalıq sırtqı kórinisler, ósimlik, qus, haywan hám basqalardıń sxematik suwretinen dúziletuǵın bezew. Naǵıs túsiriletuǵın materialdıń ózgesheligine kóre naǵıs islewdiń hár túrli usıl hám usılları bar.
Ǵalıshılıq hám toqımashılıqta to'qib, instruksiya hám torǵa qadab qadab da naǵıs islenedi.
Naǵıs kórkem óneri Orta Aziyada júdá áyyemgi bolıwı bn birge, ayriqsha úlgileri menen ajralıp turadı. Orta Aziyada keń tarqalǵan naǵıslar, tiykarınan, 2 túrge bólinedi: geometriyalıq forma hám sızıqlardan ibarat naǵıs (quramalı xili grix atı menen ataqlı ), ósimliksimon suwret degi naǵıs (keń tarqalǵanı — islimiy naǵıs bolıp tabıladı),
Hár bir naǵıstıń óz nızam -qaǵıydası bar. Yelementlar anıq ólshemde, sáykes bolıwı, reńler talǵam menen saylanǵan, óz-ara proporcional boyalıwı kerek. Bul hal zergerden úlken uqıp, ilmiy tájriybe talap etedi
Buxara naǵısı watanımız daǵı basqa qala naǵısları arasında jeń quramalı, jetilisken hám ózine tartatuǵındori bolıp, kóp ásirlik dóretiwshilik miynet dástúrleri nátiyjesi bolıp tabıladı. Buxarada naǵıs tek bezew bolıpǵana qalmay, qurılısshılıqtıń ajıralmaytuǵın bólegine aylanǵanı menen dıqqatqa iye. Buxara naǵısı júdá quramalı girihlar puqta ólshem menen jaratılǵanı, gúl naǵısları ayriqsha kórkem óner menen islengeni, mashrafa (vaza ), kese, gúl túbekler usılǵa salınıp, olarda gúl putaları hákis jetirilgani, japıraq, mıywe, gúl japıraqları suwretleriniń ritmiga bólek ye'tibor beriliwi menen ajiralıp turadı.

Xiva naǵısı, kóbinese, juldız payda etiwshi girih arasında ósimliksimon guller uqıp menen jaylastırılıwı, japıraq formasındaǵı bezewlerdiń kópligi, ósimliksimon suwretler tig'iz, kóp hám hár túrliligi menen ataqlı.
Ferǵana naǵısı Marg'ilon, Xo'jand, Qo'qon, Farg'oia, Namangan hám basqa qalalarda payda bolǵan usıllardan ibarat bolıp, bul mektepler ele kóplegen izertlewlerge kútip turǵan. Kestedo'zlik, zardozlikda isletiletuǵın ayırım naǵıslardı kórip ótemiz.
Islimiy — klassik naǵıs túri. Hájje, aǵash, mıs, altın, gúmiske o'yib, sızıp yamasa qabartib islenedi; zardo'zi kiyim hám buyımlarǵa zer bn tikiladi, kórkem buyımlarda yo'rma, keste formasında tayarlanadı. Islimiy bir-birine úzliksiz ulanib, o'ralib ketetuǵın páleksimon, ósimliksimon naǵıslardıń tákirarlanıwınan dúziledi. Usınıń nátiyjesinde onı geyde ustalar orama yamasa ósimliksimon naǵıs dep da ataydilar. Islimiy bir-biri menenn shırmawıb ketetuǵın sızıqlar arasına islenetuǵın ósimlik japıraqları, mıywesi, túrli buyım formaları, haywanlar, qus hám taǵı basqa suwreti retinde de ańlatpalanadı. Bul naǵıstıń islimiy qálempir, islimiy badam, islimiy xurma, islimiy ay, islimiy juldız, islimiy sheńber, islimiy japıraq, islimiy meshitte qubla tárepte turatuǵın tekshe, islimiy búlbil sıyaqlı júzden artıq ápiwayı hám quramalı túrleri málim, bul túrler házir kóbeyip barıp atır. Islimiy naǵıslardıń ónermentlik keń taraqqiy jetken qalalar atı bn atalǵan xillari da bar (mısalı, Islimiy isfahoni, Islimiy mashhadi hám b.). Túrli dáwirlerde jasaǵan zergerler jańa-jańa Islimiy naǵıs xillarini dóretiwshilik etkenler, naǵıslarda qosımsha materiallardan da aydalanganlar (mısalı, mıs ıdıslarda, zergerlik buyımlarında islimiy naǵısqa qımbat bahalı taslar, qahrabo hám basqalar qadalgan). Islimiy naǵıslardıń zergerden úlken tájiriybe hám uqıp talap etetuǵın júdá quramalı xillari bar. Islimiy naǵıslardan Orta Aziya, Jaqın Shıǵıs, Indiya, Yeron, Afganistan ustaları ásirese kóp paydalanadı. Islimiy naǵıslar ilgeri akser Buxo-ro, Xiva, Samarqand, Tashkent, Qo'qon, Mapg'ilon, Andijan qalalarında aǵashsoz, naǵıs oyıwshı ganjkor, kestedo'z, mıskerlerdiń jumıslarında keń qollanılatuǵın, házir de ol naǵıslardan keń paydalanılıp atır. Kitap. Jurnallardı bezewde de islimiy naǵıs xillaridan paydalanıladı. (Bul tarawda ataqlı grafik súwretshii I. Ikromoning ulessi úlken.)

Girih (forschda quramalı, túyin) arxitektorlıq hám ónermentlikte isletiletuǵın quramalı geometriyalıq naǵıs. Orta Aziya hám Jaqın Shıǵısda keń tarqalǵan. Ásirese Orta Aziyada 12-16 - ásirlerde keń rawaj tapqan. Grihning qashan hám qay jerde payda bolǵanlıǵı házirshe belgisiz. Kitay, Yaponiya, Indiya, Araviya, Turkiya, Ispaniya, Yeron, Afganistan hám basqa mámleketlerde de ushraydı. Atap aytqanda 10 -asirde Arab áke mazarı (Samar-kand wálayatı ), Mirsaid Bahrom (Karmana), Kárwan sarayı Malik karvon sarayı, Juma meshiti (Xiva), 12-asirde Afrosiyob (Samarqand), Termiz sarayı, vobkent, Jarso'rg'on minarları, Minarı Kalon, Mog'oqi Satıwshı Namazgoh meshitleri (Buxara ), 15-16 -ásirlerde Xo'ja Ahmad Yassaviy mazarı (Turkiston), Registon maydanındaǵı Ullıbek, Sherdor hám Altınkori medreseleri, Bibixonim meshiti, Shohi Tiri ansamblındaǵı kóplegen ımaratlar, Ishratxona (Samarqand), Oqsaroy (Qalasısabz) hám Buxara daǵı kóplegen meshit hám medreselerde, Ko'kaldosh, Túklixon medreselerinde, Záńgi áke mazarı (Tashkent) de, Ilayarxon sarayı hám de meshitlerinde (Qo'qon) kóplegen ushraydı.
Girih xillarining adadi (sanı ) házirshe belgisiz geyparaları dóretiwshilik jetilgenliginshe isletilmay, sızılmalıǵınsha dápterlerde qalıp ketken. Atap aytqanda, 10 -asirde Xurasanda jasaǵan Abu wapa Buzjoniy kitapınıń geometriya ilmiga tiyisli bapta 20 ǵa jaqın grih bar. Bular arxitekturalıq esteliklerde uchramaydi. Grih naǵısı qansha quramalı kompozisiyaga yega bolmaydıin, baribir onıń qolay tárepi bar: hár qanday grix tákirarlanıwshı málim bóleklerge ajraladi`. Grixchi ustalar bul bólekti «taqsim» dep ataydilar. Bóliw tákirarlanǵan tárepke gózzal, ózine tartatuǵındor bolıp baradı. Arxitektorlıq bezewleri ishinde birden kózge taslanǵan grih júdá salawatlı hám danıqlı tovlanib kórinedi. Grix arxitektorlıq bezeginde jetekshi (islimiy naǵıs ekinshi) orındı yegallaydi. Grih ruwzıger buyımları (úy-ruzger buyımı, quman, lágen, ılaydan islengen ıdıs ıdıslar, ǵalı, pálek hám basqa ) de, sonıń menen birge zardo'zlik buyımlarında, kitap bezeginde de isletiledi. Grih 10 -11-ásirlerde tek hájjede, 12- asirde ılaydan islengen ıdıs buyımlar hám gerbish qálemalarida, 14- ásirden baslap kafel, parchin aǵash, tas hám reńli naǵıslarda ushraydı. 15-asrga kelip ılaydan islengen ıdısqa o'yilgan naǵıslar toshga sır beriw súwret boldı. Kafel hám parchin súwret bolıwı menen grikhning múmkinshilikleri taǵı kengaydi. Tiykarın tashkil yetuvchi sırtqı kórinislerge qaray grihlar túrlishe ataladı : bóliw tiykarında 5 hám 10 rahli juldız bolsa, «besh-on rahlk grih cirkul járdeminde sızılǵan yegri sızıqlardaa yasalsa «pargari grih» hám t.b. Grihlar jaratılıw dáwirinde júdá jón bolıp, keyinirek rawajlanıwlasıp, quramalılasıp barǵan. Sol sebepli de birpara ápiwayı grihlardan shólkemlesken quramalı grihni qayta bóleklab, bir neshe ápiwayı hám ǵárezsiz grih soǵıw, sonıń menen birge, eki grihni bir-birine chatishtirib, úshinshi qıylı grih jaratıw da múmkin. Grih nusqalarınıń júdá kópligi hám olardıń soǵılıw usıllarınıń túrli-tumanlıǵı olar ústinde ilimiy izertlew jumısları aparıwdı talap jetti.
Gúl naǵısları - buyımlarǵa úy úskenelerilri hám úskenelerine o'yilgan hám sızılǵan túrme-túr sırtqı kórinisler degi gulsimon naǵıslar ámeliy bezatuvchilik kórkem ónerinde jeń kóp tarqalǵan naǵıs túri. Ámeliy kórkem ónerdiń barlıq tarawları (zardo'zlik, tıgıwshı hayallıq hám basqa ) ushraydı. Gúl naǵısları zatlardıń badiy ma`nisin asırıp, adamlardıń ruwxıy mádeniyatı hám yestetik didini boyitadi. Ózbek shúberekleri ásirese pálek, qol óneri dóretpeleri, doppi hám basqa badiy buyımlarǵa islengen gúl naǵısları jáhánda ataqlı. Ózbek milliy mazmundor hám reń - barangligi menen ajralıp turadı. Gúl naǵıstıń júdá kóp túrleri bar.
Madoxil. (arabsha sóz bolıp - bosaǵa, kiraverish, yeshik) (98-súwret) islimiy naǵıstıń tiykarǵı yelementi. Kompazisiyaning baslanǵısh noqatı bolıp xızmet etedi. Madoxilko'rinishi tárepinen harqiyli-qıylı. Kóbinese ǵumsha kórinisinde ishlaydi. Ǵumsha lala kórinisine jaqın etip suwretlenedi. Geyde bunday modoxil lala dep ataladı. Lala formasındaǵı modoxilning biri joqarıǵa, biri tómenge qaray sızılǵan nusqası “Qos moxodila shınjıra” yamasa “Qoslola shınjıra” dep ataladı. Madoxil arxitektorlıq naǵıs yelementi bolsada, geyde ruwzıger buyımları zardo'zlik, naǵıs oyıwshılıq, kestedazliq da ushraydı.