Joba: Zardozliqtiń tariyxi ha’m oniń rawajlaniwi

Zardozlikde zar tigiw usillari.
Zardo'zlikda 30 qıylı klassik tıgıw usılları bar. Bul usıllar ayriqsha tárepleriniń atları menen bir birinen parıq etedi. N. Aminov óziniń «Biz zardo'zlarmiz» qollanbasında zardo'zlik sırları, zer tıgıw xillari hám usılları tug'risida tolıq toqtap ótken. Zardo'zlik ulıwma ekige bólinedi, birinshisi - jaydo'zi, ekinshisi — guldo'zi.
Jaydo'zi — bunda zer tikilayotgan kiyim yamasa kiyim gulnaqshining jayi jabılasına zer menen tikiladi. Jaydo'zi siddi ústine tikilib, siddi jaydarı ipakdan tayarlanadı. Birinshi náwbette sabaq 4 yamasa 5 qabat etip, keyin yesa eki qabat etip yeshiladi. Sol payda bolǵan jińishke shnurdı zardo'zlikda siddi dep júritiledi. Zardo'zlikda úńiliw jayınıń maydanı úlken yamasa kishiligine qaray, ólshemge iykemlestirip stanokda siddilar sarı boz ústine segiz, jigirma, jigirma tórt qatar etip tartıladı. Siddilar, anıq esap menen tikilib olar sanap tikiladi hám de olardıń sanı móljeldagidan artıq bolmawi kerek. Keri jaǵdayda, máwij yamasa nusqalar buz'ladı. Jaydo'zida mavji yak ruya hám mavji du ruya ısımları bar. Jaydo'zi áyyemginde immatbaxr tonlarda isletilingen bolıp házir zardo'zi taqıyalardıń jiyagidagina qollanıp kelinedi.
Gulduzi — bunda tikilayotgan nakdining tagi ashıq qalıp tek gúl naǵıslarınıń ózi zer menen tikiladi. Guldo'zi tıgıw usılı ayriqsha bolıp bul tómendegi basqıshda atqarıladı. Zerger tárepinen naǵıs sızıladı. Naǵıs nusqası qalıń qaǵaz, karton yamasa terinen qirkib úlgisi tayarlanadı. Tegis maqpal matoga qadab shıǵıladı, yaǵnıy amanat tikip shıǵıladı yamasa jelimlenedi. Karton nusqanı zer sabaq menen kóplegen tikip chiqladi. Azmaz burtma naǵıs gúl payda boladı. Endi zardo'zlikda zer tıgıw xillari hám de usılları tuwrısında toqtalıp ótemiz. Bul aytıp utiladigan tıgıw xillarining kóbisi zardo'zlikda qollanilyapti. Ayırımları derlik qollanilmayapti, Bul tıgıw xillari kem qollansada lekin onıń isletiw tarawin tapsa boladı. Bul usıllardıń joq bolıp, unutilib ketip atırǵanı kisin achintiradi. Áyyemginen qollanilib kelingen tıgıw usıllarınan jetkinshek paydalansa, xalıq jaratqan dástúriy, kemde-kem ushraytuǵın usıllardı saqlap qalǵan bulur edik.
Yak ra máwij, yak ra bulaqtıń kózii búlbil — bul tıgıw usılında mavji yak ruya menen bulaqtıń kózii búlbil qosıp tikilib, bir jolı máwij hám de bir jolı bulaqtıń kózii búlbil payda etilgeni ushın onı sol at menen júritiledi. Bul usıl zardo'zlarni sol kórkem ónerge dóretiwshilik jaqınlawı sebepli júzege kelgen.
Bulaqtıń kózii búlbil — búlbildiń kózi degeni. Ol shaxmat bólmelerine uqsap ketib tórtmuyush naǵıslar ájayıp mavjlanib turadı. Naǵıslar siddi menen sanap tikiladi. Tap basqa jaydo'zidagidek tikiladi. Tawıs, quyash sıyaqlı áyyemgi buxarasha taqıyalar gir sheńberiniń tóbe bólegine «obiponcha» isletilingen. Ol kartondan kesip, jaydo'zi ústine tórt qabat gúmis zer menen tikip shıǵıladı.
Mavji sheti — mavji ochabacha dep da júritiledi. Jaydo'zining bir túri bolıp, ayriqsha tikiladi. Mısalı siddilar tórt hám ekinen sanap tikiladi. Nátiyjede úlken hám kishi máwijler payda boladı. Zardo'zlar úlken mavjni —ota, ana dep yuritilar, kichigini yesa bacha, yaǵnıy bala dep júrgizediler.
Mavji du ruya — óz-ara máwij, jaydo'zining bólimlerinen biri bolıp, jeńi epkinde dáryanıń máwij urib turǵanlıǵın yeslatadi. Sol sebepli mavji du ruya dep ataladı. Obi lula dep atalatuǵın sabaq isletiledi. Ol zardo'zlikda sabaq siddilardan yuqaroq bolıp, jaydarı ipdan jigirma jigirma bes qabat etip, qattı yeshiladi. Shegara mısal siddilarning xar eki shetine tartıladı. Obi lula jaydoo'zining shetleri shıraylı shıǵıwı ushın isletilip, jaydoo'zi yenining keńligine qaray siddilar sanı kóbeytiriledi. Lekin obi lula eki qatarlıǵınsha qolaveradi.
Mavji yak ruya — bir tárepleme máwij, jaydo'zining bólimlerinen biri bolıp, ol dare mavjiga uqsas boladı. Sol sebepli mavji yak ruya dep ataladı.
Shashmado'zi — eki qabat zer hám jalan qat mayin jipek menen birge qosıp yeshiladi hám de lala, sebarga, barga guller, qumshekerak sıyaqlı tikiladi. Xar gezek shashma tikilganda zer menen jipek birgelikte álbette ortaǵa etip yeshilishi kerek. Bul usıl gullerge tirilik mavjini beredi. Ol úlken kórinetuǵınlarda isletilse, ájayıp tábiyat kórinisiler payda boladı, Bul tikilgan guller quyash nurında tovlangan gúlzardı yeslatadi. Eki qabat zer hám jalan qat jasıl ipakni birbiriga kushib paxta bargini yeslatadi. Ol uziga tán ájayıp kurinishga yega. Tıgıwdıń bul áyyemgi usılı da házirde tez pát menen rawajlanmokda.
Qubbi almasi — sarik buz ústine tikiladigan gúmbez bolıp, onıń gulleri altı bargli, segiz bargli bulishi múmkin. Áyyemginde gúmbezlerdi lato'n zer ipda tikilgan xozirda yesa zer mishura menen tikiladi. Sebebi lato'n zer sabaqlar joq Tómendegi japıraqlar tikiladi hám bos qalǵan araları ortaǵa yeshilgan eki qabat zer menen redaktor tıgıwında toldırıladı. Birdey reńli sabaq menen gúmbezdiń ortasındaǵı úzik kózine 'oxshash jayı toldırılıp tikiladi. Tayın gúmbezdi boz ústinen kesip alınıp, gúmbez payda qılıw ushın onıń tiyine paxta qóyıladı. Onı jayına ornatılıp átirapı kobuli tıgıwda sherozi, yaǵnıy 8 qabat zer menen tikip shıǵıladı. Sonnan keyin ájayıp gúmbezsimon gúl payda boladı. Birpara jaǵdaylarda mıs gúmbezler hám gúmis gúmbezler de boladı. Mıs hám gúmis gúmbezler arnawlı buyırtpalarǵa atqarıladı. Olar da uo'ziga tán kóriniske yega.
Naǵıs oyıwshı — zer tıgıwdıń áyyemgi hám júdá shıraylı usıllarınan bolıp, bunda úsh qıylı, yaǵnıy 8 tegisli, 6 tegisli hám 4 tegisli etip, sarı boz ústine tikiladi. Birpara jaǵdaylarda ǵıjım ústine de tıgıw múmkin, lekin ǵıjımǵa tıgıw onsha nátiyje bermeydi. Sebebi ǵıjımdıń túkleri zer arasından shıǵıp, ónimdiń sapası buz'ladı. Qandakori tıgıw túri tiykarınan Afganistannan kelip shıqqan bolıp, onı tıgıwda tiykarınan bo'zdan paydalanıladı. Qandakorida tiykarınan juqa shúberekler isletilingen bolsa, tórt qabat zer urash kerek. Ol segiz yamasa altı qabat zer menen tikiladigan xili bolıp tabıladı. Birpara xillarda qandakori átirapı aq gúmis zer menen kobuli etip tikip shıǵıladı. Bul júdá shıraylı nusqa.
Xishti xaram — quramalı tıgıw xili bolıp jaydoo'zi gruppasına kiredi.
Xishti xaram tıgıw ushın úsh yamasa tórt qıylı jipek sabaq yamasa mulina sabaqlar hám xar qıylı reńdegi sabaq ushın birden iyne kerek. Tıgıwda naǵıslarǵa qatań ámel qılıw kerek boladı. Onıń ulıwma kórinisi kafelkorlik diywalların yeslatadi. Xar bir xisht bir birinen jaqsı ajralıp turıwı ushın, zer sabaq, kók, jasıl, xavorang, biynápshe gúli reń jipek túrleri isletiledi. 1906 jılda tıgıwdıń usılın Aminjon Majidov jaratqan.
Shashxol — ol jaydo'zi gruppasına kirip, dúzilisi jixatidan bulaqtıń kózii búlbilge uxshasada shashxolning bulaqtıń kózii búlbilden yenlirok bolıwı menen odan parq etedi. Ol qanshellilik yenliroq tikilsa, sonsha kórkem shıǵadı. Shashxol tıgıw xili kóylek aldı bólimlerinde, choponlarda isletiledi. Mámleket gerblari hám hayallar sumkasi sol usılda tikiladi. Ol basqa jaydo'zlarga qaraǵanda talay quramalı bolıp, eger iyne qáte urilsa shashxol buz'ladı. Ol romb forması kórinisinde bolıp ortasında noqatları boladı. Sol sebepli shashxol, yaǵnıy altı qal dep atalǵan. Buxaralıq zardo'z N. Aminovning «Guri Amir» pannosidagi gór diywalları sol usılda tikilgan.
Bozbandcha — tumarsha degeni. Tumarsha kóriniste bolǵanı ushın sol at menen júritiledi. N. Aminov «Guri Amir» pannosida gúmbezdi tómengi bólegi bozbandcha usılda tikilgan bolıp, uziga tán ájayıp kórinis bergen.
Shoxchai du ruya — eki yoqlama shaq degeni, keyingi jıllarda payda bolǵan tıgıw xillaridan biri. Dúzilisi jixatidan sarasang shoxsimon naǵıslar eki tárepke jaylasqan boladı.
Shoxcha — jaydo'zining bir túri bolıp, shaqlar ájayıp kóriniste suwretlenip, ol duppilar átirapgirdiga tikiladi. Shoxchadan birpara xoshiyalarda paydalanıw múmkin.
Sambusa — ol tap qatlama somsani yeslatadi, sol sebepli tájikshe sambusa ózbekshe somsa. Sol sebepli zer tıgıwdıń bul túrin sambusa dep júritiledi. Sheńber taqıyalarda zer tıgıwdıń sambusa usılı isletiledi. Jaydo'zi ornına obi kofta tikiladi. «Kofta» tájik sózinen alınıp ózbekshe kovlanib alınǵan degen mánisti ańlatadı. Obi kofta eki qıylı jipek menen tikip toltırıp ayriqsha kórinistegi naǵıs suwretin beredi.
Qumshekerak — zer sabaq eki qabat etip - ortaǵa yeshilib taǵı eki qabat etip yeshib tıgıw usılı bolıp tabıladı. Bul yeshilgan zer sabaq menen arnawlı guller hám de japıraqlar tikiladi. Arnawlı guller sebarga, panj barga, terisdozi, lalalar qumshekerak usılında tikilsa ayriqsha elegant hám de gózzal shıǵadı. Qumshekerak tiykarınan guldo'ziga uqsap keqada olar birbiridan parıq etedi. Mısalı, qumshekerakda guller hám de japıraqlar ayrıqsha tovlanib hám jilolanib kóriniske anıqlıq kiritedi.
Margulai dumshanaq — dumli margula, zer tıgıwdıń bul usılı kem isletiledi. Ol hayallar oramalına, kempir choponlar, kópshiksheler soshiyasiga zer sabaqlar menen tikiladi. Onıń eki qıylı sherozi, yaǵnıy 8 qabat yeshilgan zer ipda hám de 4—5 qabatlı zer sabaqlar menen tikip shıǵıladı.
Qobuli — tıgıw xili afg'onlardan alınǵan bolıp, sol sebepli Afoniston paytaxtınıń atı menen kobuli dep júritiledi. Ásirese afgon hám xind zardo'zlarida kobuli tıgıw xili júdá kóp qollanılǵan. Kobuli tiykarınan taqat, badam, chilolak dep atalatuǵın guller gúmbez hám de jaydo'zilarning ishinde bolǵanına qollanıladı. Qobulini gúl átiraplarına isletilingeninde zardo'zi jáne de kórkem shıǵadı.
Redaktor — tıgıw usılın bunday dep atalıwınıń sebebi qo'lyozmaning galiz gáplerin ońlaw sıyaqlı processni yeslatish bolıp tabıladı. Ol tiykarınan guldo'zi átirapların toltırıw ushın kerek. Gúl tıgıwda zer bólekleri ápiwayı sabaq menen ilintirilib tikiladi. Ol azmaz bolsada kórinip turadı, sol sebepli xar bir gúl bargining xoshiyasi sheroziy zer menen tikiladi. Bul redaktoriy tıgıw guldo'zining jáne de kórkem shıǵıwına alıp keledi. Egerde ayırım kemshilik bolsa, redaktor usha aybni pıtew ushın xızmet etedi.
Tagalak — tıgıwdıń bul usılı qoy shoxining kórinisin yeslatgani ushın onı sonday ataladı. Ol zer guller arasını toltırıw ushın isletiliwi múmkin. Taǵı bush jay qaldırilsa, oǵan margula qosıp tikiladi. Tagalak juqa matoga tórt hám de altı qabat zer sabaq menen tikiladi. Egerde ǵıjım bolsa oǵan 8 qabatlı tofta zer menen tikilsa, nur ústine artıqmash nur boladı.
Mapqyna — parsısha tulımshaq mánisin ańlatadı. Zardo'zlikda zer tıgıwdıń áyyemgi usıllarınan biri. Margula usılında altı qabat zer sabaq menen juqa hám de názik gezleme, yaǵnıy tegis krepdeshin yamasa atlasqa tikiladi. Zardo'zlar keyinirek martulani segiz qabat yeshilgan zer ipda ǵıjımǵa tiknlar. Bunı ustalarımız segiz qabatlı tofta zer, yaǵnıy «sherozi» dep júrgizediler. XvIII ásir aqırı XIX ásir baslalarında sherozi zer kelip shıqqan. Marala zer sabaq tıgıw usılı hayallar mańlaybandiga júdá uyqas túsetuǵın tıgıw turi bolıp tabıladı. Ayaq oyınshı hayal-qızlarımız sonday mańlaybandlarni kiyip raqsga túsediler. Ózbek milliy kiyimlerinen biri bolıp dástúriy túrde dawam jetip kelip atır.
Guldo'zi — zardo'zlik kórkem óneriniń jeń áyyemgi hám de tiykarǵı usıllarınan biri, ol áyyemginde zarbop tonlar tıgıwda qollanıp kelingen. Guldo'zi usılında karton guller maydanı tórt qabat etip oralǵan zer sabaq menen bir tegisde oraladı hám de zer sabaq matodan ótpelıgi sebepli karton tárepi ápiwayı ipda tikiladi.
Xorak — zer tıgıwdıń usılı XIX ásir aqırlarında oylap tabıw etilgen. Ol zardo'zlikning júdá kórkem túrlerinen biri. Xorak guldo'zi hám simdo'zilar átirapına bezew retinde redaktor ornında isletiledi. Xorak tórt bes qabat zer sabaq menen tikiladi.
Gúńgirası sedona — onıń eki túri bolıp, sherozi ǵıjım ústine, altı qabat zer sabaq menen juqa shúbereklerge tikiladi. Onıń «kungurai sedonai yak minez-qulıq» hám gúńgirası sedonai du minez-qulıq» xillari bar.
Mavji tonuk — elegant gezlemege tiykarınan sallalarni tıgıwda ko'llaniladi. Xozir yesa kórinetuǵınlarda qullanilyapti. Mısalı, N. Aminovning «Salyut» dep atalǵan kórinisine mavji tonuk tıgıw túri qollanılǵan.
Mavji qanjar — múyesh formasında tıgıw xili bolıp, gúmis zer menen kobuli usılında úshmúyeshlik tikiladi. Múyesh ortasına altın ót qanjarı tikip shıǵıladı.
Dabbusa — uzın xoshiya, davra duppilarda isletiletuǵın tıgıw turi bolıp tabıladı. Zardo'zlar eki oba zer ipda tikip chiqilgach, olardıń ortası dabbusa sım menen tikip toldırılıp shıǵıladı.
Chordarchor — jaydo'zining bir túri bolıp, jaydo'zi siddilari qalınlaw, araları ochi'roq boladı. Jipekler qattılaw tartıp tikiladi. Onıń kórinisi shıraylı etip terilgen gerbishtiń kórinisin yeslatadi. Ol kórinetuǵınlarda isletiledi. Áyyemginde choponning xoshiyalarida isletilingen. Chordarchor móljelǵa qaray alınıp, úsh qatar menen segiz - on siddigacha hám odan artıq siddi tartıp tikiladi. A. Aminovning «Ismoili Samaniy mazarı» atlı kórinisinde chordarchor tıgıw usılı qollanǵan.
Pulakchado'zi — pulakcha qızıl, aq, kók, sarı, jasıl, xavorang boladı. Ol Rossiya zardo'zligiga tán material bolıp, tájik zardo'zlari bul usılda júdá ustası francuz. Xozir da pulakchadan keń paydalanılıp atır.
Likak do'zi — ol tap kishkene prujinani yeslatadi, ol altın hám gúmis reńde boladı. Keyinirek likakdo'zi tıgıw xili keń tarqalǵan, zardo'zlikda tentek oynaqı kórinis beredi, 5% li gúmis hám altın suwı berilgen túrleri yamasa misdan etilip ápiwayı usılda párdazlanıwı da múmkin.
Xoraki tonuk — zardo'zlikda tıgıw usılı bolıp, ol krepdeshin, shoyi hám de kapronga tikiladi.
Izmag — hayal - qızlardıń ayırım qımbatbaxo kóyleklerinde isletiledi. Kóylektiń old xoshiyasi aldına o'tqaziladi hám old bólegi átirapında izmag tikip shıǵıladı. Onıń ayriqsha tárepi sonda, zardo'zlar zarni tejew maqsetinde júzege kelgen usıl bolıp tabıladı. Ol júdá tıǵız hám de elegant tikilganligidan shúberek kózge taslanıp turmaydı.