Joba: Zardozliqtiń tariyxi ha’m oniń rawajlaniwi

Tema: Zardozliq ónimlerin tigiw texnologiyasi
Joba:
1. Zardozliqtiń tariyxi ha’m oniń rawajlaniwi
2. Zardozliqta isletiletin materiallar ha’m asbap-u’skeneler
3. Zardozliqta isletiletin nag’islar
4. Zardozlik buyımların tayarlaw texnologiyası

Zardozliq — ónermentchilikniń áyyemgi túrlerinen biri zer sabaq menen nag’is (keste) tıgıw kásipi. Ol parsısha zer (altın), duzi (tikmoq) so’zin ańlatadı.

Zardozliq kórkem óneri uzaq tariyxga iye. Zardozliqtin’ watanı Vavilon bolıp, ol Rim imperiyasina qarawlı bo'lgannan keyin zer, jipek hám jún sabaq qosıp tigilgen rańbareń tıgıwshı hayallıǵı menen dúnyaǵa ataqlı bolǵan. Vizantiyada zardo'zi kiyim kesheklarni tek imperator belgili adamları, aslzodalar kiyiwgen. vizantiya menen úzliksiz mádeniyat hám de siyasiy sheriklik etiwi sebepli zardozliq kórkem óneri Eron patshalıǵı sarayında da rawaj tapqan. Eronda Zardozliq kórkem óneriniń rawajlanǵanlıǵına XV—XVII asirde islengen zardozliq úlgileri mısal bola aladı. Vizantiyadan ayyemgi Rusg’a da Zardozliq kórkem óneri kirip keldi. Kishi Aziya sheńberinde Zardozliq XIII hám XV ásirlerde de rawajlandi. Qullası Vizantiya qay jerge tásirin ótkergen bolsa sol jerde zardozliq rawajlanǵan.
Orta Aziyada Zardozliq júdá áyyemginen rawajlanıp kiyatırǵan xalıq ámeliy kórkem óneri túrlerinen biri bolıp tabıladı. Arxeologik tabilǵan zatlar hám tariyxıy dereklerden ekenin aytıw kerek, Orta Aziya xalıqları arasında áyyemginen I—II ásirlerde zarbob kiyimler, kórkem buyımlar keń tarqalǵan. 1947 jılı Tashkent wálayatınıń vrevskiy awılında ótkerilgen arxeologik tabilǵan zatda hayal qabrinen I—II ásirlerge tiyisli zarbab kiyimler tabılǵan.

Abdurazzoq Samarqandiy «Indiya saparnomasi» shıǵarmasında 1442 jılı Shoxrux zamaninda Arqa Indiya menen Xirot ortasında turǵan elshilerniń sıylıqları arasında zarbop kiyimler bolǵanlıǵın aytıp ótken. 1465 jılı «Ashratxana» maqbarasi haqqındaǵı hújjetlerde zarbop kiyimler haqqında bayan etip ótken. Xirotda jasap dóretiwshilik etken Vasfiy óziniń qollanbalarında zarbop kiyimler hám zardozliq kásipi tuwrısında bayan etken.
XVII asirde jasaǵan Samarqandlı shayır Fitratniń tiykarǵı kásipi zardozliq bolǵan, ol shúbereklerge óte ájayıp kesteler tikken. XIX—XX ásir baslarında zardozliqtiń ayriqsha mektep jaratılǵan. Ózbekstanda Buxara, Samarqand, Farg’ana hám basqa orınlarda zardozlik mektepleri ashılǵan. Qımbatbaha tawardan tayarlanatuǵın zardozi kiyimler jergilikli xalıqtıń túrli siyasiy gruppaları ortasında keń tarqalǵan. Bul kiyim-keyinshekler tiykarınan ámir sarayindag’ilar, qala bayları ushın tigilgen. Júzlegen qolı gúl ustalar hámmesi ámir sarayınıń mútájligi ushın islegen.

Bul ustalardıń kóbisi ata babasınan miyraslar bolǵan kásipi saray axllari ushın beshpent, shekpen, shalbar, poyafzal, belbog', salla, qulaq hám jul tıgıw bolıp tabıladı (90, 91, 92 súwretler). Bul kiyimler xan buyırtpası yamasa jaqınları tárepinen qandayda bir shańaraqqa tiyisli bayram yamasa bayram munasábeti menen tayarlaw buyıriladi. Hesh kim, hátte eń úlken hámeldarlardan qandayda-birı da joqarıda aytıp ótilgen kiyimlerden xesh birin o’zine buyırtiriwg’a haqqi joq edi, olar zarbop kiyimlerdi ámir sawg’a etkende g’ana kiyiwleri múmkin edi. Hayallar hám balalardıń zardozi kiyimleri tek bay xojalıqlardıń dástúrlerine g’ana kiyilgen, kiyimlerdi olar qandayda bir shańaraqqa tiyisli bayram yamasa bayram munasábeti menen kiygen. Bay xojalıqlardıń 8—10 jastan úlken bolmaǵan ul balalarına sunnet toyı munasábeti menen zarbop ton kiydirgen. (93, 94 súwretler). XIX—XX ásir baslarında Buxarada húkimranlıq etken manǵıtlardıń aqırǵı úrim-putaǵına tiyisli zarbop kiyimler birden-bir estelikleri nusqası esaplanadı. 1800—1826 jıllarda Xydarxon patsha dáwirinde islengen Zardo'zi maxsi (1810 jılda islengen) saqlanıp qalǵan. 1827—1860 jıllarda Ámir Nasrulloxondan júdá kóp zarbop kiyimler saqlanıp qalǵan. 1895 jıldan 1911 jılǵa shekem hukronlik etken Abdulaxadxonga tiyisli júdá kóp Zardozliq kiyimler kóp saqlanıp, sol dáwir Zardozliq kórkem óneri gullep jasnaǵan dáwir esaplanadı. Orta Aziyada zardo'zlar basqa ónermentshilik sıyaqlı arnawlı shólkemge uyisqan edi. Sol waqıtta Buxarada 350 ge jaqin zardoz ustalar bolǵan. Olar ústinen qadaǵalaw etip turatuǵın arnawlı shólkem bolǵan. Sex ustaviga uqsas qollanbaları bolıp, ol diniy súwret markalarǵa hám de urip a’detlerge ámel qılıwdı talap etti. Zardozlarniń kóbisi dógerek átiraptaǵı gúzarlarǵa jaqın orınlarda jasar edi. Qalalarda bazarbop buyımlartayyorlaydigan ustaxonalarning úlken bólegi áyne gúzarda jaylasqan edi. Arnawlı payda etilgen shólkemge amirdiń saray ustalarınan tısqarı jallanip isleytuǵın jeke ustalar — xalifalar da kirer edi.
Shólkem awqamınıń baslig’i eń xurmetli hám tájiriybeli usta — Aqsaqal yamasa baba bolǵan. Ol rásmiy túrde saylanbay, baba diniy etikalıq máselelerdi hám de ustalardıń háreketlerin gúzetip baratin edi. Egerde baba bolmaǵan halda aqsaqal onıń ornın basıp turar edi. Aqsaqal Ámir sarayı menen ámirlik administraciyası ortasındaǵı shólkemdiń rásmiy wákili esaplanǵan. Ol iri buyırtpalar alıwda hám bólistiriwde, usta, xalfa, shákirt ortasındaǵı dawlardı sheshiwde, bazardan usaqlap satıw ustaxanalardan belbaw, hayallar bezegi, oramal hám taǵı basqalardı satıp alıwda xızmet etken. Amirniń bas hámeldarı zárúr buyımlar dizimin qusbegiden aqsaqalǵa bergen. Aqsaqal jalǵız halda isleytuǵın ustalardan buyım bahasın kelisip alǵan hám buyırtpa dizimindegi zatlardı alıp qusbegine kórsetken. Keyin bolsa aqsaqal ustalardı razı etken. Aqsaqal bunnan tısqarı awqam aǵzalarınıń turmısı menen bekkem baylanısqan bolǵan. Aqsaqal awqam aǵzalarınıń shańaraǵında bópe tuwilsa, toy hám dástúrlerde neshe adam búydew, neler kerek bolıwın, qansha toy sawǵası qılıw hám basqalardı hám de mine sol dástúrlerge basınan aqırına shekem bas bolǵan. Aqsaqalǵa bólek is haqı ajratilmay saray tapsırmaların atqarǵanı, hár qıylı xızmetlerin ushın toy hám dástúrlerde shapanlar kiygizgen, pul hám sıylıqlar usinis etken. Aqsaqalǵa poykor, yaǵnıy járdemshi tayınlanar edi, ol jas ustalardan saylanıp, oǵan da is haqı ajratilmas edi. Poykorga awqam aǵzaları toy, ólim, háwli toyı hám basqa merekelerde arzan tawardan tigilgen shapan sawǵa qilar edi.
Patshaniń zardozliq ustaxanasinan tısqarı taǵı jeke ustaxanalari da bolıp, olardıń sanı 25 dana bolǵan. 1885—1911 jıllar Buxarada zardozliq kórkem óneri gullep jasnaǵan dáwir bolǵan. Túrli dáwirler degi ustaxanalar tayarlaǵan buyımları túrlishe bolǵan Jeńimpazxanniń xanlig’inda jeke ustaxanalarg’a talay erkinlik berilgen, patshalıq ustaxanalarinda ne tigilse, sonı da tıgıwge ruxsat berilgen. Axadxon dáwirinde saray belgili adamları hám de úlken hámeldarlar kiyadigan kiyimlerdi tıgıw qadaǵan jetilgen. Ayırım jalǵızxol zardo'zlar buyımların bazarlarǵa alıp shıǵar, sawdagerlerge satıp jiberar yedilar. Buxara daǵı túrli muzofot hákimleri xar jılı amirga dástúriy tar tugi toqsan sıylıqı menen satıp alar edilar. «Sharıf chilyolak» laqaplı usta Masharif gullerden quralg’an, tonǵa da, basqa buyımǵa da birdey islese bolatuǵın naǵıs kompozisiyalarini aldınan tayarlap qoyǵan. Bir neshe ayda túsiriletuǵın gúl bir eki kúnde tusirilge n. Jeke ustaxanalar tez tez ámir sarayı buyırtpaların atqarar edi. Olarǵa ustag’a ǵáziyneden pishilgen shúberek hám gúl tarxi berilar yedi. Qalǵan maydachuyda buyımlardı ustaxanani iyesi satıp alǵan. Buyırtpa qárejetlerin qushbegi mekemege tólegen. Patshalıq ustaxanalari menen teńdey muǵdarda óz shańaraǵı ushın naq pul alıw huquqina iye bolǵan. Zardozlar mayda shuyde remont etetuǵın islerdi de islegen. Olar go’nergen taqiya hám hayallar mańlaybandi hám basqalardı qaytaldan remont etken. Go’nergen mańlaybandniń zardozi guli abaylap kesip alınıp oramalǵa kóshirip qoyılǵan. Payda bolǵan jiklerdi unatiw maqsetinde gullerdiń shetsidan qosımsha jińishke jol tikilgen. Zardozi duppilarin bolsa tez-tez tazalap turıwǵa tuwri kelgen. Jaqsı ezilgen shirashini jumsaqlap duppiniń kirlegen ornina tu’pten aylantırıp isqalanip tazalanǵan. Usta zer suwina batırılǵan jumsaq paxta menen zer sabaqlardı artqan. Erkekler shapaninan hayallar ko'ylagi, qapshıq, balalar tonshası, taqıya, kópshik jilti, sallalardagi kestelerden oramal hám de mańlaybandlarg’a gúl túsiriwde paydalanılǵan. Ustalar bazarǵa ayırım jaǵdaylarda alıp satarlarga da satqanlar. Shala bilgen buyım, yaǵnıy abrani da satqan. Alıp satarlar abradan kerekliginshe alıp yamasa óz shańaraǵınıń kúshi menen yamasa arnawlı sol jumıs menen shuǵıllanatuǵın hayallarǵa berip, jumıstı aqirina jetkizgen. Alıp satarlar ózi ushın qolay sharayatta ustalardı kerekli buyımlar menen támiyinlep turǵan, málim muǵdarda paydası menen buyım bergen. Bul jol menen alıp sotarlar talay múddetkeshe ustalardı óz izmida saqlawǵa jerisken.