Jobasi I. Kirisiw II. Tiykarg’i bo’lim Kishi biznes hám isbilermenlik túsinigi

4- suwret. Kishi biznes rawajaniwindag’I tiykarg’I faktorlar




1. Ekonomika tarmaqlarinin’ bazar mu’na’sebetlerine o‘tiwi ha’m tutiniw bazarinin’ jaratiliwi.






2. Isbilermenlikke huqiqiy kepilliktin’ bar ekenligi

3. Isbilermenliktin’ saliq, finans kredit ha’m amortizatsiya siyasati arqali muna’sib qo‘llap-quwatlaniwi.

4. kishi firmalardi sho’lkemlestiriw.

5.Mamleket mu’lklerin menshiklestiriw.

6. Ma’mlekettin’ social-siyasiy jag’dayinin’ turaqlilig’i

7.jamiyettin’ isbilermenlik haqqindag’I unamli pikiri.

8. Isbilermenliktin’ huqiqiy-sho’lkemlik formasin tuwri tanlaw.

9. Bazar ekonomikasi infrastrukturasinin’ tez pa’t penen rawajlanwi

10. Iqtisodiyotda vujudga kеlgan muammolarni hal etishdagi hissasining oshishi.


3. Kishi biznes hám isbilermenlikti ekonomikada tutqan ornı Respublikamızda kishi biznesti qollap-quwatlaw hám de isbilermenlerdiń yuquq hám máplerin qorǵaw boyınsha ámelge asırılǵan jumıslar nátiyjesinde bul tarmaq barǵan sayın mustaykamlanib, onıń respublikamız ekonomikası daǵı ornı, jumıs menen támiyinlew hám ónim óndiristegi úlesi jıldan-jılǵa asıp atır. Kishi biznes sonday básekishilik ortalıǵın qáliplestiradiki, busiz bazar ekonomikası rawajlanıwın oyda sawlelendiriw de etip bolmaydı.
Jáhán ekonomikası ámeliyatında kishi islep shıǵarıw formalarınıń iri kárxanalarǵa salıstırǵanda ulıwma úlesi, jalpı ishki ónim (YaIM) dagi, iskerlik alıp baratırǵan kárxanalar sanı daǵı úlesi, sonıń menen birge, bántlikti támiyinlew degi roli joqarı. Mısalı, rawajlanǵan mámleketlerde kishi hám orta biznestiń YaIMdagi úlesi 50 procentten artıq, birpara mámleketlerde bolsa, 60 -70 procentkeshe. Olardıń kárxanalar ulıwma sanı daǵı úlesi birpara jaǵdaylarda 95-98 procentkeshe, ulıwma bántliktegi úlesi bolsa, 60 -80 protsentti quraydı.
Kishi biznes hám jeke isbilermenlik subektleri mámleket tárepinen hár tarflama qollap -quwatlanishlari nátiyjesinde jedel rawajlanıp, óz iskerlik kólemin turaqlı keńeytirip barmoddalar. Aqırǵı 10 jıl dawamında kestege alınǵan kishi biznes hám jeke isbilermenlik subektleriniń sanı derlik eki esege kóbeydi. Házirgi waqıtta Ózbekstan xalqınıń hár 1000 danaına tuwrı keletuǵın iskerlik alıp baratırǵan kishi biznes strukturalarıniń sanı 15. 4 birlikti qurap atırǵan bolsa, bul kórsetkish Moldovada - 11, 5 teńi, Kazaxstanda 9, 8 teńi. Ukrainada - 7, 2 teńi, Belarusda - 6, 3 tani, Ozarboyjonda - 1, 6 tani quraydı.
Mámleketimiz administraciyası tárepinen jańa jumıs orınların shólkemlestiriw arqalı xalıq bandligini támiyinlew máselesin sheshiwge de úlken itibar berip kelinmoda. Atap aytqanda, 2011 jılda aymaqlıq bántlik programmalarınıń ámelge asırılıwı nátiyjesinde 1 millionǵa jaqın jumıs orınların jaratılǵan bolsa, olardıń 68 procentinen kóplegeni awıllıq jaylarda dúzildi.
Atap ótiw kerek, jańa jumıs orınlarınıń 64 procentinen aslamı kishi biznes, jeke isbilermenlik hám fermerlik rawajlanıwın xoshametlewdi jáne de kúsheytiw, atap aytqanda, olarǵa jańa jeńillik hám preferenciyalar beriw, 28 procentinen zıyatı bolsa jańa kárxanalar shólkemlestiriw, bólip alıp islewshiliktiń túrli formaların keńeytiw esabınan jaratıldı.
«Kishi biznes hám jeke isbilermenlik jılı» mámleket programması sheńberinde ámelge asırılǵan sharalar nátiyjesinde 2011 jılda 35, 0 mıń jańa kishi biznes kárxanaları (fermer xojalıqlarısız ) dúziliwin támiyinlendi. (5-súwret)
Kishi isbilermenlik (biznes) dıń 2011 jılda YaIMdagi úlesi 54, 0 protsentti quradı, bul kórsetkish 2010 jılǵa salıstırǵanda 1, 5 procentke kóp bolıp tabıladı. 2011 jılda islep shıǵarılǵan YaIMning 33, 7 procenti kishi kárxana hám mikrofirmalar úlesine tuwrı keldi 2010 jılda -32, 7 procenti) 2011 jılda kishi biznes hám jeke isbilermenlik subektleri tárepinen:

5-su'wret. Kishi biznes hám hususiy isbilermenliktiń YaIM dagi úlesi, protsentte.

8913, 5 mıń kisiniń bandligi támiyinlendi (jámi ekonomikada bánt bolǵanlardıń 74, 8 procenti), sonday-aq bánt bolǵanlardıń 6575, 1 mıńı individual sektor, 2338, 4 mıńı kishi kárxana hám mikrofirmalar úlesine tuwrı keldi;
sanaat ónimi islep chiq1 arish kólemi 8742, 7 mlrd. swmni (jámi sanaat óndirisiniń 21, 0 procenti) quradı hám 2010 jıldıń yanvar -dekabrine salıstırǵanda 123, 3 procentke o'sdi;
5788, 4 mlrd. Sumlıq investitsiyalar (ulıwma investitsiyalar kóleminiń 31, 6 procenti) ózlestirildi hám 2010 jılǵa salıstırǵanda 117, 5 protsentti quradı ;
6513, 8 mlrd. Sumlıq qurılıs jumısları (qurılıs jumısları ulıwma kóleminiń 69, 0 procenti) atqarıldı hám 2010 yilnga salıstırǵanda 138, 9 protsentti quradı ;
avtomobil transportında júk aylanbası 8, 2 procentke (respublika jámi avtomobil transportı júk aylanbasınıń 77, 9 procenti), jolawshı aylanbası 10, 0 procentke (ulıwma jolawshı aylanbasınıń 86, 3 procenti) ko' payishi támiyinlendi;
usaqlap satıw tavar aylanbası ulıwma kóleminiń 47, 0 procenti yamasa 13295, 0 mlrd. swmi (ósiw 8, 4 procent) hám xalıqqa pullıq xizmet kórsetiw ulıwma kóleminiń 46, 4 procenti yamasa 4893, 9 mlrd. swmi (ósiw 14, 1 procent) qáliplestirildi;
2827, 6 mln. AQSh dolları (ulıwma kirip kóleminiń 18, 8 procenti) muǵdarında ónimler kirip etildi (2010 jıldıń yanvar -dekabrine salıstırǵanda 158, 6 procent), 3934, 6 mln. AQSh dolları (ulıwma import kóleminiń 37, 4 procenti) muǵdarında ónimler import etildi (2010 jıldıń yanvar -dekabrine salıstırǵanda 119, 7 procent).
Respublika administraciyası tárepinen izbe-izlik menen ámelge asırılıp atırǵan, birinshi náwbette salıq jugin kemeytiwge qaratılǵan aqılǵa say salıq siyasatı ekonomika daǵı strukturalıq ózgerislerge, xojalıq jurgiziwshi subyektlarning isbilermenlik aktivligi hám finanslıq turaqlılıǵındı kóteriwge xizmet etip atır. Atap aytqanda, 2011-jılda salıq yuki, 1991-jıl menen salıstırǵanda, jalpı ishki ónimge salıstırǵanda derlik 2 ese azayıp, 41, 2 procentten 22 procentke túskenin atap kórsetiw zárúr. 2011-jılda mikrofirma hám kishi kárxanalar ushın birden-bir salıq tólemi stavkasınıń 7 procentten 6 procentke kemeytiriliwi xojalıq jurgiziwshi subyektlar investitsiya iskerliginiń keńeyiwine xızmet etdi. Bunıń nátiyjesinde bosab qalǵan derlik 80 milliard 300 million swm aqshanı birinshi náwbette islep shıǵarıwdı texnologiyalıq jańalaw hám zamanagóy texnikanı engiziwge jóneltiriw imkaniyatın jarattı. Bul jóneliste 2012 jılda salıq jugin, birinshi náwbette, kishi biznes hám jeke isbilermenlik subektlerinen alınatuǵın salıq jugin sezilerli dárejede kemeytiw maqsetinde kishi biznes hám jeke isbilermenlik subektleri ushın birden-bir salıq tólemi stavkası 6 procentten 5 procentke túsirildi. Bunnan tısqarı ekologiya salıǵı, birden-bir salıq, jalpı dáramat salıǵı hám ayırım basqa salıqlardıń biykar etiliwi isbilermenlerge salmaqlı aqshalardı tejew imkaniyatın berdi.
6 -súwret. Ózbekstanda kishi biznes hám jeke isbilermenlikti qollap-quwatlaw ushın ajratilayotgan kreditler dinamikası (mlrd. swm esabinde)

Mámleketimiz basshısı tárepinen qabıl etilgen Párman hám qararlar hám de tiyisli nızamshılıq hújjetleriniń nátiyjesi bolıp esaplanıw, kishi isbilermenlik (biznes) subektlerine kommerciya bankleri tárepinen berilip atırǵan kreditler hám mikrokreditlar kólemi jıldan-jılǵa úzliksiz túrde asıp barıp atır (6 -súwret). Atap aytqanda, 2001-2011 jıllar dawamında kommerciya bankleri tárepinen kishi biznes subektlerine ajıratılǵan jámi kreditler muǵdarı 12 trln. 679 mlrd. sumnan asıp ketti hám derlik 24 retke kóbeydi. Bir ǵana 2011 jılda usı tarawdıń wákillerine jóneltirilgen kredit qarjları 1, 5 ese kóbeydi hám 4 trln. 041 mlrd. swmni quradı, olardıń 3 trln. 650 mlrd. swmi tikkeley kommerciya bankleri, 391 mlrd. swmi bolsa, nobank kredit shólkemleri tárepinen kórsetiletuǵın mikromoliyaviy xızmetler ulessine tuwrı keldi.
Búgingi kúnde respublikamızdaǵı ústin turatuǵın jónelislerden biri - xalıq bandligini asırıw, jumısshı kúshinen maqsetli paydalanıw, paydalı miynetke uqıplı xalıqtıń ilimiy potencialın asırıwǵa qaratılıp atır. Ekonomikalıq reformalardıń jańa basqıshında mámleket xalqınıń jumıs menen bandligi dárejesin asırıw hám miynet bazarın tártipke salıw salasındaǵı tómendegi jónelisler boyınsha ámelge asırılıp atır : ekonomikanı rawajlandırıw negizinde jańa jumıs orınların jaratılıp atır ; kishi biznes hám jeke isbilermenlikke keń múmkinshilikler ashılıp, bul iskerlik qızǵın qollap quwatlanıp atır ; xalıqtıń miynet aktivligin, shańaraqqa tiyisli ijara, dıyxan hám fermer xojalıqların rawajlandırıw negizinde xalıqtıń ózinen-ózi jumıs menen bánt qılıw dárejesi asırılıp atır ; xalıqtıń jumıs menen bandligi hám miynet bazarı rawajlanıwlashtirilmoqda. Onıń ushın zálel kórip isleytuǵın kárxanalardı tamamlaw yamasa qánigelikin ózgertiw jumısları alıp barılmaqta.
Biziń pikirimizshe, jumısshı kúshine talaptı asıwı boyınsha ekonomikalıq ilajlardan eń tiykarǵısı ekonomika tarmaqlarında strukturalıq ózgerislerdi ámelge asırıw bolıp tabıladı. Buǵan bárinen burın múlkshilik formaların rawajlandırıw, miynet ónimliligin asırıw, jańa jumıs jayların jaratıw, jumıs waqtından ónimli paydalanıw, isleytuǵınlardıń materiallıq hám ruwxıy mápdarlıǵın kóteriw, sawaplılardı aqılǵa say belgilew arqalı eriwiladi. Zárúrli ekonomikalıq ilajlar kompleksine qayta islew sanaatı hám xizmet kórsetiw tarawlarında jańa jumıs jayların jaratıw, islep shıǵarıwdı keńeytiwge mámleket tárepinen jeńillikli kreditler beriw, aldıńǵı texnologiyalardı ilaj etiw, bazar sharayatında awıl xojalıǵı óndirisi hám qayta islew sanaatı tarmaqlarınıń tiykarǵı ónimlerine mámleket buyırtpasın belgilew, kishi biznes hám de jeke isbilermenlikti rawajlandırıw jáne social islerdi aqsha menen támiyinlew kiredi.
Bul ilajlar qosımsha jumıs jayların shólkemlestiriwde eń kem investitsiyanı názerde tutadı hám jumısshı kúshine talaptı asırıwda zárúrli orın iyeleydi. Kishi biznes hám jeke isbilermenliktiń rawajlanıwın aqshalar menen támiyinlewdiń dárekleri bolıp jergilikli byudjet, bántlikke kómeklesiw fondı qarjları hám de menshikli isbilermenlerdiń jeke fondları xızmet etedi. Búgingi kúnde ásirese, regionlarda xalıq bandligi, islep shıǵarıwdı jumısshı kúshi menen támiyinlew máselelerin úyreniwdi turmıstı ózi talap etpekte. Respublikamızda miynet birjası hám bántlik xızmetiniń baslanǵısh shólkemleri shólkemlestirilip, olar jumıssızlıq hám bos orınlar muǵdarı hám dúzilisiniń esap -kitapı, analizi hám keleshegi, bánt bolmaǵan xalıqtı jumısqa jaylastırıw hám qayta oqıtıw, bántlikke kómeklesiw fondın shólkemlestiriw hám jumsaw jumısları menen shuǵıllandılar, kishi biznes hám de jeke isbilermenlik sheńberinde jeńillikli kreditlerdi ajıratıw jolı menen jańa jumıs jayların jaratılıwma arnawlı bir finanslıq járdem kórsetildi.
Ekonomika tarmaqlarında, ásirese awıl xojalıǵında strukturalıq reformalar ámelge asırılıp xızmetkerler hám jumıs beretuǵınlar ortasında social -miynet munasábetlerin tártipke salıwdıń huqıqıy tiykarları jaratıldı hám basqalar. Statistikalıq maǵlıwmatlar kórsetiwishe, 2011 jıl juwmaqları boyınsha respublikamızda jámi bánt bolǵanlardıń 18, 5 procenti mámleket, 81, 5 procenti mámleketlik emes, sonıń menen birge, 74, 8 procenti kishi biznes hám jeke isbilermenlik salasında miynet qılıp atır. Bul statistikalıq nomerler analizi mámleket kárxanalarında isleytuǵınlardı sanı qısqarib, menshikli tarawda bántlikti artpaqtası júz berip atırǵanlıǵın kórsetedi. Bul bolsa respublikamız húkimeti tárepinen kishi biznes hám jeke isbilermenlikke keń jol ashıp beriliwi, sonıń asnosida xalıqtıń bandligini asırıwǵa qaratılǵan ekonomikalıq reformalardı izbe-izlik menen ámelge asırılıp atırǵanlıgınan dárek beredi. Respublikamız Prezidenti Islam Karimov 2012 jıldıń tiykarǵı juwmaqları hám 2013 jılda Ózbekstandı sociallıq-ekonomikalıq rawajlandırıwdıń ústin turatuǵın baǵdarlarına arnalǵan ministrler Mákemesiniń májilisindegi lekciyasında kishi biznes hám jeke isbilermenliktiń xalıq bandligini támiyinlew degi roliga bólek itibar berip, “Bánt bolmaǵan xalıqtı jumıs menen támiyinlewde bólip alıp islewshiliktiń túrli formaların, birinshi náwbette, bólip alıp islewshiler hám kárxanalar ortasındaǵı kooperatsiyanı me? nat shártnamaları tiykarında keńeytiw, shańaraqqa tiyisli biznesti rawajlandırıw úlken rezerv esaplanadı. Usı tarawlar esabınan 2013 jılda 280 mińnen aslam kisin jumısqa tartıw názerde tutılǵan., - dep bólek aytıp ótdi. Sońǵı jıllarda kishi biznes subektleriniń mámleketimizde jańa jumıs orınlarındı shólkemlestiriw, xalıqtıń dáramatları hám párawanlıǵın asırıwdıń zárúrli faktorı retindegi nátiyjeleri salmaqlı bolıp barıp atır ( 1-keste). 1-Keste maǵlıwmatlarınan kórinip turıptı, olda, 2010 jılda mámleketimizde jámi 950 mińnen aslam jańa jumıs orınların islengen bolsa, sonnan derlik 600 mıńı kishi biznes úlesine tuwrı kelgen. 2011 jılda bolsa bir millionnan artıq jańa jumıs orınların jaratıldı. 2011 jılda bolsa kishi biznes hám jeke isbilermenlikti rawajlandırıw ornına 485 mıń kisi, bólip alıp islewshiliktiń barlıq formaların keńeytiw esabınan bolsa 218 mıń kisi jumıs menen támiyinlendi.

1-keste .Jańa jumıs orınlarındı jaratıwda kishi biznes subektleriniń úlesi