Joriy yil 23-sentyabr kuni O?zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyev Birlashgan Millatlar Tashkiloti Bosh Assambleyasi yetmish beshinchi yubiley sessiyasida nutq so'zladi

Joriy yil 23-sentyabr kuni O?zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyev Birlashgan Millatlar Tashkiloti Bosh Assambleyasi yetmish beshinchi yubiley sessiyasida nutq so'zladi.

Mazkur Bosh Assambleyaning markaziy tadbirlari jahonda vujudga kelgan epidemiologik vaziyat tufayli BMT tarixida ilk bor video-anjuman shaklida bo'lib o'tdi. E'tiborli tomoni va bizni quvontiradigan jihati Davlatimiz rahbari ilk marta BMTda o'zbek tilida nutq so'zladi.

Prezidentimiz ushbu nutqi orqali ona tilimizni naqadar jozibali ohangdor ekanligini butun dunyoga namoyon etdi. Davlatimiz rahbari o'z nutqida dunyodagi va mintaqadagi muammolar xususida O'zbekistonning siyosiy yondashuvini aniq va teran yoritib berdi.

Til - millat faxri. Til - o'zbegimning libosi. Butun dunyo ona tilimning jozibasini, latofatini, ohangini eshitdi. Mustaqillikka erishganimizdan beri ushbu nufuzli xalqaro minbarda birinchi marta ona tilimiz bo'y ko'rsatdi. Bir paytlar boshqa til bilganga hamma eshik ochiq bo'lardi. Bir paytlari ona tilim yupun, g'arib holatga kela yozgan edi.

O'zbek milliy madaniyatining jonkuyari, ma'rifat fidoyisi Abdulla Avloniy “Har bir millatning dunyoda borligini ko'rsatadurg'on oyinai hayoti til va adabiyotdir. Milliy tilni yo'qotmak, millatning ruhini yo'qotmakdur”, degan so'zlari naqadar haqiqat.

Tilga e`tiborli bo'lish, tilni hurmat qilish bu xalqini hurmat qilish, unga bo'lgan muhabbatini bildiradi. Yana bir bor yurtboshimiz o'z xalqiga bo'lgan mehr-muhabbatini namoyon etdi. Bu muhabbat ona tilga, ayolga, Vatanga bo'lgan muhabbatdir.

“Maqsadimiz – har bir insonning asosiy huquq va erkinliklarini, salomatligi va farovonligini ta'minlaydigan adolatli global tizimni birgalikda yaratishdir”.

Prezidentimizning ushbu so'zlari ma'ruzaning qaymog'i desak bo'ladi. Inson avvalo dunyoga nima uchun keladi? U baxtli, tinch, farovon hayot kechirishi mumkin-ku, afsuski mamlakatlar o'rtasidagi ziddiyatli munosabatlar insonning tinch va farovon hayot kechirishiga monelik qilmoqda. Prezident orzu maqsadlarimiz yo'lidagi to'siqlarning bartaraf etish uchun o'ta muhim bo'lgan muammolarga to'xtalib, ushbu masalalarga barchaning e'tiborini qaratdi.

Til – millatning qalbi
Til – har bir millatning qalbi, gʻururi, mustaqillik belgisi, kelajagi. Tilsiz hech bir millat toʻlaqonli xalq boʻla olmaydi. Usiz Vatanning erki yoʻq. Shu kahkashonda oʻzbek tili ham millatimizning faxri, dunyo tan olishiga hissa qoʻshgan aloqa vositasidir.

Oʻtgan asrning 80-yillarida buyuk alloma Alixontoʻra Sogʻuniy oʻzining “Turkiston qaygʻusi” kitobida shunday yozgan edi: “Odam oʻzligini unutmasligi uchun uch narsani qoʻldan boy bermasligi kerak: Vatanini, dinini va tilini. Vatanimizni boy berdik. Dinimizni ham yoʻqotdik. Endi tilimizni ham unutsak, biz kim boʻlamiz?” Bu soʻzlar ayni haqiqat edi.

Sobiq ittifoq davrida ardoqlagan ana shu muqaddas tilimiz qogʻozda bor boʻlsa-da, amalda yoʻq edi. Biz koʻp yillar buyuk ajdodlarimiz muloqot qilgan, olamshumul tarixiy asarlar yaratgan tilimizdan mosuvo yashadik. Dilimizdagini tilimizda ayta olmadik. Mazlumlar tilida gapirishga, qoʻshiq kuylashga, hatto “mening ikki onam bor...” deb hayqirishga majbur boʻldik. Shoir Muhammad Yusuf yozganidek:
Kimdir mayda millat boʻldi, kimdir katta,
Katta millat Afandisi yoʻqdir hatto,
Biz piyoda, biz boqqanlar yurdi otda,
Zulm oʻtsa faqat sendan oʻtdi zulm,
Ona tilim, kechir meni, ona tilim.
1989-yil 21-oktyabr. Bu qutlugʻ kun Oʻzbekiston tarixiga, oʻzbek millati yilnomasiga zarhal harflar bilan bitildi. “Davlat tili haqida”gi qonun qabul qilindi. Mustabid tuzum davrida bunday qonunning qabul qilinishi chindan ham jasorat edi, oʻziga xos maʼnaviy inqilob edi. Avlodlarimiz asrlar boʻyi orzu qilgan, ammo orzulari sarobga aylanib qolgan davrlarda momaqaldiroqdek guldirab, chaqmoq chaqib, yuzaga keldi bu qonun. U Mustaqilligimiz sari qoʻyilgan eng dadil qadam edi. Bu qonunning qabul qilinishi oson kechmagan.
Sobiq ittifoq tanazzulga yuz tutgan yillar. Shunday bir paytda “Davlat tili toʻgʻrisida”gi qonun loyihasi 1989-yilning boshlarida matbuotda eʼlon qilinib, umumxalq muhokamasiga qoʻyildi. Bu qonun loyihasi ancha gʻoʻr boʻlib, zoʻrama-zoʻrakilik asosida tayyorlangani shundoq bilinib turardi. Uni mutolaa qilgan odam oʻzbek tiliga davlat tili maqomi berilgan boʻlsa-da, aslida oyoq-qoʻli bogʻlab tashlangan odamga oʻxshab qolgandi. Davlat boshqaruvi organlarida, yetakchi vazirliklarda barcha yozuv-chizuv ishlari, soʻzlashuvlar, avvalgidek, rus tilida amalga oshirilar, uzoq tumanlardagina qisman davlat tilida ish yuritilardi. Umuman olganda, “eski hammom, eski tos” edi.
Davlat tili mavzusining siyosiy maydonga chiqishining oʻzi juda katta voqea edi. Mustabid tuzum biroz boʻlsa-da xalqqa roʻshnolik koʻrsatib, oshkoralikning yoqimli shamolidan barcha maʼrifatparvar insonlar bahramand boʻla boshlagandi. Bir asrdan oshiqroq davrda ayta olmagan boy tariximizni, buyuk allomalarimizni, qadriyatlarimizni asta-sekinlik bilan tilga olayotgandik. Dunyo oʻzgarmoqda, odamlar fikri, soʻzi dadillashmoqda, oʻzlarini anglab yetmoqda edi.
Qonun loyihasi boʻyicha matbuotda aniq va dadil fikr-mulohazalar aytilmoqda edi. Oʻzbek tili davlat tili boʻlishi kerakligini hech hayiqmay aytayotgan ziyolilar, ijodkorlar koʻp edi. Lekin ikki tillilikni xohlayotgan, rus tilisiz hayot, taraqqiyot yoʻq, deyayotganlar ham bor edi. Hatto oʻsha davrda biz ishlayotgan, davlat tilini jon kuydirib yoqlayotgan yoshlar gazetasini oʻz sahifasida “Palahmon toshi tegsa boshga, tegmasa....” degan ilmoqli soʻzlarni sarlavhaga olib chiqib, tanqid qilgan “otaxon” gazeta, kazo-kazo nomdor rusiyzabon insonlar ham bor edi. Shu sababli biz, yosh jurnalistlar ijod ahli, taraqqiyparvar olimlar bilan birgalikda oʻzbek tiliga Davlat tili maqomi berilishini talab qilib, qonun loyihasini keskin tanqid qila boshladik. Ana shunday maqolalardan biri “Chala tugʻilgan bola” deb nomlangandi. Bu maqola mualliflari tarixchi olimlar Qodir Ernazarov va Oʻtkir Amirov qonun loyihasini tahlil qilib, uning koʻp jihatlarini keskin tanqid qilib chiqqandi.
Oʻsha vaqtlarda davlatimiz rahbariyati almashinib, mamlakatga oʻz ishi va soʻzi bilan tanilgan yangi yoʻlboshchi – Islom Karimov kelgan edi. Yangi rahbar matbuotda eʼlon qilinayotgan maqolalardagi fikrlarni tahlil qilib, Davlat tili boʻyicha yangi qonun loyihasi tayyorlashni kun tartibiga qoʻydi. Yangi qonun loyihasini tayyorlash boʻyicha Respublika komissiyasi tarkibi batamom yangilandi.
Komissiya aʼzolariga juda qisqa muddatda qonunning yangi loyihasini ishlab chiqish vazifasi topshirilgan edi. Bu topshiriqqa oʻsha paytda el ogʻziga tushgan taniqli yozuvchi Odil Yoqubov rahbarlik qilayotgan yangi tashkilot – “Atamaqoʻm” ham jalb etildi. Komissiya aʼzolari matbuotda va xalq harakatida bildirilayotgan barcha fikr-mulohazalarni chuqur tahlil etib, nihoyatda qisqa muddatda yangi qonun loyihasini tayyorlashdi va uni Oliy Majlis muhokamasiga taqdim etishdi. Shunday qilib, yana bir bor umumxalq muhokamasidan soʻng Oʻzbekiston Respublikasining “Davlat tili haqida”gi qonuni Oliy Majlis tomonidan qabul qilindi. Uning ilk moddasida quyidagi soʻzlar yozilgandi: “Oʻzbekiston Respublikasining Davlat tili oʻzbek tilidir”. Bu oʻsha davrda milliylik sari qoʻyilgan chinakam dadil qadam edi.
Qonun mustaqillikdan soʻng yana bir bor qayta koʻrib chiqildi va 1995-yil 21-dekabrda Oʻzbekiston Respublikasining Oliy Majlisida yangi tahrirdagi “Davlat tili haqida”gi qonun qabul qilindi. Koʻp ishlar qilindi, eʼtibor kuchaydi. Koʻchalar, tuman va xoʻjaliklar, maktablar nomlari milliylashtirildi. Xalqimizning asl farzandlari – jahonga mashhur olimu fuzalolar, shoiru adiblar, mashhur sarkardalar, dinimizning ulugʻlari nomi tiklandi. Toʻsiqlar, qarshiliklar koʻp boʻldi. Qonunda koʻzda tutilganidek, oʻzbek tili oʻz qaddini toʻla tiklay boshladi.
Lekin bu qonun qabul qilinganiga 30 yil boʻlsa ham, hamon koʻp joylarda ruscha yozuvlar hukmron. Ayniqsa, Sogʻliqni saqlash, Temir yoʻl, “Oʻzbekiston havo yoʻllari”, harbiy xizmat, huquq-targʻibot tizimidagi koʻpgina ish jarayonlari rus tilida olib borilmoqda. Gohida yuqori boshqaruv organlari, vazirliklardan kelayotgan xatlar ham rus tilida bitilmoqda. Biz oʻzga til iskanjasidan qutila olmayapmiz, bu jarayon juda qiyin kechmoqda.
Toʻgʻri, boshqa tillarni hech kamsitmagan holda, ona tilimizni eʼzozlashimiz, mukammal bilishimiz kerak. Hech bir til bizning mamlakatda davlat tili oʻrniga ishlatilmasligi, hukmron boʻlmasligi shart. Abdulla Oripov yozganidek:
Ona tilim, sen borsan, shaksiz
Bulbul kuyin sheʼrga solaman.
Sen yoʻqolgan kuning, shubhasiz,
Men ham toʻti boʻlib qolaman.
Biz hali ham oʻz tilimizning qadriga yetolmayapmiz. Koʻchalarga chiqsangiz, hamma joyda ajnabiy soʻzlar, ayniqsa, reklama va eʼlonlarni rus, ingliz tillarida oʻqiymiz. Hatto ayrim nufuzli tashkilotlarda muhim hujjatlarni rus tilida yozmasangiz, sizni savodsizga chiqaradi.
Bu borada asrlar davomida xorijda yashayotgan vatandoshlarimiz bizga oʻrnak boʻla oladi. Ular oʻz ona tilini avloddan-avlodga avaylab-asrab, kelgusi nasllariga yetkazib kelmoqda. Chunki oʻz tilini bilmagan millat millat emas.
Bir voqeani yaxshi eslayman. Oʻtgan asrning 80-yillari oxirlari. Biz, bir guruh yosh oʻzbek sayyohlari qadimiy Misrga bordik. Olamga mashhur Qohira shahri va uning dunyoda tengi yoʻq eksponatlarga boy muzeylari, Jiza vodiysidagi odamzotni hayratga soladigan haybatli Xeops, Xafren va Mekkiren ehromlarini, papiros qogʻoziga yozilgan qadimiy yozuvlarni koʻrib, bu yorugʻ olam tamadduni shu zamindan boshlanganiga yana bir bor ishonch hosil qilgandik. Bu xalq qadimdan ne-ne bosqinlarni boshidan kechirgan boʻlsa-da, oʻz tilini yoʻqotgani yoʻq.
Buyuk sarkarda Aleksandr Makedonskiy (Iskandar Zulqarnayn) sharafiga atalgan Iskandariya shahrida boʻlib, bu yerdagi osori-atiqalarni koʻzdan kechirganimizda bizni bir ayol taʼqib qilib yurganini koʻrdik. Bir necha soat davomida u bizning yonimizdan uzoqlashmadi. Tomoshadan biroz boʻshaganimizdan keyin yonimizga kelishga jurʼat etdi.
U salom berib, koʻzda yosh bilan davramizga qoʻshildi va oʻzini sof oʻzbek tilida Ergashoy, deb tanishtirdi. Ergashoy Moskvada oʻqigani va shu yerlik kursdoshi boʻlgan arab yigitiga turmushga chiqqanini soʻzlab berdi. Turmush oʻrtogʻi professor boʻlib, shahardagi universitetda yoshlarga taʼlim berarkan. Ularning ikkita qizi ham oʻzbek tilini juda yaxshi bilar ekan.
– Men ona yurtimdan kelgan sayyohlarni koʻrsam, hech ham oldilaridan ketolmayman, – deya soʻzlay boshladi Ergashoy opa. Tilimizni, qoʻshiqlarimizni juda sogʻinganman. Har kuni uyimda sevimli hofiz Sherali Joʻrayevning qoʻshiqlarini eshitib zavqlanaman. Sizlar bilan uchrashib, oʻzimni Oʻzbekistonda, ona yurtim Margʻilonda yurgandek his qildim. Tilimiz qanday bebaho, Oʻzbekistonda yashab, uning qadriga unchalik yetolmaysiz. Xorijda yashasangiz ona tilingizning qadrini juda yaxshi bilasiz, uni sogʻinib, yanada ardoqlagingiz keladi.
Bu soʻzlarga izoh yoʻq. Nafaqat millatimiz vakillari, balki oʻzbek tilini oʻrganib, targʻib qilayotgan yuzlab xorijliklarni koʻrib, oʻzimizda masʼuliyat hissini sezamiz.
Amerikada yashayotgan vatandoshimiz Behzod Mamadiyev shunday yozadi: “Amerika madaniyatini sevadigan, oʻzim ham oʻzlashtirishga harakat qiladigan ijobiy jihatlar juda koʻp. Ularga hurmatim cheksiz. Lekin men oʻzbekman, musulmonman. Oʻzimga xos boʻlgan madaniyatim bor, dunyoga qarashim bor. Bu masalalarda men amerikaliklardan farqliman. Farzandlarim ham men qadrlagan narsalarni qadrlashini xohlayman. Biz farzandlarimizni kichikligidan oʻz ona tilini qadrlashga, uni mukammal bilishga oʻrgatishimiz kerak. Ular oʻz tili va buyuk avlodlarining vorislari ekanliklari bilan faxrlansinlar".
Bundan olti yil muqaddam, 2013-yil 21-oktyabrda AQSHda nashr qilinayotgan ilk oʻzbek tilidagi “Vatandosh” gazetasida taniqli oʻzbek shoiri Erkin Vohidov Davlat tili qabul qilingan kun munosabati bilan chop etilgan “Tirik xazina yohud jahongashta soʻz” maqolasida quyidagilarni taʼkidlagan edi: “Men ham ona tilimizning Hazrat Navoiy zamonidagi koʻrki, boʻy-bastiga qarab havas qilaman. Qani edi, buyuk shoirning soʻz boyligi shu kunda ham toʻligʻicha tasarrufimizda isteʼfoda boʻlsa, deya orzular qilaman.
...Hech bir inson men tilshunos yoki yozuvchi emasman, deb oʻzni chetga olmasligi kerak. Bu ganj sohiblari ham, posbonlari ham, barchamiz. Ona tilimiz mehri va gʻururi koʻngillarga ilhom, togʻlarni talqon qilgudek kuch-quvvat bagʻishlasa ajab emas".
Ustoz shoirimiz orzu qilgan kunlarga yetib kelayotgandaymiz. Yaqinda mamlakatimiz Prezidenti Shavkat Mirziyoyev “Oʻzbekiston Respublikasining “Davlat tili haqida”gi qonuni qabul qilinganining oʻttiz yilligini keng nishonlash toʻgʻrisida”gi qaror qabul qildi. Qarorda alohida taʼkidlanganidek: “Dunyodagi qadimiy va boy tillardan biri boʻlgan oʻzbek tili xalqimiz uchun milliy oʻzlik va mustaqil davlatchilik timsoli, bebaho maʼnaviy boylik, mamlakatimizning siyosiy-ijtimoiy, maʼnaviy-maʼrifiy taraqqiyotida gʻoyat muhim oʻrin egallab kelayotgan buyuk qadriyatdir”.
Oʻzbek tiliga davlat tili maqomi berilganining oʻttiz yilligi nafaqat mamlakatimizda, balki chet ellarda ham keng nishonlanmoqda. Bu quvonchli damlarni biz bundan oʻttiz yil muqaddam qonun qabul qilingan kunlardagidek his qilmoqdamiz. Davlatimiz rahbarining eʼtibori, bu qutlugʻ sanani eng yuksak darajada nishonlash boʻyicha bergan koʻrsatmalari oʻzbek tilining nufuzini, uning ahamiyatini yanada oshiradi, deb oʻylaymiz. Hammamizga millatimizning qutlugʻ oʻzbek tili bayrami muborak boʻlsin!

Til – millat maʼnaviyatining muqaddas timsoli
Til – milliy qadriyatlarni birlashtirib, tutashtirib, namoyon etib turuvchi eng mustahkam zanjir, boy va cheksiz maʼnaviy xazina.
Til insonning birlamchi ehtiyoji, anglash, bilish, soʻzlash, aloqa-munosabat vositasi, mansub-xoslik omili boʻlgani bois hamisha jamiyat ravnaqining asosiy mezonlaridan boʻlib kelgan. Jumladan, oʻzbek tili oʻzbek millatining uzoq tarixiy ildizlariga, oʻz siyosiy-huquqiy asoslariga ega muqaddas qadriyati, ulkan maʼnaviy yutugʻidir. Bugungi taraqqiyotiga qadar shonli va sharafli yoʻllarni bosib, keskin va shiddatli toʻfonlarni yengib kelayotgan milliy tilimiz davlat maqomida yanada ulugʻvor va ustuvorligini namoyon qilmoqda.
Turli darajadagi ijtimoiy munosabatlar, xalqaro aloqalar, fan-texnika taraqqiyoti, globallashish jarayonlari milliy til qiyofasiga ham muayyan darajada oʻz taʼsirini oʻtkazmoqda, ichki va tashqi tahdidlar xavfini oshirmoqda. Shulardan biri yaqin kunlar oraligʻida munosabat-munozara maydonini egallab, keng jamoatchilikning tanqidu eʼtiroziga uchrayotgan “rus tilini ikkinchi rasmiy davlat tili sifatida eʼlon qilish” tashabbusini ilgari surgan ayrim “ziyolilar”ga ham tegishlidir.
Mamlakatda oʻzbek tili rasmiy davlat maqomiga ega yagona til sifatida Konstitutsiya va qonunlar orqali huquqiy mustahkamlab qoʻyilganligiga ham eʼtibor qaratmasdan, ikkinchi tilni rasman tan olish jamiyatni ikkiga boʻlish, millat ajratishga olib kelishini, turli koʻrinishdagi noroziliklar sodir boʻlishini inobatga ham olmasdan bunday koʻr-koʻrona taklifni ilgari surish talab qilinayotgan ikkinchi tilni, shu til vakillarini oʻz milliy tili, milliy qadriyatlari, milliy hamiyatidan ustun qoʻyish, ustuvor koʻrishni anglatadi. Amaldagi davlat tiliga nisbatan bepisandlik, hurmatsizlikni koʻrsatadi. Ushbu oʻrinsiz va asossiz vayronkor gʻoyani bugun barcha millatsevar, vatanparvar jamoatchilik, maʼrifat ahli keskin qoralab, oʻz milliy tiliga, oʻzbek tilining asriy va azaliy maqom-martabasiga muhabbat-ehtiromini ommaviy axborot vositalari hamda ijtimoiy tarmoq sahifalari orqali turli koʻrinishlarda namoyish qilmoqda. Albatta, oʻzligini qadrlagan, oʻz millatiga daxldorligini his qilgan, milliy gʻurur va iftixorini yuqori tutgan har bir fuqaro bunday yoʻl tutishi tabiiy. Ushbu muammo sabab, bugun jamiyatning amaldagi rasmiy davlat tili boʻlgan oʻzbek tiliga munosabati yana bir elakdan oʻtmoqda, sinovlarda toblanmoqda va qatʼiylashmoqda.
Shu oʻrinda, rus tiliga rasmiy maqom berish tarafdorlarining “yoʻlboshchilari” ilmu fan, sanʼat sohasining ilgʻor vakillari ekanligi yanada hayratli emasmi?, degan haqli savol tugʻildi. Darhaqiqat, inson har qancha bilim egallamasin, iqtidorli boʻlmasin, shon-shuhrat qozonib, mansab pogʻonalaridan koʻtarilmasin, uning qalbida oʻz milliy qadriyatlariga nisbatan ehtirom-eʼzoz boʻlmasa, maʼnaviy-maʼrifiy ulugʻvorlik etagidan tutmasa, bir kun kelib oqsashi, qoqilishi, yiqilishi, milliyat taqdiri, jamiyat taraqqiyotiga xavf tugʻdirishi ham turgan gap.
Tajribalarda ayonki, koʻp til bilish – rivojlanishning ilgʻor qonuniyati, muvaffaqiyat garovi. Ammo oʻz milliy tilingni unutish, oʻzga tillar bilan chogʻishtirish, qorishtirish evaziga emas! Oʻzga tillarni oʻrganish orqali taraqqiyotga erishishni yoqlab chiqqan maʼrifatparvar jadidlar ham bu borada ehtiyotkor va masʼuliyatli boʻlishgan. Xususan, Abdulla Avloniy oʻz qaygʻusini “Milliy tilni yoʻqotmak millat ruhini yoʻqotmakdur. Hayhot! Biz turkistonlilar milliy tilni saqlamak bir tarafda tursun, kundan-kun unutmak va yoʻqotmakdadurmiz. Tilimizning yarmiga arab, forsiy ulangani kamlik qilub, bir chetiga rus tilini ham yopishdurmakdadurmiz... Zigʻir yogʻi solub moshkichiri kabi qilub, aralash-quralash qilmak tilning ruhini buzadur”, - degan oʻtli fikrlarida taʼsirchan oshkor qilgan. Bu fikrlar ayni kunda yana ham dolzarblashmoqda.
Milliy tilga eʼtibor va ehtirom millatsevarlik, vatanparvarlik, oliyjanoblikning yorqin ifodasi. Milliy til – milliy urf-odat, qadriyatlarni, milliy maʼnaviy meros-manbalarni bilish, oʻzlashtirish, yetkazib berish, targʻib etishda, oʻzlikni anglash, anglatishda birlamchi vosita. Oʻz milliy tiliga muhabbati yoʻq, oʻzga tillarga ehtiromi yuksak insonni millat vakili, vatanparvar shaxs deb atash mumkinmi? Til millatga, jamiyatga, Vatanga daxldor oliy tushuncha. Shu boisdan bu borada ehtiyotkor boʻlish, ajdodlardan meros buyuk neʼmat ildiziga bolta urmaslik talab qilinadi.
Masalaga munosib yechim izlab olib borilgan tahliliy kuzatishlar oʻzbek tilining davlat tili maqomidagi rutbasini yanada mustahkamlash, qonuniy asoslarni kengaytirish, qatʼiylashtirish zarurati mavjudligini koʻrsatadi. Nafaqat ayni shu kunlarda, balki oʻtgan yillar davomida ham millatsevar tilshunoslar, maʼrifat ziyolilarini oʻzbek tilining rasmiy talablarini kuchaytirish, milliy martabasini oshirish, barcha soha vakillarining adabiy til meʼyorlariga amal qilishiga erishish kabi dolzarb muammolar hamisha oʻylantirib, munozaraga chorlab kelgan. Shu asoslarga tayanib, quyidagi vazifalarni kechiktirmasdan hal qilib borish talab etiladi:
- Davlat tili toʻgʻrisidagi qonunni tahririy koʻrib chiqish va unda milliy rasmiy tilga munosabatni, adabiy meʼyor talablarini kuchaytirish;
- davlat tili barqarorligiga toʻsiq boʻluvchi oʻzbek alifbosi bilan bogʻliq ikkilanish muammolariga qonuniy chek qoʻyish, yozuv birligi, aholining savodxonlik darajasini oshirishga erishish;
- Oʻzbekiston taraqqiyotining yangi bosqichida milliy gʻoyani rivojlantirish konsepsiyasiga tayanib, oʻzbek tilining rasmiy maqomini mustahkamlash;
- milliy qadriyatlarning asosiy timsoli boʻlgan oʻzbek tilining rasmiy va milliy maqomini targʻibu tashviq etuvchi maʼnaviy-maʼrifiy ishlar koʻlamini kengaytirish, bu borada maqsadli, manzilli va tizimli tadbirlar tashkil qilish;
- milliy maʼnaviy merosga muhabbat va ehtirom, avvalo, oiladan boshlanishi, oila qadriyatlar beshigi ekanligini eʼtiborga tutgan holda farzand tarbiyasida ona tilini puxta egallash, milliy tilni, qadriyatlarni avaylash, ijtimoiy daxldorlik, vatanparvarlikni shakllantirish usullari tavsiya qilingan metodik qoʻllanmalar yaratish;
- taʼlim bosqichlari, tashkilot, muassasa va korxonalarda oʻzbek tiliga davlat maqomi berilgan kun arafasidagi bayramdan tashqari jarayonlarda ham davlat tilining rasmiy talablari bilan tanishtiruvchi, mohiyatini tushuntiruvchi, milliy til ruhiyatini yuksaltiruvchi maʼnaviy-maʼrifiy targʻibot-tashviqot tadbirlarini muntazam yoʻlga qoʻyish;
- mamlakatning har bir fuqarosida rasmiy davlat tiliga nisbatan hurmat va ehtirom tuygʻulari barqarorligini taʼminlash ishlarini tizimli olib borish.

SEN MILLAT G’URURISAN – ONA TILIM

Ona tili – millatning ruhi, uning or-nomusi, ma’naviy qiyofasi, orzu-umidlarning namunasidir. Ona tili millatning birligi va birdamligining timsolidir. U millatni yagona xalq sifatida o’z atrofida birlashtiradi va dunyoda borliqni ta’min etadi. Har bir millatning o’z Vatani, oilasi bo’lgani kabi uning jonajon va betakror ona tili ham bo’ladi. Inson uchun uning vatani, ota-onasi, oilasi qanchalik qadrli bo’lsa, uning ona tili ham shu qadar aziz va muqaddas bo’ladi. Hattoki, go’dak ham o’z vatanini, ota-onasini, dunyoni o’z ona tili orqali anglaydi va atay boshlaydi. Farzand tarbiyasida onaning o’rni beqiyos bo’lganidek, insonning hayotda o’z o’rnini topishida, kamolotga erishuvida tilning o’rni ulkan ahamiyatga ega. Shu bois tilni, onaga qiyoslab ona tili deb ataydilar. Til inson vujudida qon-qoniga singib oqadi. Jamiki, ezgu fazilatlar, avvalo, ona allasi va ona tilining bebaho jozibasi orqali singadi. Inson qalbida ona tiliga nisbatan sof tuyg’u, mehr-muhabbat alanga oladi. Turk dunyosining buyuk marifatparvar ijodkori Ismoilbek Gaspirali aytganidek : “Millatning ikki asosi bordur. Bu ularning tili va dinidur. Agar millat hayotidan shu ikkisidan biri sug‘urib olinsa, bu millat tanazzulga yuz tutur”.
Suvsiz daryo bo’lmaganidek, tilsiz millat ham vujudga kelmaydi. Biror millatga mansub bo’lgan til, o’sha millat bilan yashaydi va bardavom bo’ladi. Ota-bobolarimiz qadimdan tilni asrab avaylashgan, rivojlantirishgan. Masalan, A.Navoiy, Zahriddin Muhammad Bobur, Lutfiy va boshqalar. O’zbek tilining rivoji uchun beqiyos hissa qo’shganlar. Turkiy tillar oilasiga mansub bo’lgan o’zbek tilimiz bizning bebaho boyligimizdir. So’z mulkining sultoni,buyuk mutafakkir Alisher Navoiy o‘zi yashagan murakkab davr – XV asrda tilimiz ximoyasiga otlanib, turkiy til o‘z imkoniyatlari jihatidan boshqa tillardan sira qolishmasligini ilmiy va amaliy jigatdan isbotlab berdi. O‘zining “Hamsa” kabi shoh asarini turkiy tilda yaratdi. Hozirda ham shoirlarimiz o’zbek tilining boyligini, uning buyukligini namoyon etuvchi asarlar yaratmoqdalar. Boisi buyuk adabiyoti bo‘lgan xalqning buyuk tili ham bo‘ladi. Insonnig qanday ma’naviyatga ega ekanini uning tilida, chiroyli nutqida namoyon bo’ladi. Til millatning buyuk boyligi, bebaho xazinasi, tuganmas mulkidir. Chunki millatning tarixi, uning madaniy, ma’naviy merosi, urf-odatlari va an’alari unda mujassam bo’ladi. Shu sababli ona tilimizni asrab-avaylash, uni boyitishimiz va avlodlarga to’liqligicha yetkazishimiz kerak. Birinchi Prezidentimizning ta’bri bilan aytganda “O’zlikni anglash, milliy ong va tafakkurning ifodasi, avlodlar o’rtasidagi ruhiy-milliy bog’liqlik til orqali vujudga keladi”. Bu fikrlarni doimo yodimizda tutishimiz kerak. Darhaqiqat, tilsiz millat rivojlanmaydi, taraqqiy etmaydi.
1989-yil 21-oktabrda o’zbek tiliga davlat tili maqomi berildi. O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida o’zbek tili maqomi huquqiy jihatdan mustahkamlab qo’yildi. O’zbek tili haqidagi qonun qabul qilinganidan so’ng barcha davlat hujjatlari o’zbek tilida yuritiladi, gazeta va jurnallar o’zbek tilida chop etila boshlandi. 1993-yil 2-sentabrda “Lotin tiliga asoslangan o’zbek alifbosini tuzish tog’risida”gi qonun qabul qilingandan so’ng, mamlakatimiz har tomonlama rivojlandi va jahon kommunikatsiya tizimidan munosib o’rin egallash muhim ahamiyatga ega bo’ldi. Shu sababli chet ellerda ham o’zbek tiliga qiziquvchilar, uni o’rganuvchilar soni ortib bordi. Dunyoda 5600 dan ortiq tillar mavjud bo’lib, bundan 200 tasigina davlat tili sifatida qabul qilingan. Ularning orasida o’zbek tilining borligi uning naqadar sof, mukammal, purma’no va jozibadorligidan darak beradi. Rossiyalik tilshunos olima, professor A. M. Kozlyanina “O’zbek tili nafis va musiqa ohangidek jozibador” deb bejiz ta’kidlamagan. Shunday ekan ona tilimizning shundayin go’zalligini, sofligini keying avlodlarga yetkazish bizning vazifamizdir. Negaki, ona tilni ulug’lash, asrab-avaylash o’sha tilda so’zlashadigan har bir insonning burchidir.
Til muloqot vazifasi ham hisoblanadi. Hammamizga ma’lumki, mashhur bo’lgan A. Navoiy bobomizga tegishli “Ko’ngil qulfi maxraning qulfi til va gulfin kalitin so’z bil”. Inson qalbining xazinasi til, bu qalb xazinasining kaliti so’zdir. O’zbek tilining so’zlari shu qadar ma’noli, ko’pki bitta ma’noga ega bo’lgan tushunchasi bir nechta so’zlar orqali ifodalash bo’ladi. Masalan, birgina ko’z so’zining bir necha ma’nolari bor. Bilamizki bir tushunchaga tegishli so’z, bir necha so’zlar bilan ifodalansa, ya’ni sinonim so’zlari qanchalik ko’p bo’lsa, ayni shu til boy til hisoblanadi. Ko’plab adiblarimiz til haqida ko’plab hikmatli so’zlarni aytganlar va tilni turlicha ta’riflaganlar. Masalan, “Til-millat ko’zgusi”, “Til-ma’naviyat ko’zgusi”, “Til-millatning bebaho boyligi” va shu kabilardir. Shuni ta'kidlash kerakki, o‘zbek tiliga davlat tili maqomining berilishi xalqimizning milliy mustaqillikka erishish yo‘lidagi muhim qadamlaridan biri bo‘lgan edi. Istiqlol yillarida mamlakatimizda barcha sohalarda bo‘lgani kabi tilimiz taraqqiyotida ham muhim o‘zgarishlar yuz berdi. O‘zbek tilining xalqaro miqyosda obro‘si oshdi. “Davlat tili haqida”gi qonun ona tilimizning bor go‘zalligi va jozibasini to‘la namoyon etish bilan birga, uni ilmiy asosda rivojlantirish borasida ham keng imkoniyatlar yaratdi. Olimlar va mutaxassislar tomonidan ilm-fan va turli sohalarga oid ensiklopediya va lug‘atlar, darslik va o‘quv qo‘llanmalari chop etildi. Mumtoz adabiyotimiz namunalari, sakson mingdan ziyod so‘z va so‘z birikmasini, fan, texnika, sanoat, madaniyat va boshqa sohalarga oid atamalarni, shevalarda qo‘llaniladigan so‘zlarni o‘z ichiga olgan besh jildlik “O‘zbek tilining izohli lug‘ati” bu borada amalga oshirilgan ishlarning eng muhimlaridandir.
Til – millat qiyofasining bir bo‘lagi. Dunyodagi barcha xalqlar o‘zining milliy rasmiy tiliga ega deb aytolmaymiz. Chunki bu xalqning milliy mustaqilligi bilan bog‘liq. Mutaxassislarning so‘zlariga qaraganda, bugungi kunda har ikki xaftada bitta til yo‘qolib bormoqda. Bu o‘z navbatida o‘sha tilda so‘zlashuvchi xalqlarning yo‘qolishini anglatadi. YUNESKO vakillarining so‘zlariga qaraganda, qachonlardir odamlar so‘zlashadigan tillarning soni 7 mingdan 8 mingtagacha yetgan bo‘lsa, bugungi kunda sayyoramizda 6 mingta til mavjud bo‘lib, ularning 90 foizi yo‘qolib ketish arafasida turibdi. Bu asosan sivilizatsiya tufayli madaniyatidan ayrilayotgan kam sonli millatlarning tillaridir. Bu tillarda so‘zlovchi aholining ayrimlari yozuvga ega bo‘lsa, ayrimlari bundan bebahradir. Masalan, Afrika tillarida so‘zlashuvchi aholining 80 foizi xamon o‘z yozuvlariga ega emas. Minglab tillardan ta'lim tizimida foydalanishning imkoniyati yo‘q. Internetdan foydalana olmaydigan tillar haqida-ku aytmasa ham bo‘ladi. Chunki yangi texnologiyalarning rivojlanishi tufayli ayrim xalqlar o‘z tillaridan ko‘ra zamonaviy tillardan foydalanishga majbur bo‘lmoqda. Bugun Internet tilining 81 foizi ingliz tiliga to‘g‘ri keladi. To‘g‘ri, avvallari ham tillar paydo bo‘lgan, muammolada bo‘lib, ma'lum vaqtdan so‘ng yo‘q bo‘lib ketgan. Lekin hozirgidek tillarning jadallik bilan yo‘qolishi tarixda kuzatilmagan. Yo‘qolib ketish havfida bo‘lgan tillarning saqlab qolish yo‘lida amalga oshirilayotgan sa'y-harakatlarning asosiy maqsadi ham madaniyatlar va tillar xilma-xilligini ta'minlashdan iboratdir. Chunki aynan til tufayli xalq va elatlarning madaniyati, urf-odatlari saqlanib qoladi, sayyoramizda yashayotgan xalqlarning o‘tmishi va madaniyati hurmat qilinadi. Tilshunoslar yo‘qolib ketish arafasida turgan tillarni saqlab qolishning imkoniyatlari hozircha qo‘ldan boy berilmaganini aytishadi. Tillarni saqlab qolish uchun esa, BMT ekspertlarining fikricha, bu tillardan ta'lim tizimida keng foydalanishni yo‘lga qo‘yish kerak. Lingvist olimlarning fikricha, yana 25 yildan so‘ng xozir muamolada bo‘lgan tillarning o‘ntasidan bittasi saqlanib qolar ekan.
Til – millatning ma'naviy boyligidir. Til nafaqat muammola vositasi – balki xalqning madaniyati, urf-odati, uning turmush tarzi, tarixidir. Turli xalqlarning tillariga xurmat esa o‘z navbatida o‘zaro tushunishni, muloqotlarga imkoniyat yaratadi. Tillarni saqlanib qolishi uchun esa bu tillarni qo‘llab-quvvatlash zarurdir. Aynan til tufayli insoniyat u yoki bu xalqqa mansubligidan faxrlanib yashaydi. Barcha tillarni tan olish va xurmat qilish tinchlikning birdan bir kafolatidir. Shu sababli ham xar bir xalq o‘z tili saqlanib qolishi uchun harakat qiladi. XXI asr o‘rtalariga borib, Xitoy tili asosiy til bo‘lib olishi mumkin. Olimlarning fikricha, til yashab qolishi uchun undan kamida bir millon kishi so‘zlashishi kerak ekan. Biroq bunday tillar dunyoda atigi 250 tadir. O‘zbek tili ham mana shu 250taning ichida ekani quvonarli, albatta.
Xulosa qilib aytadigan bo’lsam, tilni sevish, uni ardoqlash, millatni sevish va uni qadrlash bilan teng hisoblanadi. Har qaysi xalqning turmush tarzi, urf-odatlari, madaniyati uning tilida o‘z ifodasini topadi. Til – millat ko‘zgusi, deb bejiz aytilmagan. Xalqimizning necha asrlik boy tarixi, ko‘hna va serqirra madaniyati o‘zbek tili ta’sirida shakllangan. Ulug‘ shoirimiz Alisher Navoiy shu tilda bebaho asarlar yaratib, dunyoni lol qoldirgan. Bugungi kunda jahonning barcha mamlakatlarida davlatimiz delegatsiyalari tashrifi, yoshlarimiz yutuqlari, sportchilarimiz g‘alabalari sharafiga o‘zbek tilida madhiyamiz kuylanayotir.
Biz o’z ona-tilimizni asrab-avaylashimiz, uning nufuzini oshirishimiz, go’zal va sofligini avlodlarga meros sifatida qoldirishimiz, dunyoga tanitishda o’z hissamizni qo’shishimiz kerak. “Til yashasa, millat yashaydi”. Agar biz o’z tilimizning ko’rkamligi, boyligini dunyoga tarannum etsak, millatimiz yanada charog’on bo’ladi va birligimiz musyahkam bo’ladi. Zero rus tarixchisi Shobelev aytganidek “Millatni yo’q qilish uchun u yerga qurol ko’tarib borish shart emas, uning tilini, ma’naviyatini, adabiyotini yo’q qilish kerak, shunda millatning o’zi yo’q bo’lib ketadi” degan fikri naqadar to’g’ri ekanligini ko’rishimiz mumkin.
Men o’z fikrimni A. Oripovning 4 misra she’ri bilan yakunlamoqchiman.

Ona tilim, sen borsan shaksiz

Bulbul kuyin she’rga solaman
Sen yo’q bo’lgan kuning, shubhasiz
Men ham to’ti bo’lib qolaman