Journal of Advanced Research and Stability Volume: 02 Issue: 09

Adabiyotlar Tahlili Va Metodlar 
O‗zbek tilshunosigida shevashunoslik bo‗yicha ko‗pgina ilmiy tadqiqotlar amalga oshirilgan.Bu 
soha bo‗yicha taniqli olimlar K.K.Yudaxin, E.D.Polivanov, A.K.Barovkov, V.V.Reshetov, 
.Shoabdurahmonov, S,Ashirboyev, A.Ishayev, I.Darveshovlar tomonidan tadqiqotlar olib 
borilgan. Ular o‗zbek shevalarining tasnifi, areal xoslanishi, fonetik, leksik, grammatik 
xususiyatlari, o‗zbek tilining qardosh tillar bilan o‗xshash va farqli tomonlari kabi masalalarga 
to‗xtalib o‗tishgan va bu jihatlarni ayrim hududning shevalari misolida ochib berishgan. 
Natijalar Va Muhokama 
O‗zbek xalq shevalarini o‗rganish bugungi o‗zbek tishunosligi uchun juda muhimdir. O‗zbek tili 
tarixini o‗rganish , adabiy til leksikasini tahlil qilish va izohli lug‗atlar tuzishda o‗zbek xalq 
shevalaridan to‗plangan materiallar katta ahamiyat kasb etadi. X.Doniyorovning fikricha 

---

Journal of Advanced Research and Stability
Volume: 02 Issue: 09 | Sep - 2022 ISSN: 2181-2608 
www.sciencebox.uz 
135 
‖Xalqimiz tarixiga nazar tashlasak, uning uzoq va murakkab tarixiy jarayonda turli xalqlarga 
mansub bo‗ lgan qabila va elatlarning aralashib, qo‗shilib ketganligini kuzatamiz. Shuning uchun 
ham hozirgi o‗zbek xalqining tarkibida etnogenezi( kelib chiqishi) jihatdan o‗zbek millatiga 
mansub 
bo‗lmagan 
qavmlar, 
jumladan, 
fors-tojiklar, 
arablar,yunonlar,ruslar, 
armanlar,mo‗g‗ullar, shuningdek,qardosh turkiy qabila va elatlarga mansub bo‗lgan turk, 
ozarbayjon,tatar, boshqird, gagauz, turkman, uyg‗ur, qozoq, qirg‗iz, qoraqalpoq kabi ko‗pgina 
xalqlarning avlodlari borligi ajablanarli hol emas. Lekin shuni aytish kerakki, o‗zbek millatining 
ko‗pchiligini, shubhasiz, o‗zbeklar tashkil qiladi.‖ Bu esa o‗zbek shevalarini o‗rgaishda uning 
qardosh tillar bilan o‗zaro aloqasi va qiyosiy tahlili uchun asos bo‗ladi. S. Ashirboyevning 
fikricha ―Shevalar har bir milliy tilning asosini tashkil etadi hamda u milliy- ma‘naviy 
qadriyatimiz hisoblanadi. Aslida ham ona tili deganda sheva tushinilishi haqiqatga yaqindir. 
Shuning uchun ham uni asrab- avaylash zarur.‖ 
O‗zbek shevalarini tasnif qilgan olimlarning qarashlariga tayanadigan bo‗lsak, ular o‗zbek 
shevalarining fonetikasi, leksikasi, morfologiyasi va tarqalish va qo‗llanilish hududiga qarab 
tasnif qilganliklarinini ko‗rishimz mumkin bo‗ladi. Barcha olimlarning tadqiqotlari asosida 
bugungi kun o‗zbek adabiy tilining rivojlanishi uchun asos bo‗lgan uch asosiy lahja( qarluq-
chigil-uyg‗ur, qipchoq, o‗g‗uz ) shakllangan. Biz o‗rganmoqchi bo‗lgan Farg‗ona viloyati 
hududiga kiruvchi Bag‗dod shevasi I.I.Zarubin tasnifi bo‗yicha Farg‗ona guruhiga, K.K.Yudaxin 
tasnifi bo‗yicha ham Farg‗ona guruhiga, E.D.Polivanov tasnifi bo‗yicha chig‗atoy lahjasiga, 
G‗ozi Olim Yunusov tasnifiga ko‗ra turk-barlos guruhiga, A.K.Barovkov tasnifi bo‗yicha o‗rta 
o‗zbek dialekti guruhiga, V.V.Reshetov tasnifi bo‗yicha janubi-sharqiy guruh shevalariga kiradi. 
Tadqiqotchi olimlarning fikriga ko‗ra hozirgi kunda sheva xususiyatlari adabiy til ta‘sirida juda 
tez birlashib, sayqallanib borishiga qaramay , bu xususiyat faqat qishloqlarda emas, balki 
shaharlarda ham ma‘lum darajada saqlanib kelyapti, hattoki yetarli bilimga ega , ziyoli insonlar 
nutqida ham o‗zi yashayotgan hudud shevasining ta‘sirini sezish mumkin bo‗ladi. Bag‗dod 
shevasi leksikasi ham adabiy tildan birmuncha farq qiladi. Bu yerda yashovchi aholi uchun bu 
sezilmasada, lekin boshqa hududdan kelgan insonlar buni tezda payqab olishi mumkin. . Har bir 
qishloq aholisining nutqida o‗ziga xos leksik farqlarni ko‗rish mumkin. Masalan, adabiy tildagi “