Jurnalistika asoslari

Sharhlovchilar haqm i?
1996-yil mart oyidan boshlab, О ‘zbekiston televideniyesining kanali 
orqali respublika gazetalarining 10 daqiqi sharhi berila boshlandi.
Sharhlarningpaydo bo'lishi respublika hayotida ju d a muhim voqea, 
ayni muddao bo ‘Idi. Chunki ilgari har bir oilada uch-to ‘rtta gazeta 
o'qilgan b o ‘Isa, hozir bitta gazeta yo olinadi, yo olirtmaydi. Qog'oz 
narxining oshib ketishi gazetalarning adadi keskin qisqarishiga sabab 
bo ‘Idi. Nima ham qilardik, bozor iqtisodiyoti qonun-qoidalari shunday. 
Televideniye aholi uchun axborotning asosiy manbai bo'lib qoldi. Ana 
shunday sharoitda respublika teleradiokompaniyasi tomonidan kundalik 
markaziy gazetalar sharhini berib borishdek ish boshlangani ju d a to ‘g ‘ri 
bo ‘Idi. Sharhlar ertalab, odamlar gazetalar bilan tanishmay turib beri- 
layotgani ham qulay. Sharhlar paydo bo'lishi bilan gazetada bosilgan 
xabarlarni aholiga yetkazish muammosi qisman hal bo ‘Idi.
Shu bilan birga sharhlarni muntazam kuzatuvchilar qisqa vaqt 
mobaynida ко ‘rsatuvni olib borishda yu z bergan о ‘zgarishga e ’tibor 
bergan bo ‘Isalar ajab emas. Dastlabki sharhlar an ’anaviy tarzda, ya ’ni 
maqolalarga shaxsiy munosabat bildirish usulida berilardi.
Sharhlovchilar gazetalarning о ‘sha kungi sonida о ‘zlariga yoqqan 
mavzularni tilga olishardi. Boshqalariga nisbatan yaxshiroq chiqqan 
gazeta, dolzarb maqolalarni, ularning mualliflarini nomma-nom eslab, 
bu xususda о 'z mulohazalarini bildirar, bosilgan xabarlar yuzasidan 
•shaxsiy flkrla ri bilan о ‘rtoqlashar edilar. Bu tinglovchilar uchun tabiiy 
hodisa bo ‘lib, ular tomonidan respublika hayotining odatiy kundalik
78

---

kechishidek qabul qilinardi. Ammo to'satdan sharhlarning mazmuni 
о ‘zgara boshladi. Gazetalar, maqola va mualliflarga nisbatan bakolovchi 
shaxsiy fik rla r keskin kamaydi. Sharhlar xabar tarzida berila boshlandi. 
Ya ’ni bugun fa lon gazetada pism adon maqola, xabar e 'Ion qilingan, 
maqola shu-shu haqda, muallifi falonchi.
Bunday yangilik teletomoshabinlar ommasi uchun kutilmagan hoi 
b o 'ld i. O dam lar m a q o la la rn in g nom ini emas, balki ular haqida 
sharhlovchi tomonidan aytiladigan tayyor bahoni qabul qilishga odat- 
langan bo ‘lib, undan shuni kutardilar. Ayrim teletomoshabinlar qo ‘llarini 
yuvib, qo ‘Itqqa urdilar: «Shu ham sharh bo ‘Idimi?», «Bu oddiy xabar, 
xolos-ku!», «Sharh ham shunaqa bo'lar ekanmi?» kabi gaplar eshitila 
boshlandi.
Sharhlovchilar to 'g 'ri yo'ld a n ketishyaptimi, yo'qm i? Bu savolga 
xalqaro jurnalistika sohasidagi mutaxasis, filologiya fanlari nomzodi, 
dotsent Fotima Xonboboyeva javob beradi:
-
Gazetalarning kundalik televizor sharhi mazmunida yuz bergan 
yangilanish ju d a to 'g 'ri va maqsadga muvofiqdir. Bunday jurnalistika 
axborot jurnalistikasi deb atalib, oxirgi о 'ttiz y il davomida jahonning 
rivojlangan mamlakatlarida unga amal qilib kelinadi.
Sobiq so vet m afku ra si a xborot ju rn a listik a s in i tan olmay, 
ju rn a listla rim izg a x ilm a -x il voq ea -h o d isala rn i, fa k tla r n i, turli 
mamlakatlar, tashkilotlar va tabaqalar rahbarlarining xatti-harakatlarini 
tushuntiruvchi, tayyor baholovchi mulohazalarni «yuqoridan» tushirib, 
ularni та ’naviy tutqunlikda ushlab keldi. Nima haqda yozish va qanday 
yozish, nima yaxshi, nima yom on ekanligi oldindan belgilab berilardi. 
Bunday yondashuvda ijtimoiy ong rivojlanmaydi.
B oshqacha qilib aytganda, bah o lo vchi ju rn a listik a axb orot 
jurnalistikasidan ustun qo ‘yilsa, tinglovchilar fikrlash, tahlil qilish im- 
koniyatidan mahrum bo 'ladi. Ular xohishlaridan qat Чу nazar kimningdir 
mulohazalari, tayyor baholarini singdirishga xizmat qiladi. Oqibatda, 
ommaning tahlil qilish saviyasi pasayadi. Bu - baholovchi ju rn a lis­
tikaning birinchi kamchiligi.
Ikkinchi kam chilik yana ham chuqurroq b o ‘lib, jia d iy oqibatlar 
keltirib chiqarishi mumkin. Bu voqea-hodisaga nisbatan ju rn a listn in g  
n o to 'g 'ri baholaridir. Tayyor baholarga o'rganib qolgan omma ularni 
tez o'zlashtiradi. N o to 'g 'ri baholar esa kishilarning kundalik aniq 
harakatlari, dunyoqarashlari, ishlari, m unosabatlariga katta zarar 
etkazishi mumkin.
79

---

Ushbu omillarni hisobga olgan holda, rivojlangan mamlakatlarning 
jurnalistlari allaqachon ju rn a listik fa o liya tn in g reportyorlik, ya ’ni 
axborot tarzidagi usuliga о ‘tishgan. Avvalambor ular diqqatni voqea- 
hodisa, fakt, intervyuning о ‘ziga ja lb qiladilar.
Ammo bu sharhlarda shaxsiy baho umuman bo'lmaydi, degan gap 
emas. S o f axborot jurnalistikasining о ‘zi yo ‘q. Ко 'pchilik xabarlar maz- 
munida и yoki bu tarzda shaxsiy baho yotadi. Lekin bugungi О 'zbekiston 
jurnalistikasida keng yoyilgani kabi shaxsiy baho voqea-hodisani о ‘z 
soyasi ortida qoldirmasligi kerak.
Demokratiya va bozor munosabatlari yo 'lida birinchi navbatda anlq, 
voqelikni bo ‘yamaydigan, haqiqatni to ‘liq ко ‘rsatadigan jurnalistika 
kerak. Teletomoshabinlarga jam iyatim iz hayotidagi axborot jurnalisti- 
kasidek yangilikni tushunib, unga o'rganishga t o ‘g ‘ri keladi.
Xabarlarni t o ‘g ‘ri tahlil qilishga o ‘rgatish, tomoshabin ulardan shax­
siy xulosalar chiqarib olishiga y o ‘l ochish, yuz berayotgan jarayonlar 
xususida fikr bildirishga undash, faol flkrlash im koniyatini yaratish 
axborot jurnalistikasi oldida turgan muhim vazifadir.
Matbuot sharhining tezkor shakli matbuotning «S o ‘ngi pochtadan» 
rukni ostida beriladigan qisqacha sharhidir ( b a ’zida bu 
luqma
rukni ostida 
beriladi). Matbuot sharhi k o ‘pgina talablarga javob berishi kerak. Eng 
avvalo, u sharhlanayotgan gazeta-jurnalni yoki televideniye k o ‘rsatuvi, 
radio eshittirishini chuqur o ‘rgangan holda tayyorlanishi lozim.
Shu o ‘rinda « 0 ‘zbekiston matbuoti» jurnalining 1998-yil 3-sonida 
«Matbuot sharhi» rukni ostida bosilgan maqola ibratga loyiq b o ‘lgani 
bois, urii t o ‘laligicha yoritishni lozim topdik.