Jurnalistika asoslari

2003.
Ocherk ruscha s o ‘z b o ‘lib, u badiiy adabiyotning epik tur janrlari 
boMmish kichik qissa yoki hikoyaga yaqin b o ‘lgan janrdir.O ch erk d a 
publitsistika elem entlari m avjud. U « o 'z in in g hozirjavobligi, ishonarligi, 
haqiqiy hayotda r o ‘y bergan voqealarni ifodalashi, hujjatlarga asoslan- 
ganligi bilan ajralib turadi. O cherknavis aniq tarixiy sharoitda b o ‘lib 
o ‘tgan, o ‘zi k o ‘rgan, guvohi b o ‘!gan voqeani qalam ga oladi, yaratajak.
93

---

qahram oni bilan yuzm a-yuz suhbatlashadi, uning hayoti va faoliyatini 
aniq ifodalaydi».
A m m o bu ifo d a la sh d a b o ‘rttiris h , o ch e rk qah ram o n i h a y o tid a
bo‘lmagan voqealam i to ‘qishga y o ‘I qo ‘yilmaydi.
O cherkning tarbiyaviy aham iyati katta. U yangi odam ning axloqiy 
qiyofasini, xarakterini shakllantirishga yordam beradi.
Gazeta va jurnallarning boshqa janrlariga xos bo‘lgan haqqoniylik, 
hozirjavoblik, tezkorlik kabi xususiyatlar ocherkka begona emas.
Uni badiiy publitsistik jan rlar «qiroli» deb bejiz aytishmagan.
Chunki ocherk saviyasiga qarab matbuotning gazeta-jumal, televideniye 
yoki radio tahririyatlarining adabiy saviyasini bilish mumkin.
Professor Feliks Petrovich N esterenkoning: «Ocherk aniq fakt va hodi- 
salarga tayangan holda m a ’lum inson qiyofasi, dolzarb ijtimoiy m uam m o 
yoki aniq bir jarayonning tahlilini badiiy publitsistik tarzda amalga oshiradi. 
Unda bir vaqtning o ‘zida hujjatlilik, aniqlik, tezkorlik va adabiy-badiiy 
v o s ita la r u y g 'u n la n is h in i k u z a tish m um kin», d eg an fik rig a t o ‘la 
q o ‘shilamiz.
Ocherk hikoyadan yagona, tez hal qilinuvchi konfliktning y o ‘q!igi va 
tavsifiy xarakterda b o ‘lishi bilan farqlanadi.
0 ‘zbek ocherkining asoschilaridan biri yozuvchi A bdulla Q ahhor 
ocherk haqida shunday yozadi: «...ocherk ham adabiyotda to ‘la huquqli 
janr... ocherkist yozuvchidir. Demak, gap jan rda emas, asarning qanday 
yozilganida. H ikoya hikoyanavisdan qancha m ehnat, qancha m ohirlik, 
qancha m adaniyat talab qilsa ocherk ham ocherkistdan shuncha m ehnat, 
shuncha m ahorat, shuncha m adaniyat talab qiladi».
O cherkning bir qancha turlari bor. Ammo ulam i ikkita asosiy shaklga 
b o ‘lsa b o ia d i. Bittasi syujetli ocherk, ikkinchisi tavsifiy ocherkdir.
Syujetli ocherk turiga portretli va muammoli ocherldar kiradi. Portret- 
li ocherkda xalq e ’tiboriga tushgan shaxs haqida hikoya qilinadi.
Bular ishlab chiqarish ilg‘ori, m ashhur olim, s a n ’atkor va boshqa xalq 
ardoqlagan insonlardir.
K o‘pchilik ularning hayoti va faoliyati bilan qiziqadi. Portretli ocherk­
ning vazifasi asar qahram onining fazilatlari, xizmatlari, qanday yangilik- 
lar yaratgani, k o ‘pchilikka ibrat b o ‘ladigan ishlarini ko‘rsatib berishdan 
iborat. M uam m oli ocherkda b a ’zi fakt va hodisalar odam larning m uayyan 
vaziyatdagi portreti bilan bir qatorda ishlab chiqarish qahram onlari, fan 
va s a n ’a tn in g ilg ‘o r n am o y an d alari o brazi u m u m la sh tirilg an h o ld a 
y o 'itila d i. K o‘pin ch a haqiqiy qahram o nlar ismi sharifi o ‘zgartirilgan 
b o ia d i. Shaharlar, korxona va tashkiiotlar nomi aniq k o ‘rsatilm aydi. 
0 ‘quvchilarning e ’tibori, asosan, dolzarb m asalalar yechim iga qaratiladi.
94

---

Ishlab chiqarish jam oalari ham da qandaydir yangiliklar, ilg‘or tajri- 
balar haqida yozilgan ocherklar ham syujetli ocherk hisoblanadi.
Tavsifiy ocherkka qandaydir yangilikka, deylik k o ‘proq quriltshning 
boshlanishi yoki tugaganiga, yangi elektrostansiyaning ishga tushganiga 
b ag ‘ishlangan ocherklar misol b o ‘la oladi.
Yaxshi ibratning kuchi katta. Shu bois yaxshi yozilgan syujetli ocherk 
kishilarni yangi m ehnat zafarlariga chorlaydi, vatanga sadoqat ruhida tar- 
biyalaydi. Yo‘l ocherki deb nom lanadigan ocherklarda m uallif hayotim iz- 
dagi biron bir fakt va hodisani o ‘zining safari vaqtida kuzatishi natijasida 
yozadi. Yo‘l- ocherkida m uallif nafaqat faktlarga m urojaat qiladi, balki 
ularni tahlil qiladi, mohiyatini ochib beradi, o ‘z qarashlarini bildiradi va 
bunda publitsistik usuldan foydalanadi.
Yo‘l ocherkining mohiyati uning g ‘oyasidir. A niq fakt va hodisalarga 
tayangan holda m a’lum inson qiyofasini, aniq jarayonning tahlilini badiiy- 
p u b litsistik tarzda am alga oshirishi och erk x u su siy atin i belgilovchi 
k o ‘rsatkichlardir. Tabiiyki, ocherkda hujjatlilik, aniqlik, tezkorlik kabi 
xususiyatlar mavjudligini esdan chiqarm aslik zarur.
Shuni •unutmaslik kerakki, ocherk ja n rid a faktlar tahlili va ularga 
m uallif m unosabatining ifodasi, albatta, mavjud bo'ladi. O cherk bu portret 
asar desak to ‘g ‘ri bo ‘Iadi. Uning tahliliv asarligi publitsistikar.ing ijtim ciy 
fikrga ta ’sir etishini ta ’minlaydi.
Tarixga m urojaat qiladigan b o ‘lsak, shu narsaga am in bo 'lam izki, 
ocherk janrining eng xarakterli nam unasi «Boburnom a» asaridir.
K eyinchalik bu janrning rivoji, asosan, o ‘tgan asrning 20-30-yillarida 
rivoj topdi. Unda Abdulla Qodiriv, G ‘afur G ‘ulom, Oybek. Abdulla Qahhor, 
H am id O lim jon, A’zam Ayupov, A sqad M uxtoiy A dham R ahm at .va 
boshqalarning xizmatlarini e’tiro f etmoq keiak. Ham id G ‘ulom k o ‘plab 
m am lakatlarda safarda b o ‘lib, y o ‘l ocherklari yozgan edi.
A b d u lla Q a h h o rn in g « S in c h alak » , O y b e k n in g «O ltin v od iy dan
shabadalar» asarlari avvaliga ocherk tarzida yozilgan edi. O cherkning 
ajoyib bir xususiyati shundar iboratki, u o ‘2ida badiiylik. voqelik va 
xolislikni m ujassem lashtirgan badiiv-publitsistik ja n r sifatid a faoliyat 
ko ‘rsatadi. 0 ‘zbek jurnalistrkasida ham ocherkning portret, muammoli, 
y o ‘l, sud ocherklari kabi turlari mavjud. Voqeiikni aks ettirishda ocherkning 
hujjatli, etnografik ko ‘rinishlari borligini ham e ’tiro f etmoq kerak.
O cherk - samarali hammabop jan r boMgani sabab u voqea va hodisalar­
ni jonli ifodalash orqali hayotni to ‘g ‘ri anglashga yordam beradi. Shu 
bois ocherk gazeta va jurnal sahifalariaa, televidenive k o ‘rsatuvlari, radio 
eshittirishlarida' o ‘ziga xos o ‘rinni egallashi kerak.
95

---

O cherk tara q q iy o tid a y u q o rid a no m lari zikr q ilin g a n ad ib lard an
tashqari Yo‘ldosh Shamsharov, H abib N o ‘mon, Sunnatillo Anorboyev, 
R asu l R ah m o n , D adax on N uriy, Y o qubjon X o ‘ja m b e rd iy e v la rn in g
xizm atlarini ham yuksak baholash kerak. Shu o ‘rinda portretli ocherkning 
bir nam unasi sifatida yozuvchi, olim M eli N orm atovning «Tanti va halol- 
pokiza ijodkor» deb nom langan portretli ocherkini to ‘la!igicha berishni 
lozim topdik. Bu ocherk « 0 ‘zbekiston m atbuoti» jurn alin in g 1999-yil 3- 
sonida chop etilgan.