K arim a q osim ova

(So'z)
2. N im ani bildiradi? 
(Shaxs va narsaning harakatini)
3. Qaysi so'roqlarga javob boMadi? 
(Nima qildi?, nima qilyapti?, 
nima qiladi?)
4. Qaysi gap bo'lagi vazifasida keladi? 
(Kesim)
— Kitobdagi qoidada rejaning qaysilariga javob berilgan? Rejani 
o'qing va unga javob bering.
O 'quvchilar kitobdagi va q o'shim cha m ashqlarni ishlaydilar.
— F e ’ldan boshqa yana qanday so'z turkum larini bilasiz? (O t, sifat, 
son, kishilik olm oshi)
— S o 'z la rn i taqqoslang: 
gul, gulli, gulladi.
S o 'z tu rk u m la ri (o t, 
sifat, fe’l) b ir-b irid an qand ay farqlanadi? (O 'q u v c h ila r rejadan 
foydalanib javob b eradilar).
O 'quvchilar m ustaqil bir necha gap tuzadilar, ayrim larini yozib, 
fe’llarning tagiga chizadilar.
Bu dars fragm entida tushuncha bilan tanishtirish jarayonining 
yuqoridagi to 'rt bosqichi qisqa shaklda o 'z aksini topgan. Biroq bu 
darsda o 'q uv ch ilar tushuncha bilan faqat tanishtirildi, uni o'zlashtirish 
uchun esa dasturda mavzuni o'rganishga ajratilgan barcha darslardagi 
m ashqlar tizim ini bajarish lozim. Mavzuni o'rganish jarayonida „ F e ’l" 
tushunchasi chuqurlashadi va kengayadi, o 'quvchilar fe’ining yangi 
belgilarini o 'rg anadilar (fe’llarda bo'lishli va bo'lishsizlik, ulam ing 
shaxs-son q o'shim chalari bilan tuslanishi, fe’l zam onlari). O 'q u v ­
chilarda fe’llarni shaxs-son, zam on, bo'lishsizlik qo'shim chalari bilan 
o'zgartirish va fikr bayon etish m aqsadiga mos fe’l shakllaridan nutqda 
to 'g 'ri foydalanish ko'nikm asi shakllantiriladi.
T ushunchani shakllantirish jarayonida so'zning leksik m a ’nosi, 
uning gap tarkibida boshqa so'zlar bilan birga kelgandagi m a’nosi 
asta-sekin aniqlanib, oydinlashtirilib boriladi, og'zaki va yozm a 
nutqda so'zni uslubiy to 'g 'ri ishlatish ko'nikm asi o ita boradi. Buning 
uchun o'q uv chilar so'zning k o 'p m a’noliligi, o 'z va k o 'ch m a m a’noda 
ishlatilishi, sinonim va antonim so 'zlar bilan elem entar tanishtiriladi.
O 'rganilgan gram m atik belgilarni am alga keng tatbiq etish va u la r­
dan jonli nu tq da aloqa m aqsadida bevosita foydalanish uchun gram -

---

m atik tu sh unch an i shakllantirishda o 'q uvchilarda m avhum lashtirishni 
va so 'zlar u c h u n xarakterli bo'lgan um um iy gram m atik belgilarni 
sintezlashni o'stirish zarur, shuningdek, ular so'zning leksik m a ’nosini 
chuq ur bilishlariga erishish m uhim dir. Bular o'quvchilam in g nutqini 
o'stirish m ohiyatini aks ettiradi, yani o'q u vch ilar nutqda so'zlardan 
am aliy foydalanishga, so'zning leksik m a ’nosini to r tushunishdan 
chuqurroq tushunishga o 'tad ilar, so'zning leksik va gram m atik 
m a ’nolari bir-biriga t a ’sir qilishini tush u na boshlaydilar, natijada 
nutqda so 'zlardan ongli foydalanishga asos yaratiladi.
Grammatik tushunchalarni o‘zlashtirishning metodik shartlari
I. 
O'quvchilar aqliy faoliyatini faollashtirish. 
Bilim ni o'zlash- 
tirishning natijasi m a ’lum darajada o 'qitish m etodlariga bog'liqdir. 
Bayon m etodi asosan o'qu v ch ilam ing eslab qolishiga m o'ljallanadi va 
ularning bilish faoliyatini faollashtira olm aydi, shuning u ch u n kutil- 
gan natijani berm aydi. M aktab tajribasini om m alashtirish va olim lar 
(L.V. Zankov, Yu. N . Babanskiy, V. P. Strezikozin va boshq.)ning 
maxsus tekshirishlari ko'rsatishicha, izlanish m etodlari (boshlang'ich 
sinflarda qism an izlanish m etodi) k o'p ro q sam arali hisoblanadi. G ra m ­
m atik tu sh un chan i shakllantirishda izlanish vaziyati o'q ituv chi bergan 
vazifa va uni jam o a bo'lib bajarish vaqtida yaratiladi. Izlanish vaziyati 
o'quvchilarni yangilikni bilishga qiziqtiradi va vazifani bajarish usulini 
m ustaqil ravishda ijodiy tanlashga undaydi. M asalan, o'quvchilarni 
so'z yasovchi q o 'sh im ch alar bilan tanishtirishda o'qituvchi xattaxtaga 
gul — gulchi, g'alla — g ‘allakor, traktor — traktorchi kabi so'zlarni 
ikki ustun tarzida yozadi. O 'quvchilarga „Ikki ustun shaklida yozilgan 
so'zlarni kuzating, m a’nolaridagi farqini o'ylab ko'ring, shu so 'zlam in g 
m a’nosini farqlashga xizm at qilayotgan qism ini toping" topshirig'i 
beriladi. Birgalikda o'tkazilgan m uhokam adan so'ng o'q u v ch ilar q u ­
yidagicha xulosaga keladilar:
— 
Gul so'zi o'sim likning bir turini, gulchi esa gullam i parvarish 
qiluvchi kishi m a’nosini bildiradi; 
g ‘cilla — o'sim lik, g ‘alla ko r— g'alla 
yetishtiruvchi kishi; 
traktor so'zi qishloq xo'jalik m ashinasini, trak­
torchi esa traktorda ishlovchi kishi m a ’nosini bildiradi. S o 'zn in g -chi, 
-kor qismi ikki so'zning m a ’nosini farqlashga xizmat qiladi; -chi, 
-kor alohida kelganda m a ’no anglatm aydi, bular qo'sh im ch a; so'zga 
qo'shilganda ishlovchi, shug'ullanuvchi kishi m a’nosini anglatyapti,

---

ya’ni yangi m a’noli so 'z hosil bo'lyapti; dem ak, 
-chi, -kor so‘z yasov­
chi qo'shim cha.
M uam m oli vaziyatni orfografik mavzu bilan tanishtirish jara ­
yonida ham yaratish m um kin. M asalan, o'q ituvchi 
„Hayvonlarga 
qo'yilgan nomning bosh harf bilan yozilishi“ mavzusini tushuntirish 
uchun o'quvchilarga „K im qanday uy hayvonlarini boqadi? Ularga 
o'zingiz nom qo'yganm isiz? Qanday nom qo'ygansiz?" kabi savol­
larni beradi. O 'quvchilar tartib bilan o'zlari boqayotgan hayvonlari va 
unga qo'ygan nom larini aytadilar 
(mushuk — Mosh, kuchuk — Olapar, 
sigir — Targ'il, ot — Lochin kabi); o'qituvchi ikki ustun shaklida xat­
taxtaga yozib boradi. O 'qituvchi: „Ikki ustun shaklida yozilgan so'zlarni 
o'qing, ularni taqqoslang. U larning yozilishida qanday farq bor? 
N im a uchun? Isbotlang" topshirig'ini beradi. Bu savol-topshiriqlar 
xarakteri bolalarni o'ylashga, izlanishga m ajbur qiladi. U lar birinchi 
ustundagi so'zlar kichik h a rf bilan, ikkinchi ustundagilar esa katta 
(bosh) h arf bilan yozilganini aytadilar, am m o nim a uchun shunday 
yozilganini isbotlashga ularning bilimlari yetishmaydi. Shunday qilib, 
m uam m oli vaziyat yaratiladi. O 'quvchilar yangi m aterialni o'rganish 
zarurligini sezadilar. Bu m etodda eng m uhim jih at m uam m oli vaziyat 
yaratish, til hodisalarini tahlil qilish, o 'z a ro taqqoslash om illarini 
bajarish bilan bolalam ing bilish faoliyatini faollashtirish hisoblanadi. 
Suhbat-m uhokam a jarayonida m uam m oni o'qituvchi rahbarligida 
o'quvchilam ing o'zlari hal qilishlari yoki o'qituvchi tom onidan hal 
qilinishi ham m um kin.
M uhokam aning borishi bilim lar asosida topshiriqlam i faol baja- 
rishni, faol aqliy faoliyatni talab qiladi.