K arim a q osim ova
Download 48 Kb. Pdf ko'rish
|
Ona-tili-oqitish-metodikasi
Yurmoq, o'qimoq,
olmoq kabi fe’llarda leksik m a’no gram m atik m a ’noga mos keladi. K o 'p fe’llarda bunday moslik bo'lm aydi. G ram m atik ad a predm et harakati deyilganda, harakat bilan birga p redm etning holati, uning boshqa predm etlarga m unosabati, predm et belgisining o'zgarishi kabi- lar ham tushuniladi: uxlamoq, o'ylamoq, sevmoq, o'smoq, k o ‘karmoq va hokazo. Predm et harakatini bunday keng m a’noda, um um lashtiril- gan holda tushunish endigina tilni o 'rgana boshlagan o'quvchilarga qiyinlik qiladi, ular harakatni ko 'p ro q yurish, siljish m a’nosida aniq ta s a w u r qiladilar. Shuning uchun fe ’lni o 'rganishning boshlang'ich bosqichida yotmoq, kasallanmoq, turmoq, qizarmoq kabi so'zlarni predm et harakatini bildiradi deb hisoblam aydilar. B unday hodisani otni o'rg anishd a h am uchratish m um kin. Ayrim o 'quvchilar tinch lik, qahramonlik, qadam kabi so'zlarni ot turkum iga kiritm aydilar. T ushunchani shakllantirish uchun o'q u vch ilarda m avhum lashtirish k o'nikm asini o'stirish, ular diqqatini so'zning aniq leksik m a'nosidan gram m atik m a ’nosiga qaratish va shu guruhdagi so'zlarga oid um u miy, gram m atik belgilarni hisobga olgan holda, ularni bir guruhga birlashtirish talab etiladi. M asalan, kim? yoki nima? so 'rog 'iga javob bo'ladigan b arch a so 'zlar ,,o t“ turkum iga birlashadi; predm et bildirish, son (birlik va ko'plikda kelish), egalik qo'shim chalari bilan o'zgarish, kelishiklar bilan turlanish bu so 'zlar uchu n um um iy gram m atik belgilar hisoblanadi. T ushunchani shakllantirishda xatoning oldini olish uchun ta ’lim berish jarayonida q ato r m etodik talablarga rioya qilinadi. Tushunchani o'zlashtirish ustida ishlash jarayoni G ram m atik tush u nchan i o'zlashtirish uzoq davom etadigan va kichik yoshdagi o 'q uvch ilar uchun ancha m urakkab jarayondir. O 'qituvchi boshlang'ich sinflarda tushunchani o'zlashtirishga oid ishlarni tashkil etishda o'rganiladigan tushu n chaning lingvistik m o hiyatini, bilim larni o'zlashtirish jarayonining psixologik-didaktik xususiyatlarini, o 'q u vch ilam ing nutqiy va aqliy o'sishi bir-birini taqozo etishini, gram m atik bilim ning nutqdagi o 'rn in i asos qilib oladi. G ram m atik tushunchalarda til hodisalarining m uhim belgilari um umlashtiriladi. Tushunchani o'zlashtirish ustida ishlash jarayonida o'rganiladigan m uhim belgilarni ajratish maqsadida muayyan til materiali analiz qilinadi. Masalan, so'z o ‘zgartuvchi qo'shim cha uchun quyidagi ikki m uhim belgi xarakterli: 1) so‘z o ‘zgartuvchi q o'shim cha — so'zning o'zgaradigan qismi; 2) so 'z o'zgartuvchi q o 'sh im cha sintaktik vazifani bajaradi, ya’ni gapda so'zlarni bog'lash uchun xizm at qiladi. T ushunchani o'zlashtirishga oid ishlarda o'qituvchi m uayyan bir tushunchaning m uhim belgilarini aniqlab oladi, dastur talabiga k o 'ra, shu sinf o'quvchilarini tushunchaning qanday belgilari bilan tanish- tirishni. foydalanganda yaxshi natija beradigan leksik m ateriallarni, m etodik usul va vositalarni belgilab oladi. Til m aterialini analiz qilish jarayonida o'rganiladigan tushunchaning muhim belgilari ajratiladi (tushuncha ustida ishlashning birinchi bos qichi), so'ng belgilar o'rtasidagi bog'lanish topiladi, bir tushunchaning xususiyati sifatida ular orasidagi o 'z a ro m unosabati aniqlanadi, atam a beriladi (tushuncha ustida ishlashning ikkinchi bosqichi). O 'quvchilar o'rganilgan tushuncha m ohiyatini anglashlari va bilimlarni nutq tajri basiga tatbiq etishlari uchun tu shuncha ta ’rifini aniq ifodalash ustida ishlanadi (tushuncha ustida ishlashning uchinchi bosqichi); to‘rtinchi bosqichda o'rganilgan kategoriyani bilib olish uchun m ashq qilinadi; amaliy vazifani hal qilish m aqsadida (fikrni aniq ifodalash, so'zni va gapni to 'g 'ri yozish uchun) o 'quvchilarda tushunchaga asoslanish ko'nikm asi shakllantiriladi. Shunday qilib, tilga oid tushunchalarni shakllantirish jarayoni shartli ravishda to 'rt bosqichga bo'linadi: Birinchi bosqich — tushu n chan in g m uhim belgilarini ajratish m aqsadida til m aterialini tahlil qilish. Bu bosqichda m a’lum so 'z va gaplarning leksik m a’nosidan kelib chiqib m avhum lashtirish amalga oshiriladi va shu til hodisasi, til kategoriyasi uchun um um iy hisob- langani ajratiladi. O 'quvchilar tahlil qilish va m avhum lashtirish aqliy amalini bilib oladilar. Ikkinchi bosqich — tushunchaning belgilarini um um lashtirish, ular orasidagi bog'lanishni aniqlash(tushunchalarning ichki bog'lanishini aniqlash). atam ani berish. O 'qu v chilar taqqoslash va tarkib am alini bilib oladilar. Uchinchi bosqich — tush un ch a ta ’rifmi ifodalashni tushunish, belgilar m ohiyatini va ular orasidagi bog'lanishni aniqlash. To‘rtinchi bosqich — yangi til m ateriali asosida o'rganilayotgan tu shunchani aniqlashtirish, bilim tajribaga tatbiq etiladigan m ashqlar ish- lash, o'rganilayotgan tushunchaning ilgari o ‘zlashtirilgan tushu nch alar bilan bog'lanishini aniqlash. K o'rsatilgan bosqichlarni „fe’l" gram m atik tushunchasini shakl lantirish jarayoni m isolida ko'rib chiqaylik: T ushuncha ustida ishlash til m aterialini tahlil qilish va tu shunchaning m uhim belgilarini aniqlashdan boshlanadi. K o'pgina tekshirishlar, agar o'q uvch ilar o 'q itu v ch i rahbarligida m uayyan vazifani bajarish bilan dastlabki til m aterialini o 'zlari tuzsalar yoki tanlasalar, ularning analitik faoliyati sam aradorligi ortishini ko'rsatdi. M asalan, o'qu vch ilar harakatlarini kuzatish asosida gap tuzadilar. D arsda o'quvchilarni fe’ldan foydalanish va e ’tib o r bilan yozishga undaydigan qulay nutqiy vaziyat yaratiladi. Ekskursiya, yaqinda ko'rilgan film, shu darsda ko'rsatilgan diafilm ning b iro r qism i, o'qilgan hikoya, rasm m ateriali yuzasidan gapiar tuzish h a m m um kin. G ap tuzishda fikrni aniq ifodalaydigan kerakli so'z (fe’l)ni jam o a bo'lib topish im konini beradigan vaziyat yaratish m uhim dir. M asalan, mavzuni o 'rganishdan oldin o'quvchilar bahorda tabiatda yuz beradigan o'zgarishlarni kuza- tadilar. O'qituvchi: - Bahorda tabiatda qanday o'zgarishlar yuz beradi? O 'quvchilar: — K u nlar isiydi. — O 'tla r ko'karadi. — D araxtlar kurtak chiqaradi. — Bodom gullaydi. — Dastlab shaftoli, o 'rik lar gullaydi. — Olm a keyinroq gullaydi. O 'quvchilar o 'qituvchi tavsiya qilgan bir necha gapni izohlab yozadilar. O 'qituvchi: — N arsaning harakatini ifodalash uchun siz qaysi so'zlardan foydalandingiz? U larning tagiga ikki to 'g 'ri chiziq chizing (O 'quvchilar vazifani bajaradilar). — H arakatni bildirgan so'zlarga s o 'ro q bering va taqqoslang (O 'q u v chilar nima qildi? nima qilyapti? nima qiladi? so'roqlarini beradilar). — Endi darslikda fe’l haqida nim a deyilganini o'qing. — Shaxs va narsaning harakatini bildirgan so'zlar qanday ataladi, ular qanday so'roqlarga javob bo'ladi? — Bodom gulladi. Olma gullaydi gaplarini gap bo'laklariga ko'ra tahlil qiling (O 'q uvch ilar eganing tagiga bir, kesim ning tagiga ikki to 'g 'ri chiziq chizadilar). — Gulladi, gullaydi fe’llari gapda qaysi bo'lak vazifasida kelgan? (Kesim.) — F e ’l h aqida nim alarni bilib oldingiz? Rejadan foydalanib ayting (um um lashtiring): 1. F e’l nim a? Download 48 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: |
Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling
ma'muriyatiga murojaat qiling