K arim a q osim ova

BOSHLANG'ICH SINFLARDA SO'ZNING MORFEMIK 
TARKIBINI 0 ‘RGANISH METODIKASI
So'zning morfemik tarkibi va so'z yasalishi 
ustida ishlashning ahamiyati va bu jarayondagi vazifalar
So‘zning leksik m a’nosini aniqlash m aqsadida uni m orfem alarga 
ajratish til haqidagi fanda o ‘zining nazariy asosiga ega.
M orfem a — so 'zning eng kichik, bo'linm aydigan m a ’noli qismi. 
M orfem a ikki turga bo'linadi:
1. O'zak morfema — so'zda albatta qatnashadigan va leksik m a’no 
anglatadigan m orfem a.
2. Affiksal morfema - mustaqil holda leksik m a’no anglatmay, 
so'zning leksik va gram m atik m a’nolari shakllanishi uchun xizm at 
qiladigan m orfem a. M asalan, 
gullami, gulla so'zlaridagi gul — o'zak 
m orfem a, 
-lar, -ni, -la affiksal m orfem adir.
AfTikslar (qo 'sh im chalar) ikki turga bo'linadi:
1. So'z yasovchi qo'shimchalar. U lar so'zning leksik m a’nosini 
shakllantirish uchu n xizm at qiladi. M asalan, 
bog‘bon, paxtakor, gulzor, 
ishchi so'zlaridagi -bon, -kor, -zor, -chi so 'z yasovchi affikslardir.
2. Shakl yasovchi qo'shimchalar. Bu q o'shim chalar so'zlarni 
gram m atik jih atd an shakllantirib, turli gram m atik m a’nolarni ifoda­
laydi. M asalan, 
maktablarimizni so'zida -lar, -imiz, -ni shakl yasovchi 
q o 'sh im ch alar b o 'lib , 
-lar ko'plik m a ’nosini, -imiz egalikning I shaxs 
ko'plik m a ’nosini, 
-ni tushum kelishigi m a’nosini ifodalaydi.
M orfem alarning qo'shilishi bir-biriga ta ’sir qiladi, bundan tashqari, 
ko'pgina o 'zak va s o 'z yasovchi q o 'sh im ch alar k o 'p m a’noli. Shunga 
qaram ay, k o'p so 'zlam in g leksik m a’nosini uning m orfem ik tarkibiga 
qarab aniqlash qiyin, bu m aqsadda so'zni m orfem alarga ajratishdan 
foydalanishga to 'g 'ri keladi.
O 'quvchilar so'zn ing m orfem ik tarkibini va so 'z yasalishini 
o'rganishlariga qarab, so'zni m orfem alarga ajratishdan ongli foydalana 
boshlaydilar. U la r yasam a so 'zlam in g leksik m a ’nosini so'zlam ing 
sem antik o'xshashligiga qarab bilib oladilar.
S o'zlam ing m orfem ik tarkibi ustida ishlashning aham iyati va 
shunga mos ravishda o'qituvch inin g vazifalariga quyidagilar kiradi:
1. 
S o'zning m orfem ik tarkibi ustida ishlash bilan o'quvchilar 
so'zning leksik m a ’nosini aniqlashning asosiy usullaridan birini bilib 
oladilar. B unda o 'q ituvch inin g vazifasi o 'q u v ch ilar so'zlam ing leksik

---

m a’nosi va m orfem ik tarkibi bir-biriga bog'liqligini bilib olishi uch u n 
eng qulay sharoit yaratish, shu asosda ularning lug‘atiga aniqlik kiri- 
tishga m aqsadga m uvofiq rahbarlik qilish hisoblanadi.
2. So‘z yasalishi haqidagi elem entar bilim ham
0 ‘quvchilarning 
tilim izning yangi so‘zlar bilan boyishining asosiy m anbasini tushunish- 
Iari uchu n m uhim dir. Yangi so ‘z tilda mavjud bo'lgan m orfem alardan, 
m a’lum usul va m odellar asosida vujudga keladi (yasaladi). So‘z yasa- 
lishini kuzatish o'quvchilarda so'zga faol m unosabatni shakllantirishga 
ijobiy ta ’sir etadi, tilning rivojlanish qonuniyatlarini tushunishga olib 
keladi.
3. S o'z yasalishi asoslari bilan tanishish o'quvchilar lug'atini at- 
rof-m uhit haqidagi bilim lar bilan boyitishga imkon beradi. Predm et, 
jarayon, voqea-hodisalar haqidagi tushunchalar so'z bilan ifodalanadi. 
S o'zlar o'rtasidagi m a’no va tuzilish jihatidan bog'lanishni belgilash 
o 'zaro m unosabatda bo'lgan tushunchalar o'rtasidagi bog'lanishga 
tayanadi (m asalan, 
traktor va traktorchi so'zlari o'zaro m unosabat­
da bo'lgan tushunchalar, shu tufayli m a’no va tuzilishiga ko 'ra 
bog'langan). O 'quvchilar so'zlam ing m a ’no va tuzilishiga k o 'ra o 'zaro
m unosabatini haqiqatan bilsalar, atrof-m uhitda mavjud bo'lgan pred­
m etlar, jarayonlar, voqealar o'rtasidagi bog'lanishni ch uq ur ta sa w u r 
etadilar, biladilar.
4. S o 'zd a m orfem aning aham iyatini anglash, shuningdek, q o ‘- 
shim chalarning sem antik m a’nosini bilish o'quvchilarda nutqning 
aniq shakllanishiga t a ’sir etadi. O 'qituvchining vazifasi o 'q u v c h i­
lam ing so 'z n in g leksik m a’nosini tushunibgina qolm ay, kontekstda 
aniq q o 'sh im chali so'zlardan ongli foydalanishlarini ham o'rgatish
hisoblanadi.
5. S o'zning m orfem ik tarkibini o'rganish imloviy m alakalarni shakl­
lantirishda h am katta aham iyatga ega. Fonetik tam oyil yangi o'zb ek 
im losining yetakchi tam oyili bo'lib, bunga binoan so'zlar va ularning 
tarkibiy qismi (o'zak va qo'shim chalar) ko'proq talaffuziga m uvofiq 
yoziladi. O 'zak va qo'shim chalam i to 'g 'ri yozish m alakasini nazariy 
asosda shakllantirish fonetik, so 'z yasalishiga oid gram m atik bilim larni 
maqsadga m uvofiq tatbiq etishni talab qiladi. Shuning uchun so'zning 
m orfem ik tarkibini o'rganishning m uhim vazifalaridan biri o 'z a k va 
q o'sh im ch alam i to 'g 'ri yozish m alakasini shakllantirish u c h u n zarur 
bo'lgan bilim va ko'nikm alar asosini yaratish hisoblanadi.
6. S o 'z n in g m orfem ik tarkibini o'rgan ish o 'q u v c h ila m in g aqliy 
qobiliyatini o 'stirishda, xususan, til birligi sifatida so 'zn i ongli bilib

---

olish u c h u n zarur bo'lgan m axsus aqliy k o ‘nikm alarni sh ak llan ­
tirishd a h am aham iyatli. O 'qitu v ch ining vazifasi ta ’lim jaray o n id a 
bilim ni o 'z la sh tirish bilan o 'q u v ch ilard a aqliy faoliyatni o 'stirad ig a n , 
analiz, taq qo slash k o 'n ik m alarin i shakllantiradigan sharoit yaratish 
hisoblanadi.