K arim a q osim ova

bosqich, sintetik bosqich va avtomatlashgan bosqich. 
Analitik bosqich 
savod o 'rg atish davriga to 'g 'ri keladi, bunda so'zni b o 'g 'in -h a rf to ­
m onidan tahlil qilish va b o 'g 'in la b o 'q ish malakasi shakllantiriladi. 
Sintetik bosqich 
uchun so'zni sidirg'a o'qish xarakterlidir; bunda 
so'zni k o 'rish orqali idrok qilish va uning talaffuzi so 'z m a ’nosini 
anglash bilan asosan mos keladi. O 'qish so 'z m a’nosini idrok qilish 
bilan am alga oshadi. O 'quvchilar sintetik bosqichga 3-sinfda o'tadilar. 
B undan keyingi yillarda o'q ish
avtomatlasha 
boradi.
O 'qish darslarida asar ustida ishlashni shunday tashkil etish kerakki, 
asar m azm unini tahlil qilish o'q ish m alakalarini takom illashtirishga 
yo'naltirilgan bo'lsin.
To‘g‘ri o‘qish. 
T o 'g 'ri o'qish deganda xato qilm asdan, yanglishm as- 
dan o'qish tushuniladi, y a’ni to 'g 'ri o'qish so'zning tov u sh -h arf 
tarkibini, gram m atik shakllarini buzm asdan, so'zdagi tovush yoki 
b o 'g 'in n i tushirib qoldirm ay, boshqa tovushni q o'shm ay, harflar o 'r ­
nini alm ashtirm ay, aniq talaffuz qilib, so'zga urg'uni to 'g 'ri qo'yib 
o'q ish hisoblanadi. M .O dilova va T.A shrapovalar „Adabiy talaffuz

---

m e’yorlariga qo'yilgan barcha tala b la r to 'g 'ri o'q ish ko'nikm asiga ham
taallu q lid ir", — deb ta ’kidlaydilar. Rus m etodisti Y akovleva to 'g 'ri 
o'qishga quyidagicha ta ’rif bergan: „ T o 'g 'ri o 'q ish — bu m aterialning 
tovush to m o n id an xatosiz va bir tekisda ravon nusxa k o 'ch irish d ir". 
Dem ak, to 'g 'ri o'qish so 'znin g tovush tarkibini, gram m atik shaklini 
buzm asdan adabiy-orfoepik m e ’yorlar asosida o'qishdir.
B oshlang'ich sin f o'quvchilarida idrok etish, talaffuz qilish va m atn 
m azm unini tushunish o 'rtasida pu x ta sintez y o 'q bo'lgani u ch u n ular 
o'qishda xatoga y o'l qo'yadilar. Bu esa m atn m azm unini tushunishni 
qiyinlashtiradi.
T o 'g 'ri o 'q ish so'zning uzun-qisqaligiga, 
o 'q u v ch in in g so 'z 
boyligiga, ya’ni so'zning leksik m a ’nosini qanchalik bilishiga ham da 
so'zning b o 'g 'in va m orfemik tarkibiga bog'liq. O 'q uv chilar k o 'p in ch a
quyidagi sabablarga ko 'ra xatoga yo'l qo'yadilar:
1. S o'zn i talaffuz qilish bilan uning m a ’nosini tushu nish o 'r ta ­
sida puxta sintez bo'lm agani u ch u n bola so'zning oldin tovush to - 
m onini k o 'rad i, uni talaffuz qilishga oshiqadi. So'zning m a’nosini esa 
e ’tibordan ch etd a qoldiradi.
2. S o 'z k o 'p b o 'g 'in li b o 'lib , bola uni oldin eshitm agan bo'lsa, 
xatoga y o'l qo'yadi.
3. So'zning m a ’nosini bilm aslik tufayli xatoga yo'l q o 'y ad i.
4. Tez o'qiym an deb xatoga y o 'l qo'yadi.
5. T o 'g 'ri o 'q ish yorug'likka va yorug'likning tushishiga ham
bog'liq.
6. U ndosh tovush so'zning o 'rta sid a va oxirida kelgan yopiq 
b o 'g 'in li so'zlarn i o 'qish da qiynaladilar.
Xato o 'q ish n in g oldini olish u c h u n quyidagilar e ’tiborga olinadi:
1. M atnni o 'q itish d an oldin undagi o'qilishi qiyin s o 'z , birikm a 
va gaplarni aniqlash va ular ustida ishlash usullarini belgilab olish. 
Tuzilishi m urakkab so'zlarni b o 'g 'in la b o'qilishini m ashq qildirish.
2. M atnni o 'q ish d an oldin un ing m azm unini tu sh u n ish n i qi- 
yinlashtiradigan so 'zlam in g lug'aviy m a’nosini tu shuntirish . S o'z 
m a ’nosini izohlash usullarini aniqlash.
3. Vazifalarni aniq va tush u n arli qilib berish.
4. M atnni diqqat-e’tibor bilan o'qishlari uchun sharoit yaratish.
5. Oldin ichda o'qitish, so'ng ovoz chiqarib o'qitish.
6. O 'qitishda o'q uvch ilam in g individual xususiyatlarini hisobga 
olish, ya’ni m atn n i oson, o 'rta c h a qiyinlikda va qiyin o'q ilad ig an

---

o ‘rinlarini belgilab olib, unga kuchi yetadigan o ‘quvchilarga oldindan 
taqsim lab berish.
7. 0 ‘quvchilarning o ‘qishini m untazam tekshirib turish.
8. X atoning xarakteriga qarab, u n i m etodik to m ondan to ‘g ‘ri 
tuzatish yo'lini aniqlash.
9. O 'quvchilarni xato qilish m um kin bo'lgan o 'rin d an ogohlantirib 
turish.
10. X atcho 'pdan foydalanish.
11. Xato o'q ish o ‘quvchining shaxsiy ko‘ruv sezgisiga bog‘liq b o 'l- 
sa, bu jih atn i ham hisobga olish.
O 'qituvchining tuzilishi m urakkab so'zlarni oldindan xattaxtaga 
yoki kartonga b o'g'inlarga bo'lib yozib qo'yib, o'quvchilarga ovoz 
chiqarib birgalikda o'qitishi yaxshi natija beradi.
O 'quvchilar yo'l qo'ygan xato ikki xil y o 'l bilan tuzatiladi:
1. O 'quvchi so 'z oxiridagi q o 'sh im ch an i n o to 'g 'ri o'qisa, uni 
o'qishd an to 'xtatm asd an xatoni to 'g 'rila sh m um kin.
2. Xato o'qish bilan gaplarning m azm uni buzilsa, qayta o'qitish 
usulidan foydalaniladi. Bunda o'quvchiga o'qigan m atni yuzasidan 
savol berilsa, o'quvchi e ’tiborli b o 'lib qayta o'qiydi.
Tez o‘qish. 
Tez o'qish m e’yoriy tezlikda o'qish bo'lib, bunda o'qish 
sur’ati m atnning m azm unini tushunishdan ajralib qolmasligi kerak. 
O 'qish tezligi m atnni tushunish tezligi bilan muvofiq ravishda o'sib 
borishi lozim. O 'qilayotgan asar m azm unini o'zlashtirishni, m atn m az­
m unini ongli idrok etishni ta ’minlaydigan o'qish 
tez o‘qish 
deyiladi.
O 'qish sifatlarini yaxshi o'zlashtirgan holda o'quvchilam ing o'q ish
su r’ati bir-biridan farq qiladi. Bu dastu r talablarini bajarm adi, degan 
gap emas. Og'zaki nutq tem piga to 'g 'ri keladigan o'q ish su r’ati normal 
tezlik hisoblanadi. C hunki o 'ta tez h am , o 'ta sekin o'q ish ham m atn 
m azm unini o'zlashtirishni qiyinlashtiradi.
O 'qish tezligi bir daqiqada o'qiladigan so 'zlar soni bilan belgilanadi. 
2005-yilda e’lon qilingan o 'q ish dasturida 1-sinfning 2-yarim yilligida 
o'qish su r’ati 20—25 so 'z (notanish m atn ni o'qish tezligi ham 20—25 
so'z); o'quv yili oxirida 25—30 so'z; 2-sinfning 1-yarim yilligida m at­
nni o'q ish tezligi 30—35 so'z; 2-yarim yilligida 40—50 so'z; 3-sinfning
1-yarim yilligida 60—70 so'z; 2-yarim yilligida 70—80 so'z; 4-sinfning
1-yarim yilligida ichda ovozsiz 110—130 so 'z , ovozli o'qishda 90—100 
so 'z deb belgilangan.
Tajribalar shuni ko'rsatadiki, bir daqiqada bola 250 so'zli m atnni 
o'qisa, undagi 200 ta so'zn i eslab qo lar ekan. Agar harflab, b o'g 'in lab

---

o ‘qisa, uning diqqat m arkazida s o 'z em as, b o 'g 'in b o'lad i. N atijad a 
u so'zlarni eslab qola olm aydi9. Bu 4 -sin f o'quvchilarinin g o 'q ish
tezligiga tatbiq etilsa, 125 so 'z d a n 100 so 'zn i eslab qoladi. Bu esa 
yuqori ko'rsatkichlarga erishish im konini beradi. 4-sinfda bir daqiqada 
170—180 ta so 'z o'qiydigan o'q u v ch ilar ham bor.
O 'q ish tezligi to 'rt yil davom ida to 'g 'ri va ongli o 'q ish bilan bog'liq 
holda asta ortib boradi. O 'qish tezligini tekshirganda o 'qitu vch i o 'q i- 
ladigan m aterialning xarakterini, ya’ni g'oyaviy-m avzuviy m urakkab- 
ligini, so 'z va gaplam ing tuzilishini, ularning bolalar nutq ida qay d a ra ­
jada ishlatilishini, o'q ishning to 'g 'ri va ongli bo'lishini hisobga oladi. 
O 'qu vch ilam in g o 'q ish tezligi h ar xil b o 'lad i, albatta. O 'qituv chin ing
vazifasi barcha o 'q uv chilam in g o 'q ish tezligini, iloji boricha bir xil- 
likka keltirishdan iborat. O 'qish su r’atini oshirishda tez aytishlarni, 
m aqollarni yod oldirish va m atnni ovoz chiqarib o'qishni m ashq qilish 
kabilar sam arali usullardan hisoblanadi.
Ongli o ‘qish. Ongli o'qish yaxshi o'qishning asosiy sifati hisoblanadi. 
Ongli o'q ish o'qilgan m atnning aniq m azm unini, asarning g'oyaviy 
yo'nalish in i, obrazlarini va badiiy vositalarining rolini tushunib o 'qish , 
shuningdek, asarda tasvirlangan voqea-hodisalarga o 'z m unosabatini 
ifodalay olishdir. Ongli o'q ish o 'z navbatida, o 'q u vch ilam ing zarur 
hayotiy tajribasiga, so'zning leksik m a ’nosini, gapda so'zlam in g
bog'lanishini tushunishga va bir q ato r m etodik shartlarga bog'liq. 
H ozirda ongli o 'q ish atam asi adabiyotlarda va m aktab tajribasida ikki 
m a’noda: birinchidan, o'qish jarayonini egallashga nisbatan o'qish 
texnikasi m a’nosida, ikkinchidan, keng m a’nodagi o'qishga nisbatan 
o'qish sifatlaridan biri m a’nosida qo'llanadi.
M atnni ongli o'q ish u ch u n o 'q u v ch ilar to 'g 'ri, m e’yorida o 'qishn i 
egallagan bo'lishlari va o 'q ish jarayo n ida qiynalmasligi talab etiladi. 
O 'q uv chilar m atnni ongli o'qishlari uchu n m atn m azm uni va badiiy 
vositalari jihatidan tahlil qilinadi.
Ongli o 'qishning m uhim sharti asar qurilishi va m azm unini tu sh u ­
nish hisoblanadi. O 'qituvchi ongli o 'q ish n i m atnni ifodali o'qishga 
(agar ovoz chiqarib o'qilsa) va asar m azm uni yuzasidan berilgan 
savollarga javobning to'g'riligiga, asar voqealari va qahram o nlam in g
xatti-harakatiga bildirgan m unosabatiga qarab baholaydi. Ongli o'q ish
va ifodali o'qish bir-birini taq o zo qiladi, am m o bir-biriga aynan 
o'xsham aydigan o 'q ish sifatlaridir.
4
Y o 'ld o s h e v J . G ‘. 1992-yil „ O ' q i t u v c h i l a r u y i“ dagi ijodkor o ' q i t u v ­
c h ila r n in g 1 -a n ju m a n id a g i n u tq d a n .

---

Ifodali o ‘qish. Ifodali o'q ish intonatsiya — ohang yordam ida 
asarning g ‘oyasi va jozibasini to ‘g ‘ri, aniq, yozuvchi niyatiga mos 
ravishda ifodalay bilishdir. „Ifodali o'q ish adabiyotni aniq va k o 'rg az­
mali o'qitishning dastlabki va asosiy shaklidir", deb t a ’kidlaydi 
m etodist olim a M .A .R ibnikova10. D em ak, „Ifodali o'qishn ing asosiy 
vazifasi asarning m azm unini va em otsionalligini intonatsiya orqali 
o'quvchilarga ko'rgazm ali qilib ko'rsatishdir. Ifodali o'qishn ing aso­
siy tam oyili o'qiladigan asar g'oyasi va badiiy qim m atini ch uq u r 
tu sh u n tirish d ir"".
Intonatsiya (ohang). Intonatsiya og'zaki nutqning birgalikda 
harakat qiluvchi elem entlari: urg 'u , nutq tem pi va ritm i, pauza, 
ovozning past-balandligining yig'indisidir. Bu elem entlar bir-biriga 
ta’sir etadi va ham m asi birgalikda asarning m azm unini, g'oyasini, 
q ahram onlam ing turli kayfiyatini, ichki kechinm alarini ifodalaydi.
O 'quvchilar ifodali nutq asoslarini egallashlari uchun mvihim 
shartlar quyidagilardan iborat:
1. N u tq jarayonida nafasni to 'g 'ri olish va to 'g 'ri taqsim lay bilish.
2. H ar bir tovushning to 'g 'ri artikulatsiyasi va aniq diksiya (burro 
gapirish) m alakasini egallash.
3. Adabiy talaffuz m e ’yorlarini egallash12.
Bu shartlar faqat ifodali o'qishgagina em as, balki ifodali nutq- 
qa, ya’ni hikoya qilishga ham taalluqlidir. O 'quvchining har qanday 
og'zaki hikoyasi ifodali bo'lishi zarur.
Ifodali o'qish nin g asosiy vositalaridan biri ovozdir. Ovoz nafas 
bilan uzviy bog'lanadi. Shuning uch u n o 'qitu v chi bolalam ing ifodali 
nutqi ustida ishlashni talaffuz qilayotganda o 'z nafasini boshqara olish 
va ovozdan to 'g 'ri foydalanishga o'rgatishdan boshlaydi. Ovoz kuchi 
baland-pastlik, uzun-qisqalik, tezlik (tem p), yoqim li-yoqim sizlik 
xususiyatlari bilan xarakterlanadi. O 'quvchilar m atn m azm uniga qarab, 
baland yoki past ovozda o'qish (gapirish)ga, nutqda tez, o 'rta c h a yoki 
sekin tem pni tanlashga, biror tuyg'uni ifodalashga o'rganadilar. Tfo- 
dali o'qishga o'rgatishda o'qu v chilar pauza va logik urg'u bilan ham
tanishtiriladi.
10 Р ы б н и к о в а M . A . О ч е р к и п о м е т о д и к е л и т е р а т у р н о г о ч т е н и . — 
„ У ч п е д г и з " , 1945. — стр. 125.
11 J o 'ra y e v К. Ifodali o ‘qish va hikoya qilish. - Т . : „ 0 ‘q itu v c h i" , 1968. 
7 —9-betl ar.
12 O 's h a asar, 11-bet.

---

Ifodali o ‘qishga tayyorlanish shartli ravishda uch bosqichga 
bo'linadi:
1. Asarning aniq m azm unini tushunish, un d a qatnashgan shaxs­
larning x atti-harakatini tahlil qilish, asarning g'oyasini belgilash, y a ’ni 
asarning g ‘oyaviy-m avzuviy asosini, uning obrazlarini badiiy vositalari 
bilan yaxlit holda tushunish.
2. M atnning qaysi joyida to ‘xtam (pauza) qilishni, m antiqiy u r- 
g‘uning o ‘rnini, o'q ish tem pini belgilab olish.
3. 0 ‘qishni m ashq qilish, m uallif fikrini, uning tasvirlangan voqea- 
hodisalarga va qatnashuvchi shaxslarga m unosabatini ovoz bilan 
ifodalay olish u c h u n m atnni qayta o'qish.
Asarning m azm uni va g'oyaviy yo'nalishini tahlil qilish ifodali 
o 'qishga o'rg atish bilan bog'lab olib boriladi. Ifodali o'qishga o 'rg atishd a 
m atn m azm unini tushunish, m uallif hikoya qilgan voqealarga o 'z
m unosabatini bildirish asosiy vazifa hisoblanadi. O 'quvchilarda ifodali 
o 'q ish m alakasini shakllantirish uchun asarni o 'qituvchining ifodali 
o 'qishi m uhim aham iyatga ega.