K arim a q osim ova

II. 
0 ‘quvchilarda so‘z va gapga lingvistik munosabatni o‘stirish 
ustida maqsadga yo'naltirilgan ishlar. O 'quvchilarda so'z va gapga 
lingvistik m unosabat nazariy bilim larni o'zlashtirish, m avhum tafak- 
kurni o'stirish jarayonida shakllantiriladi va tilning sem antik ham da 
gram m atik tom onining bir-biriga ta ’sirini anglashni bildiradi.
O 'quvchilar tilni ularda til birliklariga, xususan, ulam ing asosiylari 
bo'lgan so'z, m orfem a, so'z birikm asi, gapga lingvistik m unosabatni 
parallel shakllantirish bilan birga ongli o'zlashtiradilar. So'zga lingvistik 
m unosabat so'zni to vush -h arf tom onidan tahlil qilib, uning tovush va 
grafik tom oni o'rtasidagi bog'lanishini aniqlash, so'zni m orfemik tahlil 
qilish va so'zga leksik m a’no berishda m orfem aning o'rn in i tushunish; 
so'zni gram m atik tahlil qilish va shu so'zning m uayyan so'z turkum iga

---

oid ekani bilan uning gram m atik belgilari o 'z a ro bog'liqligini tu sh u ­
nish ko'nikm asining shakllanishiga qarab o 'sib boradi.
Lingvistik m unosabat o'quvchilarda asta-sekin shakllantirib bori­
ladi, ularda bilish, tushunib olish saviyasi ham har xil bo'lishi m um kin. 
M asalan, 2 -sinf o'quvchilari gapdagi so 'z birikm alarini topadilar, am m o 
u so 'z birikmasidagi so'zlar o 'z a ro qanday, y a’ni nim alar yordam ida 
bog'langanini tushuntira olm aydilar. 4 -sin f o'quvchilari gapdagi so 'z 
birikm asini topadilar va so 'z birikmasi tarkibidagi so 'zlar o 'z a ro so 'z
o'zgartuvchi q o 'shim ch alar (kelishik, shaxs-son qo'shim chalari) yoki 
ohang yordam ida bog'langanini tushuntiradilar, y a’ni bog'lanish gram ­
m atik vositalar bilan ifodalanishini k o'rsatadilar. Bu so'z birikmasi 
tarkibidagi so'zlam ing bog'lanish m ohiyatini elem en tar darajada tu sh u ­
nish b o 'lib , uni yuqori sinflarda chuqurroq (so 'z birikmasi tarkibidagi 
so'zlam in g bog'lanish turlari, bosh va ergash so 'zn in g xususiyatlarini) 
tushunadilar.
O 'qituvchi o'quvchilarda so'zga, so 'z birikm asi va gapga lingvis­
tik m unosabatni ta ’lim jarayonida m aqsadga m uvofiq o'stirib b o­
radi, xususan, o'rganiladigan kategoriyani o 'qu v chi tushunib olishiga 
g 'am x o 'rlik qiladi.