K arim a q osim ova

0 ‘qish turlari
B oshlang'ich t a ’lim da o'qishning uch tu rid an foydalaniladi:
1. Ovozli o'qish.
2. Ich da o'qish.
3. Shivirlab o'qish.
Ovozli o‘qish ovozga asoslangan o'qish b o 'lib , undan t a ’lim jaray ­
onida keng foydalaniladi.
Ovozli o 'q ish n ing yakka, j o 'r va rollarga bo'lib o'q ish usullari 
mavjud. Yod aytish ham ovozli o 'q ishning b ir shaklidir.
Ichda o‘qish h am tovushga asoslangan, lekin unda ovozsiz 
o'qiladi.
Shivirlab o ‘qish yarim ovoz bilan o'qishdir. M alakali kitobxon 
o 'q ish n in g har uch turini bilishi zarur.
Ovozli o 'q ish ning ham , ovozsiz ichda o 'q ishning ham , shivirlab 
o 'q ish n in g ham o 'z qo'llanish o 'rn i va afzalliklari ham da kam chiliklari 
bor. M asalan, 2 -sin f o'quvchilari ichda o 'q ig an da kam so 'z o'qiydi, 
so 'zn in g m a’nolarini tush unm ay qoladi, o'qiganlarining m azm unini 
to 'liq o 'zlash tira olm aydilar.
Psixologik izlanishlar shuni ko'rsatadik i, o 'qishn i endi o 'rg an a y o t­
gan o'q u v ch ilar o'qilayotgan m atnni tu sh u n ib borishlari nchun eshitish

---

sezgisiga ham e ’tib or qaratganlar. Ikkinchidan, 2 -sin f o'quvchilarida 
o ‘qish ko'nikm alari yaxshi shakllanm agani uchun ichda o ‘qish ja ­
rayonida ayrim so'zlarni n o to 'g 'ri o'qish natijasida uning m a ’nosini 
tushunm aganlar. Shularni nazarda tutgan holda, 1— 2-sinflarda ovozli 
va shivirlab o 'qishd an foydalaniladi.
3—4-sinflarda ovozli o'qish bilan birga ichda o'q ishdan ham foyda­
laniladi. Bu sinflarda ichda o'qish ancha sam arali bo'ladi, lekin bunda 
ichda o 'q ish m exanik o'qishga aylanmasligi kerak. Ichda o'q ish biror 
m aqsadga yo'naltirilishi, ya’ni quyidagicha turli topshiriqlar asosida 
ichda o'qitilishi lozim:
— S h e’rni ichingizda o'qib, ifodali o'qishga tayyorlaning.
— Ich da o'qing, m a’nosi tushunarsiz so 'zlarn i aniqlab, lug'at daf- 
taringizga yozing. L ug'atdan foydalanib, ularning m a ’nosini izohlashga 
harakat qiling.
— H ikoyani ichingizda o'qib, uni qism larga bo'ling.
— Ichingizda o'qib, ovoz chiqarib to 'g 'ri o'qishga tayyorlaning.
— Ichingizda o'qing. T abiatning k o 'rin ish i tasvirlangan o 'rin n i 
toping.
Bu kabi topshiriqlar sinfdan sinfga o 'tg an sari m urakkablashib 
boradi. B unda o'q uv ch ilam in g asarni qanchalik idrok etganliklari 
tekshirilib borilishi zarur.
Ichda o‘qish quyidagi afzalliklarga ega:
1. Bir vaqtning o 'zid a butun sin f o'quvchilari o'qiydi.
2. O 'quvchilarda asar m atni ustida m ustaqil ishlash ko'nikm alari 
takom illashadi.
3. O 'qituvchi har bir o'quvchining m ustaqil ishlash jarayonida 
o'zlashtirish darajasini aniqlaydi.
4. Ichda o 'q ish da ongli o'qishga talab va e ’tib o r kuchayadi.
Ichda o 'q ish d a o'qituvchi o'qu v chilar o'qishidagi kam chiliklam i
aniqlay olm aydi. Bu un d an foydalanishni cheklab qo'yadi.
Ovozli o'qishning afzalliklari quyidagilar:
1. O 'qituvchi o'quvchilam ing xato va kam chiliklarini, o'q ish ko‘- 
nikm alarini aniqlay oladi.
2. Kichik yoshdagi o'quvchilar ovoz chiqarib o'qisalar, m atn m az­
m unini tez tushunib oladilar.
3. Ovozli o 'qishd an kitobxon estetik zavq oladi.
4. Ovozli o 'q ish d a ifodalilikka katta e ’tib o r beriladi.
5. Ovozli o 'q ish o'quvchilar lug'atini boyitish va nutqini o'stirishda 
k atta aham iyatga ega.

---

Shivirlab (yarim ovozli) o 'q ish darsning tashkiliy qism larida, 
0 ‘qituvchi sinf jurnali bilan m ashg‘ul paytda yoki o ‘quvchilam i darsga 
tayyorlash bosqichlarida o'tkaziladi.
M aktabda o'q ish nin g bu u c h turi alm ashtirib turiladi. 1— 2-sinflarda 
ovozli va shivirlab (pichirlab) o'qishd an ichda o'qishga o 'tilsa, 3—4- 
sinflarda ichda o 'q ish dan ovozli o'qishga o 'tilad i. 3—4-sinflarda o'q ish
tu rlarid an foydalanishda chegara qo'yilm aydi.
B oshlang'ich sinflarda o 'q ish n in g h am m a turiga b ir xil talab 
qo'yiladi, ya’ni o'qish to 'g 'ri bo 'lish i, tez, ongli va ifodali bo'lishi 
zarur.
Kichik yoshdagi o ‘quvchi!aming badiiy asarni 
idrok etishdagi psixologik xususiyatlari
B oshlang'ich sinflarda badiiy asarni tahlil qilish m etodikasida ki­
chik yoshdagi o 'quvchilam ing badiiy asarni idrok qilishidagi psixologik 
xususiyatlar hisobga olinadi. R uhshunos olim lam ing tekshirishlaridan 
m a ’lum bo 'lishich a, asarni idrok qilishga, bilim olishga xizm at qiladigan 
kom p o n en tlar bilan birga, uni em otsional-estetik his etish ham kiradi. 
Badiiy asam i yaxshi idrok etish uch u n u n i tushunishning o'zigina 
yetarli emas. Asarni idrok etish m urakkab jarayon bo'lib, asarga unda 
tasvirlangan voqelikka qandaydir m unosabatning yuzaga kelishini 
o 'z ichiga oladi. Psixologik tekshirishlar natijasida kichik yoshdagi 
o'q u v ch ilam in g adabiy q ahram on larni idrok etishi va baholashidagi 
psixologik xusisiyatlari o'rganilgan va u lar adabiy qahram onga ikki xil 
m unosabatda bo'lishlari aniqlangan:
1. Adabiy qahram onga em otsional m unosabat.
2. E lem entar tahlil qilish.
A sarda qatnashuvchi shaxslarga bah o berishda o 'q uv chilar o 'z shax­
siy va axloqiy tu shunchalaridan foydalanadilar. Bunday axloqiy tu sh u n ­
ch alar kichik yoshdagi o 'quv ch ilard a chegaralangan b o 'lad i, albatta. 
U la r axloqiy sifatlardan botirlik, to 'g 'rilik , m ehnatsevarlik, yaxshilik 
tushun chalarini k o 'p ishlatadilar. Q ah ram o nlam in g boshqa sifatlarini 
tasvirlash u ch u n ulam ing so 'z boyliklari yetishm aydi. O 'qituvchining 
vazifasi o 'q u v ch ilar bilan asarni tahlil qilib, ular nutqiga personajlar- 
ning axloqiy, intellektual, em otsional sifatlarini tasvirlovchi so 'zlarn i 
kirita borishdan iborat. Bu adabiy q ahram o nlam in g xarakterini yaxshi 
yoritish shartlaridan biri hisoblanadi.

---

Asardagi qahram on lam ing xarakteri ulam ing axloqiy sifatlarini 
anglash asosida tushuniladi. B unda qahram onning nim a qilishi em as, 
n im a uch u n shunday qilishi kerakligini bilish m uhim dir. U shbu ja ­
rayonda asar qahram onlarining axloqiy sifatlari ustida k o 'p ro q ishlash 
lozim.
4-sinfda „Q odir bilan S obir“ hikoyasidagi Q odir va uning xis- 
latlarini ochishda tanlab o'qish asosida tarm oqlash usulidan foydala- 
nilishi m um kin. O 'qituvchi o'quvchilarga bergan savollariga javobni 
xattaxtada t-armoqlash usulida yoritib boradi. M asalan, „Q odir qanday 
bola?", „Q odim ing m aqtanchoqligi tasvirlangan o 'rin n i topib o 'q in g ", 
„Q odirning qo'rqoqligi ifodalangan o 'rin n i topib o 'q in g ", „Q odirning 
yolg'on gapini Sobir qanday to 'g 'rilad i? Shu o 'rinn i topib o 'q in g ", 
„Q odirning zo'ravonligi ifodalangan o 'rin n i topib o'qing. O 'qigan 
qism laringiz asosida Q odirning xususiyatlarini isbotlab bering" kabi 
savollar asosida quyidagicha jadval hosil bo'ladi:
O 'qish darslarida o'qilayotgan asarning ongli o'zlashtirilishini 
ta ’m inlashda o'quvch ilam in g psixologik xususiyatlarini albatta hisobga 
olish zarur.

---