K arim a q osim ova

, , 0 ‘zbekistonim
 
", J. Jab borovning „Istiqlol11
 
(2-sinf), A. R ustam ovning 
„Bayroq nim a?“,
 
A. O bidjonning ,,0 'k ta m a v lo d “ (3-sinf), S. Bar- 
noyevning „M angulikka tatigulik k u n “,
 
E. M alikovning „Assalom, 
N eksiya!“
 
(4-sinf) m avzusidagi asarlari y aqindan yordam beradi.
Tabiatga 
oid 
m avzular 
yordam ida 
o 'q u vch ilar 
tabiatdagi 
o'zgarishlar, yil fasllarining alm ashinuvi, hayvonot olam iga doir bi-

---

lim larni egallaydilar. B unday m avzudagi asarlar o 'q u v ch ilarn i ku- 
zatuvchanlikka, tabiatni sevishga, unga nisbatan to 'g 'ri m unosabatda 
bo'lishga o'rgatadi.
Tabiat tasviriga oid m atn lar ustida ishlashda tabiat bag'riga sayohat 
uyushtirilib, bolalar kuzatuvchanlikka o'rgatilsa, vatanparvarlikka oid 
asarlar tahlili vatanning d on g d o r kishilari bilan uchrashuvlar yoki 
mavzuga daxldor kinofilm lar nam oyishi vositasida am alga oshirilsa, 
dars sam aradorligi yanada ortadi.
U m u m an , 
„ O 'q ish kitobi" darsliklaridagi barcha m avzular 
o 'quvch ilarga t a ’lim -tarb iy a berish bilan birga, u larnin g lu g 'atin i 
boyitishga, og'zaki va yozm a n u tq in i to 'g 'ri shakllantirish va nutq 
m adan iy atin i o 'stirish ga h a m q aratiladi.
Am aldagi „O 'qish kitobi" darsliklarida m ateriallarning sinfdan 
sinfga o 'tg an sari mavzu jih atid an ham , m azm un jih atid an ham
kengaya borishi hisobga olingan. M asalan, 1-sinfda o'rgatiladigan 
„Ajdodlarimiz — faxrimiz", „Пт ~ aql chirog‘i “, „Zumrad bahor“, 
„Kumush qish “ kabi m avzular 2—4-sinflarda ham davom ettirilgan. Bu 
esa o 'qu v ch ilam in g oldingi bilim larini to 'ld irad i va boyitadi.
Uzluksiz ta ’lim ning boshqa bosqichlaridan farqli o'laro q , b osh ­
lang'ich sinflarning o 'q ish darslarida o'qu vch ilam ing o'q ish m alaka­
larini shakllantirish, asar m atni ustida ishlash ta ’lim ning 
didaktik 
maqsadi 
hisoblanadi. U turli mavzudagi m atnlar ustida ishlash orqali 
m a’naviy-ahloqiy, adabiy-estelik tarbiya bilan cham barchas bog'lab 
olib boriladi.
Darsliklardagi h ar bir mavzu uchun tanlangan m atnlarning janriy 
rang-barangligiga, poetik m ukam m alligiga, o'qu v chilam in g bilim dara­
jasi va yosh xususiyatlariga m os kelishiga alohida e’tibor qaratiladi.
O 'quvchilar darsliklar yordam ida o'zlashtiriladigan bilim , k o 'n ik m a 
va m alakalarining kelajak hayotda zarur bo'lishini tushunib yetishish- 
lariga erishish o'q ituv chilar oldidagi m uh im vazifalardandir.
B oshlang'ich t a ’lim bo'y ich a DTS va „O n a tili" o'q u v dasturida 
o'qish ta ’limi oldiga qo'yilgan talablarni am alga oshirish sinfda o'q ish n i 
to 'g 'ri tashkil qilish, o'q itish bosqichlari, tam oyillari va m etodlari, 
birinchi navbatda, ilg'or pedagogik texnologiyalardan o'rinli foydala- 
nishga k o 'p jih atd an bog'liqdir.
U m u m an olganda, o 'q ish darslari oldiga qo'yiladigan 
didaktik 
vazifalar 
quyidagilardan iborat:
1. 
O 'quvchilarda yaxshi o 'q ish sifatlari: to 'g 'ri, tez, ongli, ifodali 
o'qishlarin i shakllantirish.

---

2. O 'quvchilarni kitobdan foydalanishga, undan kerakli bilim larni 
olishga o'rgatish, kitobga m uhabbat uyg'otish; ularni oddiy kitobxondan 
ch uqur m ulohaza yurituvchi, ijodkor kitobxon darajasiga ko'tarish.
3. O 'quvchilam ing atro f-m u h it haqidagi bilim larini kengaytirish 
va boyitish ham da ilmiy dunyoqarashlarini shakllantirish.
4. O 'quvchilarni axloqiy, estetik jih atdan yetuk va m ehnatga m u ­
habbat ruhida tarbiyalash.
5. O 'quvchilam ing bog'lanishli nutqini va adabiy-estetik tafak- 
kurini o'stirish.
6. O 'quvchilam ing xayolot olam ini boyitish.
7. E lem entar adabiy tasaw u rlarini shakllantirish.
S huni unutm aslik kerakki, har bir ta ’limiy vazifani bajarishning 
aniq va ilm iy m etodik usullari m avjud bo'lib, ular zam onaviy o'qitish 
usullari bilan boyitib borilm oqda. Bu vazifalar boshqalari bilan o'zaro
bog'liq holda va sinfdan tashqari o 'q ish m ashg'ulotlari jarayonida hal 
qilinadi.
0 ‘qish darslarida qoMlaniladigan metodlar
„K adrlar tayyorlash M illiy d asturi“da ta ’lim berishning ilg'or 
pedagogik texnologiyalarini, zam onaviy o'quv-uslubiy m ajm ualari- 
ni yaratish kabilar um um iy o 'rta ta ’lim ning asosiy vazifalaridan biri 
sifatida ta ’kidlangan.
Ilg'or pedagogik texnologiya usullaridan foydalanish o'qituvchi va 
o'quvchi faoliyati doirasini aniq belgilab beradi.
Inson hayotida m uhim aham iyatga ega bo'lgan o'qish faoliyati bar­
cha predm et darslarida amalga oshiriladi. Lekin o'qishga o'rgatish yo'l- 
yo'riqlarini o'qish m etodikasi ishlab chiqadi. O 'qish m etodikasi kichik 
yoshdagi o'quvchilam ing um um iy rivojlanishi, psixologiya, xususiy 
m etodika sohasidagi yutuqlar asosida takom illashtirilib boriladi.
O 'qish darslarining sam aradorligi k o 'p jih atd an ta ’lim m etod- 
larining to 'g 'ri tanlanishiga bog'liq. Binobarin, fanning o'zi kabi 
o'qitish m etodlari ham doim iy rivojlanishda bo'ladi. M asalan, eski 
m aktablarda o 'q ish quruq yod olish m etodi asosida o'rgatilgan bo'lsa, 
hozir izohli o'qish asosida olib boriladi. Yod olish m etodida m atndagi 
so'zlarga izoh berishga, m a’nosini tushuntirishga, o'qilganni qayta 
hikoyalashga, um um an olganda, o'qish n ing ongli bo'lishiga m utlaqo 
e ’tibor berilm agan. U larda ko'proq to 'g 'ri talaffuz, qiroat bilan o'qish, 
ifodali o'qish nazarda tutilgan.

---

H ozir m aktablarda o 'q ish izohli o 'q ish m etodi asosida olib bori- 
layotgan ekan, quyidagicha savol tu g‘iladi: Izohli o'qish nima?
Izohli o'q ish g a X IX asrning 60—70-y illarida rus pedagogi 
K. D . U shinskiy asos solgan, u o ‘qishda o 'q u v ch ilarn i „ongli, tushunib, 
o'ylab o 'qishg a" o'rgatishni alohida ta ’kidlaydi va uni „Izohli o 'q ish " 
deb nom laydi.
Izohli o 'q ish m etodiga K .D .U sh in sk iy ishining davom chilari 
yangiliklar kiritdilar. K o rf va Vaxterev izohli o 'q ish o 'qu vch ilarg a real 
bilim berish vositasi desa, Vodovozov va Bunakov o 'quvchilarga o'q ish
jaray o n id a bilim badiiy asar tahlili va asarning tarbiyaviy xarakteri 
bilan bog'liq holda beriladi, degan fikrni ilgari suradilar.
Professor A sqar Z u n nu n ov o 'qitish nin g m azm u ni va usullari 
haqida fikr yuritib, o 'qu v chilam in g oldin bilim larni o'zlashtirishiga, 
so 'n g yod olishlariga e ’tib o r berilishi t a ’lim jarayonida izohli o'qish 
deb nom langanini ta ’kidlaydi.
D em ak, izohli o'qish deb o'ylashga, his qilishga, asarni to 'liq idrok 
qilishga, o'qilg anning m azm unini o'zlashtirishga olib keladigan o'qishga 
aytiladi. Izohli o'q ish asar m azm unini tushunishni, asardagi m uhim
fikrni, yozuvchi ilgari surayotgan g'oyani anglashni t a ’m inlaydi.
Izohli o'qish quyidagi tam oyillarga to 'liq am al qilingandagina 
muvafTaqiyatli bo'ladi:
1. O 'qishni hayot bilan bog'liq holda tashkil etish.
2. O 'qishning ongli va ta ’sirchan bo'lishi uchu n o'quvchilam in g 
hayotiy tajribalariga, taassurotlariga asoslanish.
3. O 'qishni ko'rgazm ali tashkil qilish, tabiatga, tarixiy joylarga 
ekskursiyalar uyushtirish, hayvonot olam i va o'sim liklar dunyosini ku­
zatish, rasm lar, jadvallar, pred m etlar bilan tanishtirish h am d a m atnni 
o 'quvch in ing ifodali o'q ish i tarzida olib borish.
B oshlang'ich sin f o 'q ish darslarida asosan s h e ’rlar, m asallar, er­
taklar, hikoyalar, afsonalar, m aqol va topishm oqlar, ilm iy-om m abop 
asarlar o 'q ib o'rganiladi. Tabiiyki, ularning h a r biri o'ziga xos shakl, 
uslub va m azm unda yaratiladi. Shuning u ch u n ham har bir janrga 
m ansub asarlarni o'ziga xos usulda o'qib o'rg anish taqozo qilinadi.
Badiiy asarni izohli o 'qishga yaqin bo'lgan m etodlardan biri ijodiy