K arim a q osim ova

o'qishd'u. Atoqli m etodist olim N . I. K udryashov ijodiy o 'q ish m etodi 
tarkibiga quyidagi ish usullarini kiritadi:
a) 
o'qituvchU arning badiiy m atnni sharhlab o 'q ish i h am d a o 'q u v - 
chilarning asarni to 'g 'ri va im kon qadar yanada ch u q u rro q , em otsional 
idrok etishlarini t a ’m inlash m aqsadini ko'zd a tu tuvchi so'zi;

---

b) 
o'qilgan asardan o 'q u v ch ilam in g bevosita olgan taassurotlarini 
chuqurlashtirish m aqsadiga ega bo'lgan va ularning diqqatini m atnning 
m u h im g'oyaviy va badiiy hususiyatlari sari yo'n altirad igan suhbat 
uyushtirish yoki o'qilgan asardan kelib chiqadigan badiiy, axloqiy, 
ijtim oiy-siyosiy m uam m oning qo'yilishi;
d) 
o'qituvchining asar o'qilgan id an keyin o 'quvchilam ing asam i 
tadqiq etish jarayonida tug'ilgan badiiy kechinm alarini faollashtirish 
m aqsadini ko 'zd a tutuvchi so 'z i8.
K o'rinadiki, ijodiy o'qish izohli o'q ish dan farqli o'laro q , to 'g 'rid a n - 
to 'g 'ri m atn m ohiyatini ochishga ijodiy yondashishni taqozo etadi. 
M asalan, 4-sinfda A. O ripovning „D ehqonbobo va o 'n uch bolakay 
qissasi" asarini ijodiy o 'q ish m etodi asosida o'rganish jarayonida m atn 
m azm uni va shoir g'oyaviy niyatidan kelib chiqib V atanim iz hudud- 
laridagi aholining yashash tarzi bilan bog'liq milliy xususiyatlar haqida 
ham atroflicha tushuncha beriladi. 2-sinfda ,,0 'tin c h i yigit", 3-sinfda 
O 'tk ir H oshim ovning „X azonchinak", 4-sinfda S. Anorboyevning 
„ Q o 'rq o q " asarlarini ham ijodiy o'qish m etodi asosida o 'qitish ijobiy 
sam aralar beradi.
Ifodali o‘qish. 
B oshlang'ich ta ’lim tizim ida 
mantiqiy o'qish 
(m atnni 
to 'g 'ri, tushunib, tez (m e’yorida) o'qish) va 
adabiy o‘qish 
m ukam m al 
o'zlashtirilganidan so'ng ifodali o'qishga o'tiladi. U yod olingan she’riy 
asarlarni ifodali o'qishni ham o 'z ichiga oladi. Ifodali o'qishning mu- 
vaffaqiyati o 'quvchilam ing asar m azm uni, g'oyaviy-badiiy xususiyatlari 
haqida m uayyan tushunchaga ega bo'lishi bilan bog'liq.
Ohang va intonatsiya s h e ’riy asarlarni ifodali o 'qishda qay dara­
jada m uhim bo'lsa, nasriy asarlarni o 'q ish d a ham m uhim talablardan 
biridir.
N asriy asarlarni ifodali o 'q ish d an oldin u n d a qanday g'oya ilgari 
surilayotganini aniqlash zarur. M asalan, 4-sinfda X .T o'xtaboyevning 
„Xatosini tushungan bola" hikoyasini ifodali o 'q ish d an oldin o 'q u v ch i­
larga xatosini tushungan bola kim ekanligi, Lining xatosi nim alardan 
iborat bo'lganligi, m aqtanchoqlikning illat ekanligi to'g'risida tusliun- 
c h a beriladi.
Ifodali o'q ish oldiga qo'yilgan bu talab M .A bdurashidxonovning 
„ H a r kim ekkanin o 'ra r" , S h .S a ’dullaning „L aqm a it", A .O ripovning 
„D ehqonbobo va o 'n uch bolakay qissasi" kabi sh e’riy hikoyalarini 
o'qishga ham xosdir.
s К уд р ш о в Н .И . В з а и м о с в з ь м е т о д о в о б у ч е н и
на урок ах л и т е р а ­
туры . — М о с к в а : „ П р о с в е щ е н и е " , 1 9 8 1 , - стр. 60.

---

Badiiy o‘qish. 
Badiiy o ‘qish ifodali o 'q ish n in g yuksak bosqichi h i­
soblanadi. U nd a s o ‘z san ’atining barcha kom ponentlari ishtirok etadi. 
U o'quvchidan asar ruhiga batam om kirishni, sa n ’atkorona o ‘qishni 
talab etadi. Badiiy o 'qishda asar qahram onlarining ruhiy holati, ke- 
chinm alari to ‘la anglab etilgandagina t a ’sirchanlikka erishish m um kin. 
Badiiy o'qishga tayyorgarlik ko 'rish d a aktyorlarning audio-video tas- 
malarga yozilgan ijrolaridan foydalanish yaxshi sam ara beradi.
Badiiy o'qishning muvaflfaqiyatini ta ’m inlaydigan om illardan biri 
tanlab o‘qishdir. 
M asalan, 3-sinfda X .T o'xtaboyevning ,,H assa“ h i- 
koyasi bilan tanishish jarayonida Qobil b o boning savollariga Shavkat- 
ning javoblari yoki S.A norboyevning ,,B ahs“ hikoyasidagi bolalam ing 
bahslashish epizodi yuzasidan o'q itu v ch i topshirig'iga k o 'ra m azkur 
o 'rin larn i tanlab qayta o'qilishi natijasida ushbu asarlarning badiiy- 
estetik qim m atini chuqurroq o'zlashtirishga erishiladi.
Izlanish metodi. 
Bu m etod asardagi voqea va tafsilotlar asosida 
o'quvchilarga savol-topshiriqlar tuzishda, qahram onlarga baho b e r­
ishda keng qo'llaniladigan usuldir.
O 'qish darslarida 
reproduktiv metod 
keng qo'llaniladi. M asalan, 
o'qituvchi dastlabki darslarda o'zi asar m atnini qismlarga bo'ladi, 
yozuvchi yoki shoirning aytm oqchi b o 'lgan m uhim fikriga o'quvchilar 
diqqatini jalb qiladi, uni aniqlab ko'rsatadi, o'quvchilar bilan birga tasvir 
vositalariga yuklatilgan m a’noni ochib, o'quvchilarga ko'm aklashadi. 
Bularning bari o'quvchilar uchun bir k o 'rsatm a vazifasini o'taydi. S hu n ­
dan so'ng o 'quvchilar o'qituvchining k o 'rsatm alari yordam ida yuqorida 
ko'rsatib o'tilgan vazifalarni o'zlari m ustaqil ravishda bajaradilar.
Y uqorida ta ’kidlangan m etodlardan tashqari, boshlang'ich sinf 
o 'q ish darslarida zam onaviy pedagogik texnologiya usullaridan „Aqliy 
hu jum ", „T arm oqlash", „ G u m h la rb ila n ishlash", „ Blis texnologiyasi" 
kabilardan ham foydalanish yaxshi sam ara beradi.
Shuni ta ’kidlab o 'tish kerakki, h a r b ir darsda qanday m etoddan 
foydalanish, darsda qanday usullam i qo ‘llash o'qituvchi to m o nid an
oldindan belgilab olinishi va puxta ishlab chiqilishi kerak.
0 ‘qish malakalari va ularni takomillashtirish usullari
D astur talablarini to 'liq bajarish va am alga oshirish uchun, birinchi 
navbatda, o'qish ko 'nikm alarini to 'g 'ri va puxta egallash va tako- 
m illashtirib borish zarur. O 'qish ko'nikm alari savod o'rgatish jarayonida 
shakllanadi, o 'q itish n ing keyingi bosqichlarida takom illashadi.

---

0 ‘qish malakalari 
deganda badiiy asar m atnini to ‘g ‘ri, tez, ongli 
va ifodali o 'q ish tushuniladi. O 'qish darslarida o 'q uv chilam ing o'qish 
m alakalari shakllantiriladi va takom illashtiriladi.
O'qish m alakasining sifatlari o 'zaro bog'liq bo'lib, ularning asosi 
ongli o‘qish 
hisoblanadi. O 'quvchi m atnni tez va to 'g 'ri o ‘qisa-yu, 
anglab o'q im asa yoki uning tez o 'q ish i natijasida boshqalar m atn 
m azm unini tushunm asa, to 'g 'ri o 'qisa-y u , o 'ta sekin o 'qisa, n utq bir- 
liklari orasida to'xtam larga e ’tibor berm asa, m atnda ifoda etilayotgan 
fikr tushunilm aydi. M uayyan tezlikda va to 'g 'ri o'q ish ongli o'qishga 
xizmat qiladi, to 'g 'ri, tez va ongli o'q ish esa ifodali o 'q ish n in g asosi 
hisoblanadi.
O 'qish m alakalarini egallash m aktabda o'qitiladigan barcha pred- 
m etlarni m uvaffaqiyatli o'zlashtirishning m uhim sharti hisoblanadi. 
O 'qish faoliyatning asosiy turi b o'lib, o'quvchilarni g'oyaviy-siyosiy, 
aqliy, estetik va nutqiy to m o n dan rivojlantirish uchun ju d a katta 
imkoniyat yaratadi. Bu jarayon esa o'q ish m alakalarini o'stirish va 
takom illashtirish ustida tizimli va m aqsadga muvofiq ishlashni talab 
qiladi.
O 'qish m alakasini egallash anch a m urakkab bo'lib, uni shakllan­
tirish uzoq vaqtni talab etadi. R uhshunos olim T. G . Yegorov o'zin ing
„О черки психологии обучени детей ч тению " nom li asarida o'qish 
m alakalarini shakllantirish jarayonini uch bosqichga ajratadi: analitik