K. B. Urazov buxgalteriya hisobi va

3.2. Buxgalteriya   hisobining tashkiliy shakllari 
 
Buxgalteriya    hisobi  to‘g‘risida  Qonunga  muvofiq  (7-modda)  korxonada 
buxgalteriya  hisobi  va  hisobotini  tashkil  etish  ma’suliyati  bevosita  uning  rahbariga 
yuklatiladi.  
PDF created with pdfFactory trial version 
www.pdffactory.com

 
48 
Korxona rahbari, jumladan, qo‘yidagilarni ta’minlashi lozim: 
•
 
Hisob va hisobotning ichki tizimini ishlab chiqish; 
•
 
Xo‘jalik operatsiyalarini nazorat qilish tartibini belgilash; 
•
 
Buxgalteriya hisobini to‘liq va aniq bo‘lishligi; 
•
 
Hisob hujjatlarini butligi; 
•
 
Moliyaviy hisobotni tashqi foydalanuvchilar uchun tayerlash; 
•
 
Hisob-kitoblarni o‘z vaqtida amalga oshishi va taqdim etilishi; 
•
 
Imzo chekish huquqiga ega shaxslarni belgilash; 
•
 
Korxona  aktivlarini  inventarizatsiya  qilish  muddatlarini  va  komissiyalarini 
belgilash, ularni o‘z vaqtida amalga oshishini nazorat qilish. 
Qonunning  7-moddasiga  muvofiq  korxonada  buxgalteriya  hisobini  tashkil  qilish  
qo‘yidagi to‘rtta shakllardan birida amalga oshishi mumkin. 
1.  Bosh buxgalter rahbarligidagi maxsus buxgalteriyani tashkil etish. 
2.  Shartnoma asosida jalb etilgan buxgalterni xizmatidan foydalanish. 
3. Shartnoma  asosida  buxgalteriya  hisobini  yuritish  vakolatini  maxsus  buxgalterlik 
(auditorlik) firmasiga yoki o‘z birlashmasining markaziy buxgalteriyasiga berish. 
4. Buxgalteriya hisobini rahbarning o‘zi tomonidan mustaqil olib borish. 
Buxgalteriya hisobini tashkil qilishning birinchi shakli xodimlar soni ko‘p bo‘lgan, 
ish hajmi katta bo‘lgan korxonalarda (zavod, fabrika, kompaniya, shirkat xo‘jaligi, jamoa 
xo‘jaligi  va  boshqalar)  qo‘llaniladi.  Bu  shaklda  buxgalteriya  hisobini  korxonaning 
maxsus bo‘linmasi, ya’ni buxgalteriya olib boradi. 
Buxgalteriya – bu korxonaning hisob-kitoblarni yurituvchi bo‘limi. 
Buxgalteriya  o‘z  ishini,  odatda,  rahbariyat  tomonidan  tasdiqlangan  “Korxona 
buxgalteriyasi  to‘g‘risida  Nizom”ga  muvofiq  yuritadi.  Ushbu  nizomda  buxgalteriyaning 
maqsadi,  vazifalari,  tarkibiy  tuzilishi,  har  bir  tuzilmaning  va  uning  lavozimli 
xodimlarining huquq va funksional majburiyatlari, javobgarliklari ko‘rsatiladi. 
Buxgalteriya ishiga rahbarlikni bosh buxgalter olib boradi. 
Bosh  buxgalter  –  korxona  rahbari  tomonidan  hisob  xizmatiga  rahbarlikga 
tayinlangan shaxs. 
Bosh  buxgalterning  huquqlari,  majburiyatlari,  javobgarligi  Nizomda  alohida  aks 
ettiriladi.  Bosh  buxgalter  korxona  rahbaridan  keyin  hujjatlarga  imzo  chekish  huquqiga 
ega  bo‘lgan  ikkinchi  shaxs  hisoblanadi.  U  rahbar  bilan  birga  davlat  qonunlari  oldida 
javob  beradi,  xato  va  kamchiliklar  uchun  ma’muriy,  moliyaviy  va  jinoiy  javobgarlikga 
tortiladi.  Buxgalteriyaning  tarkibiy  tuzilishi,  buxgalteriya  xodimlarining  iyerarxik 
bo‘ysinishi 7-chizmada keltirilgan  tartibda amalga oshiriladi. 
Buxgalteriya hisobini tashkil qilishning ikkinchi shakli kichik biznes korxonalariga 
(firmalar,  xususiy  korxonalar  va  boshqalar)  taalluqli.  Bu  turdagi  korxonalarda  xodimlar 
soni  kam,  ish  hajmi  katta  bo‘lmaganligi  uchun  maxsus  buxgalteriya  tashkil  etilmaydi, 
lekinda  buxgalteriya  hisobini  yuritish  uchun  aloxida  shaxs  (buxgalter)    bilan    mehnat 
shartnomasi tuziladi. Ushbu shartnomaga muvofiq buxgalter ishga asosiy xodim sifatida 
yoki  o‘rindosh  sifatida  buyruk    asosida  qabul  qilinishi  mumkin.  Ushbu  shaklda 
buxgalteriya  hisobini  yuritish  yuklatilgan  buxgalter  bosh  buxgalterning  huquqlari, 
majburiyatlari va javobgarliklariga ega bo‘ladi. 
Buxgalteriya  hisobini  tashkil  kilishning  uchinchi  shakli  kichik  va  o‘rta  biznes 
korxonalariga  taalluqli  bo‘lib,  ular  o‘zlarida  hisob  xizmati  bo‘limini  tuzmaydilar, 
buxgalteriya  hisobini  yuritish  vakolati  shartnoma  asosida  maxsus  ixtisoslashgan 
buxgalterlik  (auditorlik)  firmalariga  yoki  korxonaning  birlashmasi  qoshidagi  markaziy 
buxgalteriyasiga  berilgan  bo‘ladi.  Ushbu  shaklda  buxgalteriya  hisobi  ma’lumotlaring 
PDF created with pdfFactory trial version 
www.pdffactory.com

 
49 
realligiga shartnoma asosida har ikkala tomon belgilab qo‘yilgan tartiblarga asosan javob 
beradilar. 
 
 
 
Bosh buxgalter 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Bosh buxgalter muovini 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Bo‘limlar 
 
 
 
 
 
   
 
 
 
 
 
 
 
   
 
 
 
 
Ta’mi-not 
jarayoni 
hisobi 
bo‘limi 
Ishlab 
chiqa-
rish 
jarayoni 
hisobi 
bo‘limi 
Sotish 
jarayoni 
hisobi 
bo‘limi 
  Hisob 
moliya 
bo‘limi 
Ish xaqi va 
unga doir 
hisob-
kitoblar 
bo‘limi 
Yig‘ma 
hisob 
bo‘limi 
 
7-chizma.  Korxona buxgalteriyasining taxminiy tarkibiy tuzilishi 
 
Buxgalteriya  hisobini  tashkil  qilishning  to‘rtinchi  shakli  xususiy  tadbirkorlarga 
taalluqli bo‘lib, ular qonun bo‘yicha hisob-kitoblarini o‘zlari mustaqil olib boradilar. Bu 
turdagi  xhjalik  yurituvchilarda  rahbar  va  bosh  buxgalter  sifatida  hujjatlarga  xususiy 
tadbirkorning  o‘zi  imzo  chekadi.  Hisob  va  hisobotning  realligi  uchun  Qonun  oldida 
yakka tadbirkorning o‘zi javob beradi. 
 
 
 
 
3.3.  Korxonada hisob ma’lumotlarini yig‘ish, qayd etish va jamlash 
 
Korxonada hisob ma’lumotlarini yig‘ish, qayd etish va jamlash hisob siyosatida aks 
ettirilgan shakl va registrlar yordamida amalga oshiriladi. 
Hisob  shakli  –  bu  buxgalteriya  hisobi  ma’lumotlarini  qayd  etish,  guruhlash  va  
yig‘ishda  qo‘llaniladigan  registrlarning  tizimli  majmuasi.  Buxgalteriya  hisobi 
amaliyotida  uning  jurnal  –order,  memorial-order,  kitob-jurnal  ,  bosh  jurnal, 
kompyuterlashtirilgan  ,  ixchamlashtirilgan  shakllari    mavjud  va  ular  halq 
xo‘jaligining turli tarmoq va sohalarida qo‘llanilib kelinmoqda.  
Hisob  registrlari  –  bu  buxgalteriya  hisobi  ma’lumotlarini  qayd  etish,  guruhlash  va 
jamlashda  ishlatiladigan    axborot  tashuvchilar.  Amaliyotda  buxgalteriya  hisobi 
ma’lumotlarini  qayd  etish,  guruhlash  va  jamlashda  qo‘llanilayotgan  axborot 
tashuvchilarni  nomi,  shakli,  maqsadi,  yuritilish  tartibi  va  boshqa  jihatlariga  qarab  
quyidagi turlarga ajratish mumkin: 
1.Kitoblar  –bular    xo‘jalik  operatsiyalarini  qayd  etish  uchun  mo‘ljallangan    hisob 
varaqalarini  o‘z  ichiga  olgan,  muqovalangan  va  tikilgan  hisob  registrlari.  Ularga  misol 
etib Kassa kitobini, Bosh kitobni, ish haqi haqi kitobini, asosiy vositalar hisobi kitobini, 
kelib tushgan yuklarni qayd etish kitobini va boshqalarni keltirish mumkin. Ushbu hisob 
registrlarining  afsalligi  shundaki,  ular  u  yoki  bu  ma’lumotlarni  bir  necha  hisobot  davri 
uchun  o‘zida  mujassamlashtiradi,  bu  ma’lumotlarni  yo‘qolib  ketmasligiga,  yaxshi 
PDF created with pdfFactory trial version 
www.pdffactory.com

 
50 
saqlanishiga  imkon  beradi.  Shu  bilan  birga  ular  faqat  qo‘lda  yuritishga  mo‘ljallangan, 
zamonaviy kompyuterlarning imkonlaridan bu  kitoblarni aynan shu  ko‘rinishida uchun 
foydalanib bo‘lmaydi.  
Buxgalteriya  hisobida  qo‘llaniladigan  kitoblar  ichida  muhim  rolni  Bosh  kitob 
o‘ynaydi.  Ushbu  kitob  hisobot  yilining  boshida  ochiladi,  unda  har  bir  schetga  alohida 
varaq ajratiladi. Kitobga yozuvlar oyma-oy ularga ajratilgan qatorlarda ko‘rsatiladi. Bosh 
kitobda  schetlarning  debet  tomoni  yozuvlari  barcha  korrespondensiyalanadigan  kredit 
schetlar bo‘yicha aks ettiriladi, kredit tomoni yozuvlari jamlangan holda ko‘rsatiladi.   
2.Jurnal-orderlar  –  bu  ma’lumotlarni  schetlarning  krediti  bo‘yicha    guruhlangan 
holda  qayd  etishga  mo‘ljallangan    registrlar.  Aynan  jurnal-orderlar  Bosh  kitobning 
kreditida jamlangan holda ko‘rsatilgan ma’lumotlarni barcha korrespondensiyalanadigan 
debet  schetlar  bo‘yicha  aks  ettiradi,  ya’ni  jurnal-orderlar  Bosh  kitobning  to‘ldiruvchisi, 
davomi  hisoblanadi.    O‘zbekiston  Respublikasida  buxgalteriya  hisobi  schetlari  bo‘yicha 
turli    jurnal  –orderlarni  yuritish  ko‘zda  tutilgan,  masalan  50  «Kassa»  schyoti  bo‘yicha  
№1,  51  «Hisob-kitob  scheti»  bo‘yicha  №  2,  60  «Ta’minotchilar  va  pudratchilar  bilan 
hisob-kitoblar» scheti bo‘yicha № 6, shuningdek boshqa schetlar bo‘yicha boshqa  jurnal-
orderlar    yuritiladi.  Jurnal-orderlar  buxgalteriya  hisobini  jurnal-order  shaklining  asosini 
tashkil etadi.   
3.Qaydnomalar  –bu    schetlarning  debeti  bo‘yicha  analitik  hisobni  olib  borishga  
mo‘ljallangan    registrlar.  Qaydnomalar  ham  turli  schyotlar  bo‘yicha  har  xil    shakl  va 
mazmunda yuritiladi. 
         4.Memorial-orderlar  -  bu  ma’lumotlarni  bir  vaqtning  o‘zida  schetlarning  ham 
debeti,  ham  krediti  bo‘yicha    guruhlangan  holda  qayd  etishga  mo‘ljallangan    registrlar. 
Ushbu registrlar buxgalteriya hisobini memorial-order shaklining asosini tashkil etadi.   
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
8-chizma. Jurnal-order shaklda hisob ma’lumotlarini jamlash tartibi 
Boshlang‘ich hujjatlar 
Kassa 
kitobi 
Analitik 
hisob 
registrlari 
Jurnal-orderlar 
Moliyaviy hisobot shakllari 
Bosh kitob 
PDF created with pdfFactory trial version 
www.pdffactory.com

 
51 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
9-chizma.Memorial-order shaklda hisob ma’lumotlarini jamlash tartibi 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
10-chizma. Ixchamlashtirilgan shaklda hisob ma’lumotlarini jamlash tartibi 
 
Boshlang‘ich hujjatlar 
Kassa 
kitobi 
Analitik 
hisob 
registrlari 
Memorila orderlar 
Bosh kitob 
Moliyaviy  hisobot shakllari 
Boshlang‘ich hujjatlar 
Kassa 
kitobi 
Xo‘jalik operatsiyalarini qayd etish 
jurnali 
Qaydnoma-
lar 
Bosh kitob 
Moliyaviy hisobot shakllari 
PDF created with pdfFactory trial version 
www.pdffactory.com

 
52 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
11- chizma. Kompyuterlashtirilgan shaklda hisob ma’lumotlarini jamlash 
tartibi 
 
5.Kartochkalar - bular  xo‘jalik operatsiyalarini qayd etish uchun mo‘ljallangan va 
alohida  hisob varaqalari sifatida qalin qog‘ozga  yoki karton qog‘ozga tipografik usulda  
ma’lum  shaklda  tayyorlangan    registrlar.  Ularga  misol  etib  ombor  hisobi  kartochkasini, 
xodimning  shaxsiy  scheti  kartochkasini,  avtomobillar  ishi  hisobi  kartochkasini  va 
boshqalarni keltirish mumkin.   
        6.Mashinogrammalar  -  bular    zamonaviy  kompyuterlarda    tegishli  algoritmlar  va 
dasturlar  asosida    shakllangan  analitik  va  sintetik  hisob,  shuningdek  moliyaviy  hisobot  
registrlari.  Mashinogrammalar  buxgalteriya  hisobining  kompyuterlashtirilgan  shaklini 
asosini tashkil etadi. 
Turli  hisob  registrlariga  asoslangan  buxgalteriya  hisobining  turli  shaklida 
ma’lumotlarni  yig‘ish,  qayd  etish,  guruhlash  va  jamlash  o‘ziga  xos  xususiyatlarga  ega 
(8,9,10,11-  chizmalarga  qarang).  Shuning  bilan  birga  barcha  hisob  shakllarida 
ma’lumotlarni  yig‘ish, qayd etish va jamlash  quyidagi umumiy  ketma ketlikda amalga 
oshiriladi : 
1.Barcha  yuz  bergan  va  tegishli  hujjatlar  bilan  rasmiylashtirilgan  xo‘jalik 
operatsiyalari    schetlarga  ochilgan  analitik  va  sintetik  hisob  registrlarida  (hisobotlar, 
qaydnomalar, jurnal-orderlar,  memorial -orderlar) xronoligik  tarzda qayd etiladi.  Ko‘p 
martalab  yuz  beradigan  operatsiyalar  dastlab  jamlovchi  qaydnomalarga  o‘tqaziladi, 
ularning  jamlangan  ma’lumotlari  esa  oy  oxirida  jurnal-orderlarga  (memorial-
orderlarga, analitik hisob mashinogrammalariga ) o‘tqaziladi. 
Boshlang‘ich axborotlar 
Ma’lumotlarni kompyuterga kiritish 
Ma’lumotlar bazasi                           
Natijaviy ma’lumotlarni chiqarishga mo‘ljallangan 
rejimlar bo‘yicha ishlash va ularni shakllantirish 
Analitik hisob 
mashino-
grammalari 
Sintetik hisob 
mashino-
grammalari 
Moliyaviy hisobot 
shakllari 
PDF created with pdfFactory trial version 
www.pdffactory.com

 
53 
2.Jurnal-orderlar, 
memorial-orderlar, 
analitik 
hisob 
mashinogrammalari,  
qaydnomalarning yig‘ma ma’lumotlari Bosh kitobga o‘tqaziladi. 
3.Bosh  kitob  ma’lumotlari  asosida  buxgalteriya  balansi  va  moliyaviy  hisobotning 
boshqa shakllari tuziladi.  
Kichik tadbirkorlik sub’ektlariga buxgalteriya  hisobini yuritishda soddalashtirilgan 
shaklni  qo‘llash  ruxsat  etilgan.  O‘zbekiston  Respublikasida  ushbu  hisob  shaklining 
registrlari,  ularni  tuzish  tartibi  20-son  BXMS    bilan  belgilangan.  Boshqa  turdagi 
korxonalar buxgalteriya hisobini o‘zlarining hisob siyosatlarida ko‘rsatilgan shaklda olib 
boradilar. 
 
O‘z-o‘zini sinash uchun test savol-javoblari 
 
1.  Hisob siyosati-bu 
a) Davlatning ko‘rsatmalari. 
b) Korxona raxbari tomonidan hisobni yuritish bo‘yicha tanlagan tartib-   
    qoidalar majmuasi. 
v) Bosh buxgalter tomonidan hisobni yuritish bo‘yicha tanlagan tartib- 
    qoidalar majmuasi. 
g) Yuqori tashkilot tomonidan hisobni yuritish bo‘yicha tanlagan tartib- 
    qoidalar majmuasi.  
 
2.  Hisob siyosatini ishlab chiqishga asos bo‘luvchi me’yoriy hujjatlar 
a) Korxona rahbari  buyruqlari. 
b) Qonunlar, standartlar, yo‘riqnomalar. 
v) Kuzatish kengashi qarori. 
g) Yuqori tashkilot ko‘rsatmasi. 
 
3.  Qo‘yidagilarning qaysi biriga hisob siyosati majburiy tarzda beriladi? 
a) Prokuraturaga. 
 
 
 
b) Auditorlik firmasiga. 
v) Soliq idorasiga. 
 
 
 
g) Aksionerlarga. 
 
4.  Hisob siyosatiga o‘zgartirish kiritiladi, agarda 
a) Hisobni yuritish usullari o‘zgargan bo‘lsa. 
b) Kassir almashgan bo‘lsa. 
v) O‘g‘irlik sodir etilgan bo‘lsa. 
g) Soliq hisob-kitobida yashirish aniqlanganda. 
 
5.  Korxonada buxgalteriya hisobini yuritish shaklini kim belgilaydi ? 
a)   Moliya Vazirligi                               b)   Solik idorasi 
v)   Yukori tashkilot                               g)    Korxona raxbari 
 
6.  Xususiy tadbirkor buxgalteriya hisobini  tashkil etadi 
a)  Buxgalter olish yo‘li bilan 
b)  Auditorlik firmasi bilan shartnoma asosida 
v)  Mustaqil o‘zi 
g)  Maxsus buxgalteriya  bo‘limini tuzish yo‘li bilan 
 
PDF created with pdfFactory trial version 
www.pdffactory.com

 
54 
7.  Auditorlik  firmasi  korxonaning  buxgalteriya  hisobini  yuritish  vakolotini 
shartnoma  asosida  olgan.  Bunda  hisob  ma’lumotlarining  norealligiga  
javob  beradi: 
a)  auditor 
b)  auditorlik firmasi direktori  
v)  korxona raxbari 
g)   ta’sischilar 
 
8.  Bosh buxgalter  buysinadi 
a)  Korxona raxbariga 
b)  Ta’sischilarga 
v)  Aksionerlarga 
g)   Yukori tashkilotga 
 
9.  Kichik biznes korxonalarida buxgalteriya hisobini yuritish uchun 
a)  Buxgalteriya  tashkil etiladi 
b)  Hisob bo‘limi ochiladi 
v)  Buxgalter  shartnomaga asosan  ishga olinadi 
g)  Hech  ham  buxgalter  shart bo‘lmaydi 
 
10. Buxgalteriya hisobida hisob  shakli registrlarni belgilaydimi yoki registrlar  
hisob shaklini belgilaydimi? 
a)  Registrlar hisob shaklini belgilaydi 
b) Hisob shakli registrlarni belgilaydi 
v)  Bir –birini belgilamaydi 
g)  To‘g‘ri javob yo‘q. 
 
Bob mavzularini mustaqil o‘rganish uchun tavsiya etiladigan me’yoriy 
hujjatlar va davriy adabiyotlar 
 
1.O‘zbekiston Respublikasining buxgalteriya hisobi to‘g‘risida qonuni. 1996  
   yil 30 avgustda qabul qilingan. 
2.Moliyaviy  hisobotni  tayyorlash  va  taqdim  etish  uchun  Konseptual  asos.  O‘z.R.   
Adliya Vazirligidan 1998 yil 14 avgustda ro‘yxatdan o‘tgan, № 475. 
3.BHMS  №  1  «Hisob  siyosati  va  moliyaviy  hisobot.  O‘z.R.  Adliya  Vazirligidan   
1998 yil 14 avgustda ro‘yxatdan o‘tgan, № 474. 
4.BHMS № 20 «Kichik tadbirkorlik sub’ektlarida hisobni ixchamlashtirilgan tarzda 
yuritish  va  moliyaviy  hisobotni  tuzish  tartibi  to‘g‘risida».  O‘z.R.  Adliya      Vazirligidan   
2000 yil 24 yanvarda ro‘yxatdan o‘tgan, № 879. 
5.Abdullayev A. Qayumov I. Buxgalteriya hisobi. T, «Minhoj» nashriyoti, 2002. 
6.  Umarova  M.,  Eshboyev  O‘.,  Axmadjonov  Q.    Buxgalteriya  hisobi,  T.,  Mehnat,     
1999 
7.G‘ulomova  F.G‘.  Buxgalteriya  hisobi  bo‘yicha  mustaqil  o‘rganish  uchun 
qo‘llanma.T., Iqtisodiyot va huquq dunyosi» nashriyot uyi, 2000. 
 
 
 
 
PDF created with pdfFactory trial version 
www.pdffactory.com

 
55 
 
IY-bob.   UZOQ MUDDATLI AKTIVLARNING HISOBI 
 
4.1. Asosiy vositalarning  hisobi 
 
4.1.1. Asosiy vositalarning mohiyati, tasnifi, baholanishi va ular hisobining 
vazifalari 
 
Asosiy  vositalar  -  bu  korxonalar  tomonidan  xo‘jalik  faoliyatini  yuritishda  uzoq 
muddat  davomida  mahsulotlarni  ishlab  chiqarish,  ishlarni  bajarish  yoki  xizmatlarni 
kqrsatish,  shuningdek  ma’muriy  va  ijtimoiy  –madaniy  funksiyalarni  bajarish  uchun  
ishlatiladigan moddiy aktivlar (BHMS № 5, 3a-band). 
BHMS  №  5  ga  muvofik  (6-band)  moddiy  aktivlarni  asosiy  vositalar  sifatida  tan 
olish  uchun  ular  yuqoridagi  ta’rifda  keltirilgan  mezonlardan  tashqari  yana  qo‘yidagi 
shartlarga ham javob berishi lozim: 
•
 Xizmat muddati davrida korxonaga daromad keltirish kafilligini mavjudligi. 
•
 Qiymatini aniq belgilashni mumkinligi. 
Moddiy  aktivlarni  asosiy  vositalar  tarkibiga  kiritishda  ularni  foydali  xizmat 
muddatini belgilash muhim rol o‘ynaydi. 
Foydali  xizmat  muddati  -  deganda  asosiy  vositaning  korxona  tomonidan 
belgilangan foydalanish muddati tushuniladi. Bu muddat yillarda yoki oylarda ifodalanib, 
uning  foydaliligi  ishlab  chiqilgan  mahsulot  (bajarilgan  ish,  xizmat)  hajmi  bilan 
o‘lchanadi.  Foydali  xizmat  muddati  davomida  asosiy  vositalar  o‘zlarining  qiymatini 
to‘liq  qoplashlari  va  korxonaga  qo‘shimcha  daromad  keltirishlari  lozim.  Foydali  xizmat 
muddati,  odatda,  asosiy  vositaning  texnik  hujjatlarida  ko‘rsatilgan  bo‘ladi.  Bunday 
hujjatlar  mavjud  bo‘lmaganda  asosiy  vositalarning  foydali  xizmat  muddati  qabul  qilish 
komissiyasi tomonidan yoki korxona rahbari buyrug‘i bilan tasdiqlangan hisob siyosatida 
aniq belgilanishi kerak. 
Asosiy  vositalar  korxonalarning  moddiy  texnika  bazasini  tashkil  etuvchi  mehnat 
qurollari va vositalarini o‘z ichiga oladi. Ularga quyidagilar kiradi: 
1.Binolar – sex, ombor, laboratoriya, idora,  garaj, o‘t o‘chirish deposi va shu kabi 
mehnat  sharoitini  yaratib  beruvchi,  tovar-moddiy  boyliklar  butligini  ta’minlovchi 
ob’ektlar.  Binolar  tarkibiga  ularni  normal  ekspluatatsiya  qilish  uchun  zarur  bo‘lgan 
barcha  kommunikatsiyalar,  ya’ni  isitish,  ventilyatsiya,  suv  va  gaz  ta’minoti,  lift, 
yong‘inga  qarshi  va  signalizatsiya    qurilmalari,  telefon  aloqasi  simlari  tizimlari  ham 
kiritiladi. 
2.Inshoatlar  –  ochiq  ayvonlar,  devorlar,  suv  minoralari,  temir  yo‘l  shahobchalari, 
nasos stansiyalar, kanallar, suv havzalari, asfaltlangan yo‘llar va yo‘lkalar. 
3.Uzatish    qurilmalari  –  elektr  liniyalar,  gaz,  suv,  bug‘  o‘tqazuvchi  quvurlar  va 
boshqalar.