K. B. Urazov, S. V. Vaxidov boshqa tarmoqlarda buxgalteriya hisobining xu su si yatl ari

11.10-testda keltirilgan ma’lumotlar bo‘yicha sof tushum summasi quyidagi yozuvlarning qaysi birida to‘g‘ri aks ettirilgan:

1. 
   Debet 4010 Kredit 9030 120000000 so‘mga;
   
2. 
   Debet 4010 Kredit 9030 100000000 so‘mga; v) Debet 4010 Kredit 9030 20000000 so‘mga; g) Debet 4010 Kredit 6410 20000000 so‘mga.
   

Adabiyotlar ro‘yxati

1. 
   Karimov I.A. Asosiy vazifamiz - vatanimiz taraqqiyoti va xalqimiz farovonligini yanada yuksaltirish. — T.: O'zbekiston, 2010.
   
2. 
   Karimov I.A. Barcha reja va dasturlarimiz vatanimiz taraqqiyotini yuksaltirish, xalqimiz farovonligini oshirishga xizmat qiladi. “Norma” iqtisodiy—huquqiy ro'znoma №3 (288) 25 - yanvar 2011-yil.
   
3. 
   0‘zbekiston Respublikasi Vazirlar iMahkamasining qarori «Transport sohasida alohida faoliyat turlarini lisensiyalashtirish to‘g‘risida nizomni tasdiqlash to‘g‘risida», 2003- yil 21- avgust, jNTq 360-son.
   
4. 
   0‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining qarori «0‘zbekiston avtomobil va daryo transporti agentligi faoliyatini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida», 2004-yil 10 mart, 118-son.
   
5. 
   0‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining qarori «Avtomototransport vositalari uchun ro‘yxatdan o‘tkazish davlat raqami belgilarining yangi namunalarini joriy etish chora-tadbirlari to‘g‘risida», 2007-yil 27-iyun, 131-son.
   
6. 
   «Tashuvchilarning yuk avtomobillari uchun yo‘l varaqalari, tovar- transport nakladnoylarini tayyorlash, hisobga olish, to‘ldirish va ishlovdan o'tkazish bo'yicha yo‘riqnoma». 0‘zR avtomobil va daryo transporti agentligi boshlig'ining 2004-yil 3-iyundagi 83-buyrug‘i bilan tasdiqlangan. 0‘zR AV tomonidan 2004-yil 2-iyulda ro‘yxatga olingan, № 1382.
   
7. 
   BHMS № 1 «Hisob siyosati va moliyaviy hisobot. O'zR AV tomonidan 1998- yil 14-avgustda ro‘yxatga olingan, № 474.
   

19. 
    bob. AVTOTRANSPORT KORXONALARIDA
    ISHLAB CHIQARISH ZAXIRALARIN1NG HISOBI
    
    1. 
       Avtotransport korxonalarida ishlab chiqarish zaxiralari hisobini tashkil qilish asoslari
       

Avtotransport korxonalarida ishlab chiqarish zaxiralariga quyidagilar kiradi:

• 
  yoqilg‘i - benzin, solyarka, suyultirilgan gaz, siqilgan tabiiy gaz;
  
• 
  yog‘lash materiallari - aftol, solidol, litol va boshqalar;
  
• 
  ehtiyot qismlar va agregatlar-dvigatel, akkumulyator, avtoshina, ressorlar, porshin, gilza va boshqalar;
  
• 
  xo‘jalik inventarlari - turli oichamli kalitlar, domkratlar, maxsus kiyim-kechaklar, xalatlar, poyafzal va boshqalar;
  
• 
  boshqa materiallar-temir-tersaklar, simlar, bo‘yoqlar, doka, bo‘z va boshqa xilma-xil materiallar.
  

Avtotransport korxonalarida ishlab chiqarish zaxiralari hisobini to‘g‘ri va o‘z vaqtidayuritishning muhim shartlaridan biri bo‘ lib ombor xo‘jaligi, ustaxona (sex), garaj, avtomobillarga yoqilg‘i qo‘yish shoxobchasi (AYOQSH) va boshqa yordamchi bo'linmalar ishini rasional tashkil qilish hisoblanadi.
Avtotransport korxonalarining ombor xo‘jaligi deganda ehtiyot qismlar va agregatlar, xo‘jalik inventarlari hamda boshqa materiallaming saqlash joylari tushuniladi.
Ustaxona (sex)lar-ATVlami ta’mirlash, ularga turli agregatlami yasash va o‘matishga ixtisoslashgan yordamchi boiimlar.
Garaj -ATVlaming turishi va saqlanishi uchun mo‘ljallangan joy yoki quri lmalar. Avtotransport korxonada garaj lar ochiq, yarim ochiq (ayvon) hamda yopiq ko‘rinishli bo‘lishi mumkin. Har bir garaj o‘zining tartib raqamiga ega bo‘ ladi, chunonchi, ulaming peshtaxtasiga ATV ning davlat belgisi raqami yozib qo‘yiladi.
AYOQSH deganda avtotransport korxonasi maydonida alohida ajratilgan yer maydonidajoylashgan hamda maxsus qurilmalar (yer osti va yer ustidagi sistemalar, yoqilg‘ i quyuvchi avtomatlar va boshqalar) bilan jihozlangan yordamchi xo‘jalik tushuniladi. Bu xo‘jalik belgilangan barcha tegishli xavfsizliklar, chunonchi. inson hayoti xavfsizligi, ATVlaming texnik xavfsizligi talablariga to‘liq javob berishi lozim. AY OQSHlaiga o‘matilgan sistemalarvabochkalaminghajmlari,ulargaketadiganyoqilg‘iningsig‘imlari individual tarzda maxsus shkala (jadval) bilan belgilanadi. Ushbu shkala (jadval) korxonarahbari tomonidan tasdiqlangan bo‘lishi lozim. Sistemalar va bochkalaming sig‘imiga doir ma’lumotlar ularga ochilgan inventar kartochkalarda ko‘rsatiladi.
Avtotransport korxonalari rahbarlari ishlab chiqarish zaxiralari saqlanadigan va ishlatiladigan barcha xo‘jaliklar bo‘yicha qat’i moddiy javobgarlikni o‘matishlari, chunonchi, ombor mudirlari, ustaxona (sex) boshliqlari, AYOQSH mudiri vaboshqalar bilan moddiy javobgarlik to‘g‘risida shartnomalar tuzishi lozim.
Avtotransport korxonalarida ishlab chiqarish zaxiralarining soniy va summaviy hisobi yuritiladi. Chunonchi, ishlab chiqarish zaxiralarining saqlash joylarida (ombor, ustaxona, sex, AY OQSH) ulaming soniy hisobi olib boriladi. Buning uchun turli hisob registrlari (kartochkalar, jumailar, qaydnomalar)ning namunaviy shakllaridan foydalaniladi.
Avtotransport korxonalarining buxgalteriyasi barcha ishlab chiqarish zaxiralarining sintetik vatahliliy hisobini yuritadi.
Respublikamizning 21 -son BHMS «Xo‘jalik yurituvchi subyektlar moliyaviy-xo‘jalik faoliyati buxgalteriya hisobi schotlar rejasi va uni qoilash bo‘yicha yo‘riqnoma»ga muvofiq avtotransport korxonalarida ishlab chiqarish zaxiralarining sintetik hisobi 1ООО «Materiallami hisobga oluvchi schotlan> tizimida ochiladigan alohida schotlarda olib boriladi. Bunday schotlar, chunonchi, 1020 «Sotib olingan yarim tayyor mahsulotlar va butlovchi qismlar», 1030 «Yoqilg‘i», 1040 «Ehtiyot qismlar», 1080 «Inventar va xo‘jalik buyumlari» 1090 «Boshqa materiallar» schotlari hisoblanadi. Ushbu doimiy aktiv schotlaming debetidategishli nomdagi ishlab chiqarish zaxiralarining davr boshi va oxiridagi qoldig‘i hamda ulaming turli manbalardan kelib tushishi evaziga ko‘payishi aks ettiriladi. Bu schotlaming kreditida ishlab chiqarish zaxiralarining ishlatilishi va boshqa chiqimlari ko‘rsatiladi.
Respublikamizning 4-son BHMS «Tovar-moddiy zaxiralar»ga muvofiq avtotransport korxonalarining barcha turdagi ishlab chiqarish zaxiralari yuqorida nomlari keltirilgan schotlarda ulaming tannarxi bo‘yicha hisobga olinadi. Ushbu BHMSga asosan ishlab chiqarish zaxiralarining tannarxi ulaming sotib olish baholaridagi qiymatini hamda sotib olish va tashib keltirishga doir barcha qo‘shimcha xarajatlami oladi.
Sotib olishda ta’minotchilarga to‘langan QQS summasini ishlab chiqarish zaxiralarining tannarxiga kiritilishi yoki kiritilmasligi avtotransport korxonalari ishlayotgan soliq rejimiga bogiiq. Chunonchi, umumdavlat soliqlarini to‘lovchi avtotransport korxonalarida ishlab chiqarish zaxiralarini sotib olishda ta’minotchilarga to‘langan QQS summasi ulaming tannarxiga kiritilmaydi, balki budjet bilan hisob-kitoblarda kamaytirishga olib boriladi. Bundan faqatgina shahar yo‘lovchi transporti xizmatlanga sarflangan ishlab chiqarish zaxiralarigato‘g‘ri keluvchi QQS summasi istisnodir. Buturdagi avtotransport xizmatlariga sarflangan yoqilg‘ i moylash materiallari, ehtiyot qismlar vaboshqamateriallargato‘g‘ri keluvchi QQS summasi budjet bilan hisob-kitoblarda kamaytirishga olib borilmaydi, aksincha ularga to‘g‘ri keluvchi QQS summasi ishlab chiqarish zaxiralari tannarxiga hamda mos ravishda ko‘rsatilgan xizmatlar tannarxiga kiritiladi.
Yagona soliq to‘lovi rejimidafaoliyalyurituvchi avtotransport korxonalarida ishlab chiqarish zaxiralarini sotib olishda ta’minotchilarga to‘langan QQS summasi to‘lig‘icha ishlab chiqarish zaxiralari tannarxiga kiritiladi.
Ishlab chiqarish zaxiralari hisobini yuritishda ular qiymatini hisobdan chiqarishning tanlab olingan usuli muhim rol o‘ynaydi. Chimonchi, FIFO (birinchi tushum-birinchi chiqim) usulda ishlab chiqarish zaxiralari qanday qiymatda kirim boflgan boflsa, o‘sha qiymatda kelib tushish ketma-ketligi bo‘yicha hisobdan chiqarib boriladi. Agar avtotransport korxonasida AVECO usuli tanlab olingan boflsa, u holda ishlab chiqarish zaxiralarining hisobdan chiqarilishida dastlab ulaming o‘rtacha qiymati (tannarxi) topib olinadi va o‘sha qiymat (tannarx) bo‘yicha ular hisobdan chiqariladi.
Avtotransport korxonalarida boshqa korxonalar singari ishlab chiqarish zaxiralarining hisobdan chiqarilishida LIFO usulini qofllash respublikamizning 4-son BHMS «Tovar-moddiy zaxiralar»ga muvofiq ta’qiqlangan.
Avtotransport korxonalarida ishlab chiqarish zaxiralarining tahliliy hisobi moddiy javobgar shaxslar, ushbu boyliklarning tasdiqlangan nomenklaturalari, ulaming kirim qiymatlari (baholari) bo‘yicha yuritiladi.

2. 
   Avtomobilyoqilg‘ilarining hisobi
   

Avtotransport korxonalari ishlab chiqarish zaxiralari tarkibida yoqilg‘i - moylash materiallari alohida o‘rin tutadi. Chunonchi, ATVlar yordamida bajarilgan ish (ko‘rsatilgan xizmatjlar tannarxida yoqilg‘i va moylash materiallari xarajatlarining hissasi 45-55 foizni tashkil qiladi. Shu bois ham, avtotransport korxonalarida yoqilg‘i -moylash materialiarini tejab-tergab sarllash, ularning norasional chiqimlarigayo'l qo'ymaslik avtotransport xizmatlari tannarxini kamaytirishning muhim omillaridan bin hisoblanadi.
Avtotransport korxonalari hisob tizimi avtomobil yoqilg‘ilari va yog’lash materialiarini turgan joylari hamda turlari bo'yicha aks ettirish talablariga javob berishi lozim. Buning uchun buxgalteriyahisobi ishchi schotlar rejasida quyidagi maxsus schotlami ochish maqsadga muvofiq:

1030. 
      «Ombordagi yoqilg‘i»;
      
1031. 
      «Haydovchilar javobgarligidagi yoqilg‘i».
      

Ushbu schotlami yuritish avtotransport korxonalarida ulami yoqilg‘i - moylash material lari bilan ta’minlashning tanlab olingan usuliga bevosita bog' liq. Hozirgi paytda avtotransport korxonalarida AlVlami yoqilg'i hamda yog’lash materiallari bilan ta’minlashning ikkita nsuli qo'llanilmoqda. Bnlar:
1.0‘zida tashkil qilingan AYOQS11 orqali.
2. Boshqa yuridik shaxslarning AYOQSI llari orqali.
Birinchi usulni qo'llayotgan avtotransport korxonalarida avtomobil yoqilg'ilari- moylash materiallari asosan nellmahsulotlari bo'yicha ta’minot- sotish bilan shug'ullanuvchi maxsus korxonalardan (ncftebazalardan) tuzilgan shartnomalar asosida sotib olinadi. Shuningdek, avtomobil yoqilg'ilari va moylash materiallari boshqa tashkilotlardan beg'araz olinishi, ta’sischilar tomonidan ta’sis badali sifatida kiritilishi ham mumkin. Shaharlararo transport qatnovlarini amalga oshirayotgan AT Vlar bo'yicha ulaming haydovchilari zarurat bo'lgandayoqilg’i - moylash materialiarini o‘z hisobidan yoki berilgan bo'nak hisobidan hamda yo'lovchi tashishdan tushgan tushum hisobidan naqd sotib olishlari ham mumkin.
Ta’minot-sotuvchi korxonalardan avtomobil yoqilg'ilari va moylash materiallari AYOQSH xo'jaligi mudiri yoki ekspeditorlari tomonidan ularga berilgan ishonchnomalar asosidaolib kelinadi. Yoqilg'i - moylash materiallari okbkelinganligigaguvohlikbemvchiasosiyhujjatlarta'minot-sotuvchikorxonalar tomonidan taqdim etilgan schot-faktumlar va tovar-tmnsport nakladnoylari hisoblanadi. Ushbu hujjatlanda yoqilg'i - moylash maleriallarining nomi, markasi, sig' imi, temperalurasi, miqdori (kilograinm va litrlarda), kelishuv baliosi, kelishuv bahosidagi qiymati, QQS summasi.jami to'lovsummasi aks ettiriladi.
QQS to'lovchi avtotransport korxonalarida ta'minotchi-sotuvchi tomonidan berilgan schot-lakturalar asosida kelib tushgan avtomobil yoqilg'ilariga buxgalteriyada quyidagi yozuvlarqilinadi:

1.