K. B. Urazov, S. V. Vaxidov boshqa tarmoqlarda buxgalteriya hisobining xu su si yatl ari

Uchinchidan, qishloq xo‘jaligi korxonalaridayyetishtirilgan mahsulotlar asosiy va qo‘shimchamahsulotlarga bodinadi. Tannarxni kalkulyatsiya qilish obyekti bo‘lib asosiy mahsulot hisoblanadi. Lekin qilingan xarajallar ham asosiy, ham qo‘shimcha mahsulotga tegishli bodadi. Shu bois ham, xarajatlami asosiy va qo‘shimcha mahsulotlar o‘rtasida taqsimlash, ular har binning reja va haqiqiy tannarxlarini, kirim qiymatini va sotish baholarini to‘g‘ri aniqlash zarurati tugdladi. Chunonchi, bu ishlar har bir mahsulot tuii bo‘yicha individual yondashishni talab qiladi.
To‘rtinchidan, qishloq xo‘jaligi korxonalarida yyetishtirilgan mahsulotlar mavsum davomida faqat reja tannarxida kirim qilib boriladi. Ulaming haqiqiy tannarxi, erishilgan moliyaviy natijalar faqat qishloq xo‘jalik taqvim yili tugagandan keyingina, buxgalteriya hisobida barcha turdagi daromad va xarajatlar todiq aks ettirilgandan so‘ng aniqlanadi.
Beshinchidan, yyetishtirilgan mahsulotlaming tez buzilishga moyilligi, maxsus saqlash joylarini talab etishi, ishlatilish maqsadi va boshqajihatlari ulami turli usullarda kirim qilishni va xaridorlargajo‘natishni taqozo etadi. Masalan, terilgan paxta bevosita daladan paxta punktlariga topshiriladi. Xuddi shunday tez buziladigan meva-sabzavotlar, poliz ekinlari, chorvachilik mahsulotlari ulami qayta ishlash korxonalariga bevosita daladan (fermalardan)yuklatiladi.G‘allaqishloqxo‘jaligikorxonasiningomborlariga yoki to‘g‘ridan-to‘g‘ri g‘alla qabul tayyorlov korxonalariga topshiriladi. Tez buzilmaydigan mevalar, poliz ekinlari, chorvachilik mahsulotlari qishloq xo‘jalik korxonalarining maxsus saqlash joylariga kirim qilinadi.
Oltinchidan, qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini yetishtirish qishloq xo‘jaligi korxonalarida bu soha bo‘yicha ixtisoslikka ega bodgan mutaxassislardan iborat bodgan mehnat jamoalarini shakllantirishni, shuningdek ular mehnatiga haq todashni turli shakllarda hamda tizimlarda tashkil etishni taqozo etadi. Qishloq xo‘jaligi korxonalarining o‘zigaxos mutaxassislariga agronomlar, zootexniklar, veterinarlar, miroblar, cho‘ponlar, sut sog‘uvchilar, traktorchilar, ishchilar va boshqalar kiradi. Qishloq xo‘jaligi asosanjamoa mehnatigatayanadi. Shu bois ham bu tannoq korxonalarida melinat va unga haq to‘lashning brigada shakli keng qo‘ llaniladi.
Yuqoridagilardan ko‘rinib turibdiki, qishloq xo‘jaligi o‘ziga xos xususiyatlarga ega bo‘lgan ishlab chiqarish tarmog‘i hisoblanadi. Bu tarmoqning xususiyatlari qishloq xo‘jaligi korxonalarida buxgalteriya hisobini tashkil etishning o‘ziga xosjihatlarini ham belgilaydi. shu bois ham, qishloq xo‘jaligigamutaxassistayyorlovchi oliyta’limmuassasalarida qishloq xo‘jaligida buxgalteriya hisobi maxsus fan sifatida o‘rganiladi.
Qishloq xo‘jaligining o‘ziga xos xususiyatlari ushbu tarmoq korxonalarida umumbelgilangan hanida tannoq ahamiyatiga ega bo‘lgan tartib-qoidalarga asoslangan hisob siyosatini shakllantirishni, shuningdek ushbu hisob siyosatiga qat’i amal qilish vazifasini qo‘yadi.

2. 
   Qishloq xo‘jaligi korxonalari hisob siyosatining xarakterli xususiyatlari
   

Qishloq xo‘jaligi korxonalari hisob siyosatining xarakterli xususiyatlari bevosita buxgalteriya hisobining tashkiliy va uslubiy jihatlarida, ularda qo‘llaniladigan schotlar rejasida, xo‘jalik muomalalarini hujjatli rasmiylashtirilishida, hisob ma’lumotlarini qayd etish, guruhlash, jamlash va foydalanuvchilarga uzatishda, moliyaviy hisobot shakllari moddalarini to’ldirish tartibida hamda boshqa jihatlarida yorqin namoyon bo‘ladi.
Qishloq xo'jaligi korxonalarida buxgalteriya hisobining tashkiliy shakliga ushbu xo‘jaliklarning katta-kichikligi bevosita ta’sir ko‘rsatadi. Yirik qishloq xo‘jaligi korxonalarida buxgalteriya hisobi maxsus bo‘linmani, ya’ni buxgalteriyani tashkil qilish yo‘li bilan olib boriladi. Kichik qishloq xo‘jaligi korxonalarida maxsus buxgalteriyani tuzish zarurati bo‘lmaydi. Ularda hisob ishlari mehnat shartnomasi asosida ishga olingan yagona buxgalter tomonidan yuritiladi. Kichik fermer xo‘jaliklarida hisob-kitob ishlarini bevosita xo‘jalik rahbarining o‘zi ham olib borishi mumkin. Shuningdek, ularda buxgalteriya hisobi tuzilgan shartnoma asosida professional xizmatlami ko‘rsatuvchi auditorlik tashkilotlari tomonidan ham yuritilishirespublikamizqonunchilikhujjatlaridata’qiqlanmagan.
Qishloq xo‘jaligi tarmog‘ining xususiyatlari ushbu tarmoq korxonalarida yuz berayotgan jarayonlar, xo‘jalik muomalalarini tizimli ravishda aks ettirishga mo‘ljallangan buxgalteriya hisobi schotlar rejasini qo‘llashni taqozo etadi. Chunonchi, ularda olib borilayotgan qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini yetishtirish faoliyati umumbelgilangan tartibdagi 2000 «Asosiy ishlab chiqarishni hisobga oluvchi schotlar» tizimida maxsus «Dehqonchilik» va «Chorvachilik» kabi schotlami nazarda tutishni taqozo etadi. Ushbu schotlar tarkibida, o‘z navbatida. alohida olingan qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini ishlab chiqarish xarajatlarini hisobi uchun moMjallangan schotlar ochilishi ham mumkin. Qishloq xo‘jaligi korxonalari «Dehqonchilik» va «Chorvachilik» schotlarida aks ettiriladigan xarajatlaming tarkibini belgilashda respublikamizda amaldabo‘lgan «Mahsulot (ish, xizmat)laming ishlab chiqari va sotish xarajatlari tarkibi hamdamoliyaviy natijalami shakllantirish to‘g‘risidaNizom»da keltirilgan tartiblargaamal qilishlari lozim. Qishloq xo‘jaligi korxonalaridamuhim ahamiyatgaegabo‘lgan ushbu schotlaming ochilishi, yuritilishi vayopilishi tartiblariga keyingi boblarda alohida to‘xtalamiz.
Qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishining uzluksizligi, yyetishtirilgan mahsulotlaming tannarxi, ulami sotishdan olingan moliyaviy natijalar qishloq xo‘jaligi korxonalarida ta’minot va sotish jarayonlari to‘g‘ri tashkil etilganligiga, ishlab chiqarish zaxiralariningo‘zvaqtidaolinganligiga, ulami tegishli miqdordamavjudligiga, butligi, sifati, sotib olish qiymati (tannarxi) hamda boshqajihatlariga bevosita bog‘liqdir. Bu xususiyatlar qishloq xo‘jaligi korxonalarida ishlab chiqarish zaxiralari holati, kirimi, sarfi va boshqa chiqimlari ustidan uzluksiz tizimli nazorat o‘matishni talab etdi. Buning uchun ishchi schotlar rejasida ishlab chiqarish zaxiralari hisobi uchun mo‘ljallangan maxsus schotlami nazarda tutish, ulardamateriallar holati vaharakatigadoir ma’lumotlami uzluksiz, hujjatli asosdajamlash muhim ahamiyat kasb etadi. Qishloq xo‘jaligi korxonalarining bu xususiyatlari ulaming ishchi schotlar rejasida «Umg‘liklar», «0‘g‘ib>, «Yem-xashak» «Dori-darmonlar» va boshqalar shu kabi maxsus schotlami ochish hamda yuritishni taqozo etadi.
Yetishtirilgan qishloq xo‘jaligi mahsulotlarining tannarxiga sarflangan materiallar qiymatini (tannarxini) baholash usullari (FIFO, AVEKO) ham katta ta’sir ko‘rsatadi.Qishloq xo‘jaligi korxonalari o‘zlarining hisob siyosatida ushbu ikkala usuldan tanlab olinganini yoki ulaming har ikkalasini qaysi turdagi ishlab chiqarish zaxiralari bo‘yicha qo‘llash tartibini belgilab olishlari lozim.
Qishloq xo‘jaligi korxonalarida, yuqorida ta’kidlab o‘tganimizdek, qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini yetishtirishning uzoq davomiyligi hamda mavsumiyligi tugallanmagan ishlab chiqarish qiymatini hisob-kitob qilish va inventarizatsiyadan o‘tkazishning aniq tartibini belgilashni taqozo etadi. Ishlab chiqarilgan mahsulotlar haqqoniy tannarxini ular kirimi paytida aniqlash imkoniningmavjud emasligi hisob siyosatida ular kirimi hisobini yil mobaynida reja yoki normativ tannarxi bo‘yicha olib borish, yil oxirida esa mahsulotlaming haqqoniy tannarxi aniq bo‘lgach, ular holati va harakatigadoirbuxgalteriyayozuvlarigatuzatishlarkiritish tartibini o‘matish talabini qo‘yadi.
Qishloq xo‘jaligi korxonalarining daromadi asosan yyetishtirilgan mahsulotlami sotishdan olinadi. Mahsulotlami sotish davlat tomonidan qat’iy belgilangan narxlarda, shuningdek erkin bozor narxlarida amalga oshiriladi. Davlat tomonidan qat’iy belgilangan narxlar ayrim mahsulotlar bo‘yicha, masalan paxta, g‘alla, pilla, tamaki va boshqa umumdavlat ahamiyatiga molik qishloq xo‘jaligi mahsulotlari bo‘yicha belgilanadi. Shuningdek, ularga davlatga topshirish rejasidan ortiq yyetishtirilgan mahsulotlami (paxta va pilladan tashqari) erkin narxlarda naqd va naqd pulsiz, shuningdek mehnat haqi evaziga natural to‘lov sifatida berish ruxsat etiladi. Qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini sotishning ushbu xususiyatlari sotishdan olingan daromadlami hisoblash tamoyiliga asosan tan olish, ulami to‘g‘ri va o‘z vaqtida hujjatli rasmiylashtirish hamda tegishli schotlarda aks ettirish tartiblariga qat’iy amal qilish talabini qo‘yadi.
Qishloq xo‘jaligi korxonalari o‘zlarining asosiy vositalari, joriy aktivlari, xususiy kapital va majburiyatlarining tarkibi, ulami shakllantirish tartibi bo‘yicha ham, bir tomondan, boshqa xo‘jalik yurituvchi subyektlardan farqli jihatlarga ega. Chunonchi, asosiy podani shakllantirish, yosh mollami asosiy podaga o‘tkazish, texnika va transport vositalarini dala ishlari, terim mavsumlariga tayyorlash, xususiy mulkni ustav kapitaliga kiritish, olingan foydani ishlatish, paychilaro‘rtasidataqsimlashkabilardagi xususiyatlar qishloq xo‘jaligi korxonalarining hisob siyosatida ular hisobini yuritish tartiblarini aniq ifodalashni taqozo etadi.
Qishloq xo‘jaligi korxonalarida yuz berayotgan xo‘jalik operatsiyalarini hujjatli rasmiylashtirish turlicha o‘zigaxos xususiyatlargaega. Jumladan, traktorlarda yemi shudgor qilish, paxta qatorlariga texnika yoki qo‘l mehnatida ishlov berish, urug‘lik qadash, mineral o‘g‘itlash, yem- xashaklami mollarga ozuqa ratsioni hamda belgilangan ozuqa kunlari bo‘yicha sarflashdagi xususiyatlar ushbu operatsiyalami rasmiylashtirish uchunmoijallangan boshlang‘ichhujjatlarklassifikatorini qishloqxo‘jaligi korxonalari hisob siyosatining tarkibiy elementi sifatida ishlab chiqishni hamda ularga toiiq amal qilish talabini qo‘yadi.
Qishloq xo‘jaligi korxonalari 0‘zlarming hisob siyosatida bnxgalteriya hisobining umumbelgi langan shakl lari dan birini tanlab olishlari mumkin. Bunday shakllar bo‘lib buxgalteriya hisobining memorial-order, jumal- order, kompyuterlashtirilgan shakl, soddalashtirilgan shakllar hisoblanadi.
Qishloq xo‘jaligining xususiyatlarini e’tiborga olgan holda 0‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi va Qishloq vasuvxo‘jaligi vazirligi o‘zlarining 2008- yil 21- yanvardagi 1, 1/2-son qarori bilan maxsus «Fermer xo‘jaliklarida buxgalteriya hisobining soddalashtirilgan tizimini tashkil etish to‘g‘risida nizom»ni tasdiqladilar. Ushbu nizom 0‘zbekiston Respublikasi Adliya vazirligi tomonidan 2008- yil 26- martda 1781 -son bilan ro‘yxatga olindi. Ushbu Nizomga muvofiq fermer xo‘jaliklari uchun maxsus moliyaviy-xo‘j alik faoliyati buxgalteriya hisobi namunaviy schotlar rejasi tasdiqlandi. Fermer xo‘jaliklarida buxgalteriya hisobining soddalashtirilgan shakli quyidagi shakllar bo‘yicha yuritilishi mumkin:

1. 
   buxgalteriya hisobining oddiy shakli;
   
2. 
   buxgalteriya hisobining kombinatsiyalashgan shakli.
   

Fenner xo‘jaligi o‘zining ishlab chiqarish va boshqaruv talablaridan kelib chiqqan holda ushbu tavsiya etilgan ikkita shakldan birini mustaqil tanlaydilar.
Nizomga muvofiq fermer xo‘jaliklarida buxgalteriya hisobining tanlangan shaklidan qat’iy nazar, hisobot davrining xo‘jalik operatsiyalari xronologik tartibda «Xo‘jalik operatsiyalarini qayd etish jumali»da ro‘yxatga olib boriladi. Xo‘jalik operatsiyalarini qayd etish jumali kitob shaklida yuritiladi, unda xo‘j alik operatsiyalarining qayd etilishi va hisobi hisobot davri uchun oylar yoki choraklar kesimida yuritiladi. Bunda, xo‘jalik operatsiyalarini qayd etish jumali tikilgan varaqamlanganbo‘lishi shart. Xo‘jalik operatsiyalarini qayd etishjumalining so‘nggi varag‘ida
fermeming imzosi bilan “Mazkur jumalda varaq raqamlangan” deb
yoziladi va muhr bilan tasdiqlanadi. Varaqlar soni yozuv bilan yoziladi.
Buxgalteriya hisobining oddiy shaklida fermer xo‘jaliklarida xo‘jalik operatsiyalari hisobini yuritish uchun maxsus “Xo‘jalik operatsiyalarini hisobga olish kitobi” registri qo‘llaniladi. Xo‘jalik operalsiyalarini hisobga dish kitobida operatsiyalar hisobi butun hisobot yili davomida yuritiladi. Bunda, xo‘jalik operatsiyalarini hisobga olish kitobi tikilgan varaqamlangan bo‘lishi shart. Xo‘jalik operatsiyalarini hisobga olish kitobining so‘nggi varag‘ ida lermeming
imzosi bilan ‘ ‘Mazkur Kitobda varaq raqamlangan’ ’ deb yoziladi va muhr
bilan tasdiqlanadi. Varaqlar soni yozuv bilan yoziladi.
Xo‘j alik operatsiyalarini hisobga olish kitobida xo‘jalik operatsiyalari natijalari aktivlami, majburiyatlarni, xususiy kapitalni, daromadlar, xarajatlar, foyda va zararlami hisobga oluvchi schotlarda aks ettiriladi.
Xo‘jalik operatsiyalarini hisobga olish kitobida yozuvlar tizimli tartibda «Xo‘jalik operatsiyalarini qayd etishjumali»dakeltirilgan ma’lumotlar asosida amalga oshiriladi.
Xo‘jalik operatsiyalarini hisobga olish kitobi kombinatsiyalashgan registr hisoblanadi, unda fermer xo‘jaliklari tomonidan qo‘llaniladigan barcha schotlar mavjud bo‘ ladi va ulaming har birida xo‘jalik operatsiyalari hisobini yuritish imkoniyatini yaratadi. Bunda, balansning tegishli moddalarining mazmunini asoslab berish uchun u yetarli darajada batafsil bo‘lishi lozim. Xo‘jalik operatsiyalarini hisobga olish kitobida har bir qo‘llanilayotgan buxgalteriya schoti uchun aniq buxgalteriya schotlari bo‘yicha o‘tgan yillarning tajribasini hisobga olgan holda, xo‘jalik operatsiyalarining kutilayotgan hajmidan kelib chiqqan holda, ma’lum betlar ajratiladi.
Xo‘jalik operatsiyalarini hisobga olish kitobi “20 yil “ ”
dagi qoldiq” qatorida aktivlaming, majburiyatlaming va xususiy kapitalning har bir turi bo‘yicha hisobot davrining boshida mavjud bo‘lgan qoldiq summasi yozuvi bilan ochiladi. Aktiv schotlaming qoldig‘i ushbu schotlaming debetida, passiv schotlar bo‘yicha qoldiq esa ushbu schotlar kreditida yoziladi.
Har bir qatorda tegishli buxgalteriya schoti bo‘yicha yozuvlar xo‘jalik operatsiyalarini qayd etish jumalida keltirilgan buxgalteriya yozuvlari (provodkalari) ma’lumotlari asosida pozitsiya usulida xronologik ketma- ketlikda amalga oshiriladi.Har bir oyning (chorakning) oxirida xo‘jalik operatsiyalarini hisobga olish kitobida yakun chiqariladi va unga asosan fermer xo‘jaligi faoliyatining natijasi aniqlanadi.
Xo‘jalik operatsiyalarini hisobga olish kitobida yuritilgan aktivlar, majburiyatlar va xususiy kapitalni hisobga oluvchi schotlaming qoldiqlari

1. 
   sonli shakl «Buxgalteriya balansi»gao‘tkaziladi.
   

Xo‘jalik operatsiyalarini hisobga olish kitobida yuritilgan daromadlar va xarajatlami hisobga oluvchi schotlaminghisobotdavridagiaylanmasi 2-sonli shakl «Moliyaviy natijalarto‘g‘risidagi hisobot»gao‘tkaziladi.
Buxgalteriyahisobiningkombiratsiyalashganshakliniyuritishdabuxgalteriya hisobining quyidagi hisob qaydnomalaridan foydalaniladi:

1. 
   asosiy vositalar va nomoddiy akti vlami hisobga olish qaydnomasi;
   
2. 
   moliyaviy investitsiyalami hisobga olish qaydnomasi;
   

v) kapital qo‘yilmalami hisobga olish qaydnomasi;
g) tovar-moddiy zaxiralami hisobga olish qaydnomasi;

4. 
   boquvdagi va o‘ stirishdagi hayvonlami hisobga ol ish qaydnomasi;
   
5. 
   xaridorvabuyurtmachilar bilan hisob-kitoblami hisobga olish qaydnomasi;
   

j) boshqa debitorlik qarzlarini hisobga olish qaydnomasi;
z) pul mablag‘larini hisobga olish qaydnomasi;
i) mol yetkazib beruvchi va pudratchilar bilan hisob-kitoblami hisobga olish qaydnomasi;
k) hisobdor shaxslar bilan hisob-kitoblami hisobga olish qaydnomasi;

50. 
    mehmtgahaqto4ashbo‘yicha hisob-kitoblami hisobgaolish qaydnomasi;
    

m) boshqa majburiyatlami hisobga olish qaydnomasi;
n) xususiy kapitalni hisobga olish qaydnomasi;
o) hisobotdavri xarajat (sarf)larini hisobgaolish qaydnomasi;
p) dehqonchilik mahsulotlarini ishlab chiqarish xarajatlari va mahsulot chiqishini hisobgaolish qaydnomasi;
rjchorvachilikmahsulotlarim ishlab chiqarish xarajatlari vamahsulotchiqishini hisobga olish qaydnomasi;
s) yordamchi ishlab chiqarish xarajatlari va xizmatlarini hisobga olish qaydnomasi;
t) sof foyda (zararjni hisoblash qaydnomasi;
u) xo‘jalikoperatsiyalarini hisobgaolishjamlanmaqaydnomasi.
Alohida obyektlar hisobi uchun mo‘ljallangan ushbu qaydnomalaming
yuritilish tartibiga keyingi boblarda alohida to‘xtalamiz.

3.