K berdimuratova

Qarsiliq. Qarama-qarsihq. Qarama-qarsihqlardin’ birligi ha’m gu’resi mzami. Qarama-qarsihqlardin’ birligi ha’m gu’resi mzami dialektikanin’ yadrosin beredi. Bul jerde eki jag’day u’lkcn a’hmiyetke iye. Birinshiden, bul mzammn’ ha’reketi materialliq ha’m ruwxiy du’nyanin’ qubilis ha’m protscslcrin o’z ishine qamtip qoymastan, ol dialektikamn’ basqa mzamlannm’ ha’reketin de o’z ishine qamtiydi. Ekinshiden, ol ta’biyattag’i, ja’miyettegi ha’m sanadag’i qa’legen ha’reket ha’m rawajlaniwdin’ deregin ha’m ishki mazmunin an’latadi.
Ha’mme na’rse bul mzamg’a boysinadi, sebebi barhq na’rseler o’z ara baylamsqan qarama-qarsiliqlardan turadi. Na’rselerge, protseslerge tiyisli qarama-qarsiliqlar organikaliq jaqtan o’z ara baylamsqan bolip, dialektikahq birlikte alip qaraladi.
Dialektikahq qarsiliq birin biri biykarlawshi qarama-qarsihqlardm’ birligin, yag’niy qarama-qarsihqlardm' o’z ara ta’sirin an’latadi. Bul aniqlama rawajlamw faktlerine de, a’piwayi ha’reket faktlerine de qollamladi. Denenin’ qa’legen o’zgerisi o’zi menen birdeylikke iye boladi ha’m sol waqittin’ ishinde o’zi menen birdeylikke iye bolmawi da mu’mkin (yag’my, berilgen sapa shegarasinda basqani an’latiwi mu’mkin). Materialliq du’nyada barliq na’rseler o’zgeriske ushirag’anlig’i sebepli, qarama-qarsihqlardm’ birligi birdeyliktin’ ha’m ayirmashihqtin’ birligi sipatinda dialektikahq qarsihqtm’ en’ a’piwayi ha’m uliwmahq formasi bolip tabiladi. Birdeyliktin’ ha’m ayirmashihqtin’ birligi qarsihqtm’ dialektikahq formulasin beredi.
Birlik qarama-qarsihqlardi o’z ara baylamstiradi ha’m olardin’ o’z ara ta’sirinin’ spetsifikaliq formasin amqlaydi. Misali, matematikahq noqat ha’m siziqlardin’ o’z ara qatnasi tiykannda ken’islik qatnas jatir (noqat x ha’m у koordinatalannm’ qatnasi, siziq ha’m x penen у koordinatalanmn’ qatnasi, siziqti у = @(x) formulasi tu’rinde beriwge boladi).
Solay eti p, qarama-qarsihqlardm’ birligi qarsihqtm’ payda boliw ha’m ha’reket etiwinin’ sha’rti xizmetin atqaradi ha’m omn’ spetsifikaliq formasin amqlaydi.
Biraq, qarsiliq rawajlanadi, ha’m bul rawajlamw o’z ara ta’sir etisiwdin’ xarakteri, qarama-qarsihqlardin’ gu’resi menen amqlanadi. Qarama-qarsiliq- Iardin’ o’z ara qatnasi qanday bolsa, qarsihqtm’ rawajlamw da’rejesi de sonday boladi. Qarama-qarsihqlardin’ polyarizatsiyalamwi olardin’ rawajlamwin an’latadi. Bul polyarizatsiyalamw protsesinde qa’legen qarama-qarsihq basqa qarama-qarsiliqti nolge ten’ewge umtiladi (qanshelli da’rejede bir qarama- qarsihq u’lken bolsa, ekinshisi sonshelli da’rejede kishkene boladi).
Rawajlanbag’an qarsiliq, omn’ a’piwayi formasi birdeylik ha’m ayirmashi- liqtin’ birligi sipatinda, ayirmashihqtag’i birdeylik yaki birdeyliktegi ayirmashihq sipatinda o’mir su'redi. Birdeylik dep eki yaki onnan da ko’p predmetlerdegi, qubilislardag’i belgilerdin’, qa’siyetlerdin’ sa’ykes keliw qatnasin tu’sinemiz. Eki predmettin’ yaki qubilislardin’ absolyutlik yamasa abstraktlik birdeyliginin’ boliwi mu’mkin emes. Obektivlik haqiyqatliqta predmetlerdin’, olardin’ qa’siyet- lerinin’ ha’m belgilerinin’ birdeyliginin’ qa’legen qatnasi olardin’ ayirmashihq qatnasi menen barliq waqitta tig’iz baylamsta boladi. 01 olardag’i qanday da bir basqa belgilerdin’, qa’siyetlerdin’ sa’ykes kelmeytug’inlig’in an’latadi. Ayirmaslnliq sanli ha’m sapah boliwi mu’mkin.
Qa’lcgcn rawajlaniw ayirmashihqlardm’, qarama-qarsihqlardm’ payda boliwin, olardin’ sheshiliwin ha’m jan’a qarama-qarsihqlardm’ ha’m qarsihq - lardin’ payda boliwin an’latadi. O'zgerisler u’zliksiz ishki qarsihqlar ta’repinen ju’zege keledi.
Qarsihqlardm’ xarakteri qarama-qarsi ta’replerdin’ o’zgesheliginen ha’m de olardin’ gu’resi iske asatug’in jag’daylardan g'a'rezli boladi. ishki ha’m sirtqi, tiykarg’i ha’m tiykarg’i emes, antagonistlik ha’m antagonistlik emes, bash ha’m bash emes qarsihqlardt bo’lip ko’rsetiwge boladi. ishki qarsihqlar berilgen obekttin’ ishindegi qarama-qarsi ta’replerdin’ o’z ara ta’sirin an’latadi. Obekttin’ rawajlaniw protsesi tek g’ana ishki qarsihqlardm’ ha’reketi menen xarakterlenip qoymastan, al ol obekttin’ sirtqi jag’daylar, ortahq penen u’zlik­siz qatnasinda da ko’rinedi. Sirtqi qarsihq ha’r qiyli obektlerge tiyisli bolg’an qarama-qarsihqlardm’ o’z ara ta’sirin beredi, yag’my ha’r qiyli sistemalar arasindag’i qarsihqti an’latadi. Misali, organizm ha’m qorshag’an ortahq arasindag’i qarsihq.
Antagonistlik ha’m antagonistlik emes qarsihqlar sotsialhq rawajlamwdin’ qarsihqlan menen baylanisii bolip, olar anaw yaki minaw topardin’ ma’p- lerinin’ birbiri menen u’ylesiw yaki u’ylespewinen g’a’rezlilikke iye ekenligin ko’rsetedi. Antagonistlik qarsihqlar bir biri menen dushpan qatnasiqtag’i sotsialhq toparlardin’ o’z ara ta’sirin an’latadi.
Tiykarg’i qarsihq tiykardin’ o’zine tiyisli bolip, to’mendegi belgilerge iye boladi: birinshiden, tuwihwdan baslap nabit bolaman degenshe tiykardin’ negizine tiyisli boladi, ekinshiden, sistemada ha’reket etiwi kerek. Tiykarg’i qarsihqlar berilgen sistemanin’ barliq sapah o’zgerislerin amqlaydi, predmettin’ strukturasindag’i ishki ha’m za’ru’rli ta’repler arasinda payda boladi. Tiykarg’i emes qarsihq tiykarg’i qarsihqtin’ tuwindisin an’latadi, predmettin’ struktura­sindag’i amqlawshi ku’shke iye emes ta’replerdi o’z ishine qamtiydi.
Rawajlaniw protsesinin’ basqishina baylanisii tiykarg’i ha’m tiykarg’i emes qarsihqlar bash ha’m bash cmes qarsihqlar tu’rinde o’mir su’redi. Bash qarsihq dep qarsihqtin’ sheshiliwinen predmettin’ kcyingi rawajlamwi g’a’rezli bolg’an qarsihqqa aytamiz. Yag’niy bash qarsihqlar berilgen sistemanin’ subekti uslnn en’ bash qarsihqti an’latadi.
Bolmis ha’m oylawdin’ obektivlik qarsihg’i adamnin’ haqiyqatliqti biliw protsesindegi qarsihg’mda o’z sa’wlesin tabadi. Himde qarsihqti moyinlaw faktinin’ o’zi problemamn’ qoyihwina ahp keledi ha’m ol o’z gezeginde biliw protsesinin’ rawajlamwi ushin u’lken a’hmiyetke iye. Qa’legen qarsihq ashi- liwdin’ da’neshesin o’zinde saqlaydi desek qa’telespeymiz.