K berdimuratova

Regress—joqaridan to’menge qaray o’tiw menen xarakterlenetug’in rawajlamw tipi. Regresstin’ mazmunin degradatsiya protsesleri, sho’lkcmle- siwdin’ da’rejesinin’ to’menlewi, tunp qahwshihq, o’miri pitken formalarg’a ha’m strukturalarg’a qaytiw beredi.

Shimg’iwlar lia’m diskussiya ushm ma’seleler

1. 
   Baylams ha’m qatnas tu’siniklerinin’ o’z ara qatnasi qanday? Qa’legen baylams qatnasti bere me? Qa’legen qatnas baylanisti an’lata ma?
   
2. 
   Qatnas bavlanisqa aylamwi ushm qanday qa’siyetlerge iye boliwi kerek?
   
3. 
   «Sapa» ha’m «qa’siyet» tu’sinikleri qanday qatnasta? Na’rsenin’ qa’legen qa’siyeti sapam bere me? Qa’legen sapa na’rsenin’ qa’siyetin an’lata ma?
   
4. 
   Berilgen qaysi jag’dayda «bul» so’zi jekkelik, o’zgeshelik ha’m uhwmaliqti an’latadi?
   

• 
  Til—bul bclgiler sistemasi. *1
  
• 
  Mag’an bul xatti ber.
  
• 
  «Bul»—siltew almasig’in an’latiwshi so’z. ^
  

5. 
   Berilgen misalhjrdag’i tiykar ha’m qubilisti ko’rsetin’: elektrlamposh- kasinin’ jaTuwi; adamnin’ gri$> penen keselleniwi; inllyatsiya; atomrnV janliwi. ^
   
6. 
   To’mendcgi tiykar ha’m qubilis haqqinda keltirilgen filosofiyaliq ko’zqaraslardi analizlen’.
   

Tiykar—na’rselerden tisqandag’i uliwma ideyalar (Platon).
Tiykar o’zlik zat (vesh v sebe) sipatinda qubilislardan bo’lek jasaydi, om biliwge bolmaydi (Kant).
Tiykar ha’m qubilisti bo’li p ko’rsetiw obektivlikxarakterge iye (pragmatizm).
Tiykar—qubihslar ildirilgen qiyaliy ilmeshek (voobrajaemiy «kryushok», na kotony «naveshem» yavleniya), ol real o’mir su’rmeydi (logikaliq pozitivizm).

7. 
   Belgili «Shege ha’m tag’a» taqmag’min’ mazmunina filosofiyaliq analiz berin’:
   

Shege bolmadi—tag’a joytildi (Ne bilo gvozdya — podkova propala.)
Tag’a bolmadi—at aqsan’ladi (Ne bilo podkovi — loshad zaxromala.)
At aqsan’ladi—komandir o’ltirildi (Loshad zaxromala—komandir ubit.)
Atli a’skerler qiyratildi — armiya qashti (Konnitsa razbita—armiya bejit.)
Dushpan qalag’a kirdi, tutqinlardi ayamadi—(Vrag vstupaet v gorod, plennix ne shadya).
Bunin’ barhg’i temir ustaxanasinda shegenin’ bolmawinda (Ottogo, shto v kuznitse ne bilo gvozdya.)

8. 
   Berilgen qubil^lardag’i forma ha’m mazmundi bo’lip ko’rsetin':
   

• 
  T.Qayipbergenovtin’ «QaraqtiTpaq qizi» romam.
  
• 
  Suw molekuiasi.
  
• 
  Ma’mleket.
  
• 
  Til.
  

JA’MIYET BiLiW OBiEKli SIPATINDA §1. Du’nyani, ja’miyetti, adamdi biliw. Bilim ha’m isenim
Biliwdin’ uliwma ma’nisi bilimlerge erisiw protsesi bolip tabiladi. Ol en’ aldi menen haqiyqatliqti sa’wlelendiriw ha’m om tu'sindiriw protsesin an’latadi. Biliw obekti sipatinda bir pu’tin du’nyani, ja’miyetti ha’m adamnin’ o’zin ahp qarawg’a boladi. Biliwdin’ deregi ha’m usih sipatinda adamlardin’ seziwleri, aqil ha’m intuitsiya ahp qaraladi.
Seziwlik biliw haqiyqatliqti o’zlestiriwdin’ negizi ha’m biliwdin’ da’slepki formasi bolip tabiladi. Bizlerdin’ barliq cleslerimiz, obrazlanmiz ha’m tu’sinik- lerimiz seziwlik sa’wlelendiriwdin’ tiykarmda qa’liplesedi. Olardin’ obekti sipatinda na’rselerdin’, protseslerdin’ ha’m qubihslardin’ empirikahq du’nyasi ahp qaraladi. Biraq, ha’r bir adam o’zinin’ ta’jiriybesi tiykarmda seziwlerdin’ ko’pshilik jag’dayda bizlerdi aldaw mu’mkinshiligine iye ekenligin biledi.
Solay etip,seziwlikbcrilgenlcrge tiykarlang’an biliw qiymshihqlan da’rriw payda boliw imkaniyatina iye. Olar, a’sirese, ken’ da’rejede ja'miyetti u’yrengenimizde ju’z beredi. Bul jerde orm alatug’in ko’pshilik ma’selelerdi, misali, sotsialhq birlik, ha’kimiyat, ideal, ar-namis h.b. sotsialhq qubihslardi seziwlerdin’ja’rdeminde biliw mu’mkin emes. Biologiyahq aspektte de adamda seziwlik sa’wlelendiriw organlari haywanlarg’a sahstirg’anda ha’lsizlew. Sol sebepli eger adamnin’ bilimleri tek g’ana seziwlerge tiykarlansa, onda du’nya haqqmda mag’hwmatimiz ha’lsiz bolg’an bolar edi.
Biraq, haywanlarg’a sahstirg’anda adam ratsionalhq biliwge tiykarlang’an aqilg’a iye. Bul da’rejede bizler tu’siniklik sa’wlcleniw, teoriyahq oylaw, abstraktsiyalar menen islesemiz. Тек g’ana berilgen da’rejede uliwma tu’sinikler, printsi pier, mzamlar qa’li plesedi, du’nyani teren’nen tu’sindiriwdi beretug’in teoriyahq modeller ha’m kontseptsiyalar qunladi. Bug’an qosimsha biliwlik protses bir adamnin’ oyinda o’mir su’retug’in formada g’ana iske asip qoymay, al bilimlerdin’ rawajlaniwinm’ uliwma sotsialhq-tariyxiy protsesi tu’rinde de o’mir su’redi.
Biraq, bul biliwler (seziwlik ha’m ratsionalhq) bir biri menen kelisimge kele almaytug’in qarsihq tu’rinde o’mir su’rip qoymay, bir birin biykarlamay, al dialektikahq jaqtan tohqtirip otiradi. Adamnin’ talaplan ha’m mu’ta’jlikleri biliwdi rawajlandmwdin’ ha’reketke keltiriwshi ku’shlerdin’ biri sipatinda alip qaraladi, al adamlardin’ ja’miyetlik-tariyxiy protsesi onin’ shinhg’inm’ a’hmiyetli o’lshemin beredi, biliwdin’ tiykarg’i ha’m bash maqsetin an’latadi.
Seziwlik ha’m ratsionalhq biliw o’zinin’ dialektikahq birliginde obektiv shinliq du’nyasina teren’nen kiriwge uqipli. Biraq, du’nyam tu’sindiriwde
salamat gnoseologiyaliq skeptitsizmnin’ belgili bir bo’leginin’ barlig’in diqqattan shig’armawimiz tiyis. Basqasha aytqanda, bilimlerdin' o'siwi menen omn' problemahq ta’repi ko’beyedi. Ha’r bir jan’a ashihw adam aqilinm’ ku’shin de, sheklengenligin de, shinliq penen aljasiwdin’ rawajlanip baratirg’an bilimnin’ bir pu’tin protsesinde u’zliksiz baylamsqanlig’in da ko’rsetedi.
Rawajlamwdin’ ha’r bir konkret basqishinda biliwdin’ tamamlanbag’anlig’i na’tiyjesinde qanday da bir «o’zlik zat» (vesh v sebc), u’yrenilmegen taraw qaladi. Adam biliwinin’ mu’mkinshilikleri haqqindag’i sorawdi analizlegeni- mizde bul ko’rsetilgen irratsionalhq «qaldiqti» o’z ishine qamtiwshi bolmis bizdi sheksiz optimizmnen qorg’awi tiyis. Biliwde irratsionalhq momenttin’ boliwi bolmistin’ xarakteri menen belgilenedi. Bul protseste ratsionalhq ha’m irratsionalhq momentlerbirge jasaw mu’mkinshiligine iye boladi. Bul keltirilgen mazmun a’sirese sotsialhq bolmisqa ha’m sotsialhq biliwge tiyisli.
Teoriyaliq da’rejede berilgen fakt on tog’izinshi a’sirdcn baslap ha’r qiyli irratsionalhq kontscptsiyalardin’ payda boliwi menen tu’sinildi. 01 o’zinen aldin kelgen tariyxiy basqish—jan’a da’wirde qa’li pleskcn ratsionalizmge qarsi turdi. Bul jerde a’sirese R.Dekarttin’ «Oylayman—demek, men jasayman» degen formulasin keltirip o’tsekboladi.Batis rilosoliyasindag’i ag’artiwshihq basqishqa adamnin' aqihmn’ qu’diretine ha’m ku'shine sheksiz isenim ta’n qa'siyet bolip tabiladi. Biraq I.Kant taza aqildi sing’a aliwdi baslaydi, omn’ absolyut bilimge umtihwinin’ qa’te ekenligin ko’rsetedi. Gegel bolsa aqildin’ sheksiz ku’shine isenedi, ol aqildi tek g’ana biliwdin’joqari basqishi sipatinda alip qaramay, al du’nyanin’ jaratiwshisi retinde de ko’rsetedi.
XIX a’sirde filosofiyada irratsionalizm bag’dari qa’li plesip baslaydi. Omn’ iri wa’killcri sipatinda S.Kerkegor, F.Nitsshe, A.Bergson, M.Xaydegger h.b. alip qarawg’a boladi. Bir oyshillar intuitsiyamn’ biliwdegi rolin aynqsha bo’lip ko’rsetse, basqalan—instinkti, u’shinshileri—erkti, to’rtinshileri— mistikahq nurlaniwdi u’lken a’hmiyetke iye dep aytadi. Biraq, olardin’ barhg’i ja’miyet o’mirinde ha’m biliwde irratsionalhq faktordin’ a’hmiyetli rolin biykarlamaydi.
Biliwde irratsionalizmnin’ eki tu’rli roli haqqinda aytiwg’a boladi. Bir ta’repten, omn’ wa’killeri adamnin’ aqihmn’ asa kctken ku’shke iye emesligin, olardan tisqanda olarg’a bag’inbaytug’in ku’shlerdin’ bar ekenligin duris bahalasa (bul jerde adamnin’ ratsionalhq iskerliginin’ irratsionalhq aqibelleri diqqatqa alinadi), ekinshi ta’repten, olar ratsionalhq biliwdin’ barliq pozitivlik rolin biykarlay otmp (a’sirese, postmodernizm), sheksiz irratsionalizm, intellektualliq anarxizm kontseptsiyasin alg’a su’redi. Sol sebepli biliwde ratsionalhq ha’m irratsionalhq momentlcrdin’ dialektikahq birligin esapqa ahwimiz tiyis.
Bul aytilg’anlarg’a tiykarlanip, bilim ha’m isenimnin’ ara qatnas ma’selesin qarawimizg’a boladi. Adam aqihmn’ sheklengenligi, mudami irratsionalhq
«qaldiqtin'» bar boliwi isenimnin’ ha’r qiyli ko'rinistc o'mir su'riwine mu’mkinshilik beredi. O’mirde de, biliwde de barliq waqma isenimge orin boladi dep aytsaq qa’telespeymiz. Tertulliang’a tiyisli dep tabilg’an «isenemen, sebebi biyma’ni» degen pikir qu’diretsiz aqilg’a ha’m onin’ aqinna shekem du’nyam bile almaw uqiphhg’ina shaqiriq bolip tabiladi.
Haqiyqatma kelsek. adam biliminin’ rawajlaniw tariyxi aqildin’ progresin ha’m onin’ja’miyet turmisindag’i rolinin’, qu’diretinin’ ken’eyip atirg’anhg’in ko’rsetedi.
ilim o’zinin’ erisken tabislan menen ko’zsiz isenimdi ontologiyahq ha’m gnoseologiyahq aspektlerde ekinshi da’rejege isirmaqta. Aqil ha’m logikag’a tiykarlang’an ilimiy bilim rawajlanip, dindi de o’z dogmalann o’zgertiwge iytermekte. 01 bilim ha’m isenimnin’ ara qatnasinda u’stinliktin’ diniy isenimge emes, al ilimge tiyisli ekenligin ko’rsetpekte. Dinnin’ ta’siri astinda ilim emes, al diniy dogmalar ilimiy ashihwlardin’ ta’sirinde o’zgermektc.
Biraq, isenimdi tek g’ana diniy isenim dep tu’siniwge bolmaydi, ha’m de om tek g’ana irratsionalliq faktor menen baylamstiriw da kerek emes. isenim produktivlik, teren’irek ha’m evristikahq ma’ni ha’m mazmung’a iye. Olardin’ ma’nisi adamnin’ o’z uqiphqlarma, adam aqilimn’ ku’shine, o’zinin’ obektiv shmhqqa ha’m na’rselerdin’ mzamli ta’rtibinc erisiw mu’mkinshiligine isengende ashiladi. Usi bag’darda isenim mistikahqqa, irratsionalizmge qarsi turadi ha’m aqildin’ ha’m ilimnin’ progresinde o’zin tastiyiqlaydi. Usmday isenimge filosofiyaliq isenim jatadi. Ol bar bilimdi kritikahq qabillawg’a tiykarlanadi ha’m sol waqitta olar menen tig’iz baylanista da boladi. Bunday isenimde ha’mme waqitta optimizm jasaydi, ol do’retiwshi erkinlik, shinhqti biliwge umtiliw menen dem aladi¹.
Bug’an qosimsha isenimnin’ biliwdin’ shmlig’inin’ o’lshemi bola almay- tug’inhg’in aytiwimiz kerek. 01 bul ma’sele boymsha ba’sekide argument te bola almaydi, ol adamzat biliwinin’ maqsetin de, usilin da an’latpaydi. Biraq, bul berilgen mazmun isenimnin’ adamzat biliminin’ rawajlamwindag’i rolin ha’m a’hmiyetin biykarlamaydi. Eger isenim bar bolsa, onda adamnin’ du’nyani ha’m o’zin biliwge umtihwi da o’mir su’redi. Kerisinshe de, eger adamzat biliwi o’mir su’rse, onda om isenim ahp ju’redi. Sebebi, isenim biliwge umtihwda o’z ko’rinisin tabadi ha’m ilimnin’, adamzat biliwinin’ unamli na’tiyjelcrinde iske asadi. Bul jerde bizin’ aldinnzda amq dialektika ko’rinedi: adamnin’ biliminin’ rawajlamwi isenimnin’ na’tiyjesin, al isenimnin’ boliwi ha’m onin’ bekkemleniwi adamzat biliwinin’ jetiskenliklerinin’ na’tiyjesin beredi.
§2. Sotsialliq filosofiya prcdmeti ha’m onin’ funktsiyalari
Sotsialliq filosofiyamn’ obekti sipatinda sotsialliq turmis lia’in sotsialliq protsesler alip qaraladi. Biraq «sotsialliq» termininin’ o’zi a’debiyatlarda ha’r qiyli ma’nide qollamladi. Sol sebepli sotsialliq filosofiya haqqinda ga’p etkenimizde, bul termin neni an’latatug’imn amqiap ahwimiz kerek. Birinshi gezekte sotsialliq degen tu’sinikten bir ta’repten, ta’biyathq degen, ekinshi ta'repten individualliq, insiinliq qubihslar shig’anp taslanadi. Basqasha aytqanda, sotsialliq qubihslar ha’mme waqitta ja’miyetlik qubihslar degendi an’latadi. Biraq «ja’miyetlik qubihslar» tu’sinigine ekonomikahq ta, siyasiy de, milliy de ha’m basqa ko’plegen qubihslar kirgiziledi. Belgili sotsiolog P.Sorokin sotsialliq qubihsqa to’mendegishe aniqlama beredi: «Sotsialliq qubilis adam individ- lerinin’ o’z ara ta’sir etisiw (ja’ma’a’tlik ta’jiriybe) protsesindegi tu’sinikler du’nyasi, logikahq (qatan’ ma’nide ilimiy) bolmis du’nyasi bolip tabiladi»¹.
Bul amqlamamn’, bizin’ pikirimizshe, nadunshg’i sotsialliq tarawdan «tu’sinikler du’nyasimn’» sirtinda jaylasqan ja’miyettin’ barliq obektivlik, materialliq realhg’inm’ tu’sip qahwinda. Haqiyqathg’ina keletug’in bolsaq ja’miyetlik turmis, sotsialliq bolmis o’z ishine tek g’ana ruwxiy qubilislardi ha’m «logikahq du’nyani» emes, al obektivlik, materialliq qubilislardi ha’m «seziwlik du’nyani da» qamtiydi.
Bizlerdin’ pikirimizshe, sotsialliq realhqqa ja’miyetlik turmistm’ barliq tarawlann qamliwshi ko’zqaras duns. Qisqasha aytqanda, ja’miyettin’ sotsialliq turmisi—adamlardin’ birgelkili bolmisi, olardin’ birgeliktegi bolmisi. 01 o’z ishine ja’miyetlik turmistm’ ha’r qiyli tarawlann, ekonomikahq, siyasiy, ruwxiy h.b. o’z ara ko’p ta’replcmelik ta’sir etisiwin de qamtiydi. Al sotsialliq ha’reket bolsa, ol barliq waqitta bir qatar ja’miyetlik faktorlardin’ o’z ara ta’sirinin’ na’tiyjesin an’Iatadi.
Sol sebepli sotsialliq ha’rekettin’ ha’m sotsialliq qatnasiqlardin’ tiykarg’i subekti sipatinda ja’miyetlik topar (sotsialliq birlik) yaki bir pu’tin ja’miyet ahp qaraladi. Sotsialliq turmistm’ xarakterli momenti sipatinda onin’ belgili sotsialliq sistemanin’ shegarasindag’i sho’lkemlesiwshiligi ha’m strukturahhg’i ahp qaraladi. Sotsialliq sistemanin’ elementleri arasindag’i ha’r qiyli o’z ara ta’sir etisiwler onin’ strukturasin beredi. Bul sistemanin’ elementleri bolsa ha’r qiyli xarakterge iye boladi. Ol o’z ishine sistemanin’ o’mir su’riwinin’ ha’r qiyli usillann, ja’miyetlik qatnasiqlardin’ iske asiwin ta’miyinleytug’in ko’p tu’rli sotsialliq institutlardi qamtiydi. Ha’m a’lbette bunday elementler, sotsialliq turmistm’ tiykarg’i subektleri retinde sotsialliq toparlarg’a birikken sotsialliq birlikler ha’m individler ahp qaraladi.
Usi aytilg’anlarg’a tiykarlang’an halda, sotsialliq filosofiyag’a to’mendegishc aniqlaniam beriwge boladi: sotsialliq filosofiya sotsialliq qubilislardin’ o’z ara
ta’sir etisiwinin’, ja’miyettin’ o’mir su’riwi ha’m rawajlaniwinm’, sotsialhq turmistm’ bir pu’tin protsesinin’ en' uliwma nizamlari ha’m tcndentsiyalari haqqindag’i ilimiy bilim sistemasin an’latadi.
Sotsialhq filosofiya ja’miyetti ha’m sotsialhq turmisti tek g’ana strukturaliq- funktsionalhq bag’darda u’yrenip qoymay,al onin’ tariyxiy rawajlaniwin da u’yrenedi. A’lbette, onm' predmeti retinde adam alip qaraladi. Biraq, ol bizlerdi jekke individ sipatinda qiziqtirmay, al sotsialhq topardin’ yaki birliktin’ ag’zasi sipatinda, yag’niy onin’ sotsialhq baylamslar sistemasinda qiziqtiradi.
«Sotsialhq filosofiya ja’miyette adamlardin’ turaqli u’lken toparlarm, bul toparlar arasindag’i qatnaslardi, olardin’ ja’miyettegi baylamslarin ha’m rolin qa’li plestiriwshi nizamlardi u’yrenedi»¹. Bul jerde ja’miyet u’yreniwi lazim bolg’an mzamlar duris atap o’tilgen. Biz o’zimizdin’ bergen amqlamamizg’a tiykarlamp sotsialhq fllosofiya ja’miyetlik qatnasiqlardin’ barliq sistemasin, ja’miyetlik turmistm’ barliq tarawlanmn’ o’z ara ta’sirin, ja’miyettin’ rawajlaniw nizamliqlann ha’m tcndentsiyalann u’yretetug’inhg’in diqqattan shig’arma- wimiz tiyis. Bug’an qosimsha ol uhwmalastiriwdin’ sotsialhq filosofiyaliq da’rejesindegi ja’miyetlik qubihslardi biliw o’zgesheliklerin u’yretedi. Basqasha aytqanda, sotsialhq filosofiya sotsialhq turmistm’ o’zgeriwinin’ ha’m sotsialhq sistemalardin’ rawajlaniwinm’ bir pu’tin sistemasin analizleydi.
Sotsialhq filosofiyanin’ predmetin ha’m ilim sipatindag’i spetsifikasm onm’ funktsiyalari haqqmdag’i ma’seleni qozg’amay tolig’i menen aship bere almaymiz.Olardin’ tiykarg’ilann bo’lip ko’rseteyik.
Sotsialhq filosofiyanin’ gnoseologiyahq funktsiyasi onin’ toliq ja’miyettin’ rawajlaniwinm’ en’ uliwma mzamlann, tendentsiyalann ha’m u’lken ja’miyctlik toparlar da’rejesindegi sotsialhq protseslerdi u’yreniw menen baylanisii.
Sotsialhq filosofiyanin’ metodologiyahq funktsiyasi onin’ja’miyetlik qubi- lislardi biliw metodlan, olardi u’yreniwdin’ en’ uhwmahq usillan haqqmda uliwma ta’limat sipatinda ahp qarahwi menen baylanisii.
Haqiyqalinda da sotsialhq filosofiyaliq da’rejede anaw yaki minaw sotsialhq problemamn’ uliwma qoyihwi ha’m onin’ tiykarg’i sheshiliw jollari payda boladi. Metodologiya shegarasinda haqiyqatliqti a’meliy o’zlestiriwdin’ belgili usili islep shig’iladi. Bular menen bir qatarda sotsialhq filosofiya o’zinin’ izertlew kategoriyalarma, mzamlanna ha’m printsi plerine iye o’zgeshc teoriya sipatinda ahp qaraladi. Sotsialhq filosofiyaliq teoriya o’zinin' nizamlarmin’, qag’iydalarinin’ ha’m printsi plerinin’ joqan da’rejede uhwmalasiwma baylanisii basqa ja’miyetlik ilimler ushin metodologiya xizmetin de atqaradi.
Bulardin’ qatannda sotsialhq bilimdi sintezlew ha’m intcgratsiyalaw, ja’miyetlik bolmistin’ en’ uhwmahq baylamslarin aniqlaw siyaqli funktsiyasi da bar. Bul jerde sotsialhq filosofiyanin’ prognozhq funktsiyasin, onin’
shegarasinda sotsialhq turmistin’ ha’m adamnin’ rawajlamwinm’ en’ uliwma tendentsiyalan haqqinda boljawlardi formulirovkalawg’a boladi. Egerde sotsialhq filosofiya ilimge tiykarlansa, onda boljawdin’ itimalhliq da’rejesi ju’da’ joqari boladi.
Sotsialhq filosofiyamn’ du’nyag’a ko’zqarashq funktsiyasin da aytip o’tiwi- miz za'ru’r. Du’nyag’a ko’zqarastin’ basqa formalarina sahstirg’anda sotsialhq filosofiya sotsialhq du’nyani tu’siniklik, abstraktlik-teoriyahq tu’sindiriwi menen panqlanadi.
§3. Ja’miyet rawajlaniwshi sistema sipatinda
Ja’miyet tu’siniginde eki tiykarg’i aspektti—ja’miyettin’ strukturasin ha’m omn’ o’zgeriwin bo’lip ko’rsetiwge boladi.
Ja’miyet strukturasi qa’legen ta’biyathq struktura siyaqli o’z ishine tek jekke obektlerdi g’ana emes, al olardin’ qa’siyetlerin de qamtiydi. Ja’miyet individlerdin’ a’piwayi jiynag’ina sahstirg’anda ken’irek ma’nige iye, sebebi olarg’a qosimsha ja’miyet realliq qatnasiqlardi da o’z ishine qamtiydi. Usig’an tiykarlang’an halda ja’miyettin’ a’piwayi aniqlamasi retinde adamlardin’ ha’m olardin’ o’z ara qatnasimn’ bir pu’tin jiynag’in alip qarawg’a boladi.
Egerde sotsialhq strukturamn’ birinshi kesindisin (razrezin), yag’niy jekke adamlardi ha’m olardin’ ha’r qiyli birikpelerin aniqlaw qiyin emes bolsa, al ekinshi kesindisin (razrezdi)—adamlar arasindag’i baylanis ha’m qatnasiqlardi ko’riw quramaliraq, sebebi olar jasirin xarakterge iye. Sol sebepli bul qatnasiqlardin’ ja’miyetlik turmistag’i a’hmiyctli rolin tu’siniw da’rha’l iske aspadi. Olardin’ rolin amqlawda, bahalawda bu’gingi ku’ni de aljasiwlar ushirasadi. Olardin’ ishinde ken’ tarqalg’anlan asa ketken individualizm, basqasha aytqanda sotsialhq nigilizm ha’m gu’resshen’ kollektivizm bolip tabiladi.
Sotsialhq nigilizm ko’zqarasinan tek g’ana jekke adamlar o’mir su’redi, al ja’miyetlik qatnasiqlar, ja’miyet o’mir su’rmeydi. Berilgen jag’dayda ja’miyet taza tu’rindegi fiktsiya, qolayli so’zxizmetin atqaradi. Bunday individualistlik usildin’ aqibeti obektiv ja’miyetlik qatnasiqlardin’ jasawin ha’m ja’miyetlik sho’lkemlerdin’ a’hmiyetin biykarlaytug’in anarxizm bolip tabiladi.
Gu’resshen’ kollektivizm ko’zqarasinan ja’miyct tek g’ana o’mir su’rip qoymastan, ol individlergc salistirg’anda joqariraq da’rcjedegi bahaliqqa iye. Jekke adamlar bolsa ja’miyettin’ vintikleri, ken’ bir pu’tinnin’ kishigirim bo’lckleri sipatinda alip qaraldi. Bul ko’zqarastin’ aqibetinde insandi o’zine tolig’i menen bag’indinwshi, omn’ o’mirinin’ barhq momentlerin retlestiriwshi ja'miyetti moyinlawshi totalitarizm payda boladi.
Bunday aljasiwlar ko'pshilik qiynahwlardin’ ideyahq dercgi bolip, bizlerge filosofiyaliq,du’nyag’a ko’zqarashq ha’m ideologiyahq qa’teshiliklerdin’qa’wipli ekenligin ko’rsetedi.
Ha’zirgi zaman filosofiyasi adamzat ja’miyetin ha’r qiyli ko’plcgen bo’lek- lerdin’ ha’m elementlerdin’ jiynag’i sipatinda alip qaraydi. Bul bo’lekler ha’m elementler bir birinen bo’lek ahp qaralmaydi, al kcrisinshe, olar o’z ara tig’iz baylamsqan, u’zliksiz o’z ara ta’sir etisedi, usig’an baylamsli ja’miyet bir pu’tin birlikli organizm, bir pu’tin sistema sipatinda o’mir su’redi. Basqa fizikahq ha’m biologiyahq ta’biyat sistemalannan ja’miyet o’zinin’ o'zgeshe quramahg’i menen panqlanadi.
Sol sebepli ja’miyetti su’wretlew ushin sistema teoriyasmda qabil etilgen «element», «sistema», «struktura», «sho’lkem», «qatnas» tu’sinikleri ha’m spetsi- fikahq filosofiyaliq «subekt», «obekt», «idealhq», «sotsialliq iskerlik» h.b. tu’si­nikleri qollamladi.
Ja’miyettin’ bir pu’tin organizm sipatindag’i tu’sinigi filosofiyaliq oydin’ uzaq dawam etken rawajlamwinm’ na’tiyjesi bolip tabiladi. Ta’biyattag’i ha’m ja’miyettegi sistemahhq tu’sinigi antikaliq filosofiyada bolmistin’ pu’tinligi, ta’rti pliligi haqqmdag’i uhwma kontseptsiya tu’rinde payda bolg’an. Ja’miyetlik turmistm’ sistemahhg’i problemasin XIX-XX a’sirlerdegi O.Kont, G.Spenser, E.Dyurkgeym, M.Veber, P.Sorokin, T.Parsons siyaqli en’ iri oyshillar aktiv tu’rde rawajlandirdi. Olar ta’repinen bul problemam sheshiwdin’ tiykarg’i kategoriyalarmin’ ha’m tu’siniklerinin’ mazmum aniqlandi. Ja’miyettin’ de­menti yaki bo’legi dep sistemanin’ mayda bo’legi yamasa olardin’ jiynag’i tu’sinildi. Ja’miyettin’ elementleri ha’m bo’Iekleri retinde anaw yaki minaw sotsialliq subektler, qatnaslar, institutlar ahp qaraladi. Ko’rsetilgen tu’sinikier sistemag’a salistirg’anda salistirmah a’piwayiraq elementar mazmundi an’latadi. Ja’miyetti qurawshi elementler, bo’lekler, podsistemalar ko’p tu’rli, ko’p sapali, ierarxiyahq boladi.
Qatnaslar dep ja’miyetti qurawshi subektler arasindag’i belgili g’a’rezlilik, baylams tu’siniledi. Qatnaslar adamlardi ha’m ja’miyetti biriktiriwshi turaqli element bolip tabiladi. Тек g’ana turaqli, o’zgermeytug’in, qaytalanatug’in qatnaslar ha’m g’a’rezlilik sotsialliq strukturani do’retiwshi sotsialliq toparlardm’, institutlardin’, sho’lkemlerdin’ qa’liplesiwine ahp keledi.
Struktura tu’sinigi turaqli baylamslardin’, qatnaslardin’ belgili formasin ha’m ja’miyettin’ bir pu’tinligin ha’m ha’r qiyli ishki ha’m sirtqi o’zgerisler jag’daylarmda onin’ qa’siyetlerinin’ saqlaniwin ta’miyinlewshi, olardin’ tiykarinda qa’liplesken sotsialliq toparlardm’ ha’m institutlardin’ jiynag’in sa’wlelendiredi. Struktura ja’miyettin’ sho’lkemlesiw formasi sipatinda, onin’ ha’r qiyli bo’leklerinin’ o’z ara qatnaslarimn’ kelisimi, ishki ta’rtiplesiwi sipatinda aniqlamwi mu’mkin.
Sotsialliq turmisti sipatlag’anda jiyi-jiyi subekt ha’m obekt degen tu’sinikler isletiledi. Bul tu’sinikler ma’nisi boymsha qarama-qarsi tu’sinikler. Eger subekt dep aktivlilikti ahp ju’riwshi, berilgen jag’dayda passivlirek ta’repti an’latiwshi basqa qubihsqa bag’darlang’an qubihsti tu’sinsek, al obekt bolsa, bug’an qarsi, basqa qubilistin’ aktivliliginc qaratilg’an qubihsti an’latadi.
Sotsialhq sistema tu’sinigi bir pu’tin sotsialhq organizmdi do’retiwshi sotsialhq subektlerdin’ ha’m obektlerdin', olardin’ qa’siyetlerinin’ ha’m qatnaslarimn’ toliq jiynag’in o’z ishine qamtiydi. Sotsialhq sistema ta’biyatta o’mir su’riwshi sistemalardan to’mendegi belgileri boyinsha panqlanadi:

• 
  ja'miyetti qurawsln elementlerinin’, podsistemalannin’, olardin’ funktsiyalan, baylamslan ha’m o’z ara qatnaslarimn’ ko’pligi menen;
  
• 
  sotsialhq elementlerdin’ ha’r qiyli tckligi, ha’r qiyli sapahg’i menen.
  

Sotsialhq sistemag’a o’zgeshc spetsifikani omn’ tiykarg’i elementinin’,
yag’niy adamnin’ unikalhhg’i beredi. Omn’ o’z iskerliginin’ formalarin ha’m usillarm, minez-qulqin erkin tan’law mu’mkinshiligine iye boliwi ja’miyettin’ rawajlamwina jcterli da’rejedegi aniqsizhqtt, keleshekti aytip bolmawdi beredi.
Filosofiyaliq oy ta’repinen ja’miyetlik turmistin’ quramahhg’i ha’m ko’p tu’rliligi amqlang’annan keyin filosoflardin’ usi ko’p tu’rlilikti tu’sindiriwshi qanday da bir uliwma tiykardi, uliwma bo’liwshini izlewge urmiwlan u’zliksiz dawam etti. Ko’p diskussiyalardan keyin sotsiologlar bul sorawg’a uliwma bir juwap berdi. Omn’ ma’nisi to’mendegiden ibarat edi. Ja’miyetlik turnnstin’ sirtqi ko’p tu’rli qubihslari tiykannan adamlardin’ birgelkili iskerliginin’ anaw yaki minaw tu’rin an’latadi. Bunday pikir Ogyust Kontqa—ha’zirgi zaman sotsialhq filosofiyasinin’ tiykann sahwshilardm’ birine tiyisli edi. Omn’ pikirin Maks Veber rawajlandira otinp, ja’miyettin’ turmismin’ tiykan retinde sotsialhq ha’reketti alip qaradi. Sotsialhq ha’reket dep ol basqa adamg’a bag’darlang’an (orientatsiyalang’an) adamnin’ minez-qulqin tu’sindi. T.Parsons M.Vebcrdin’ pikirin qollap-quwatlap, barhq sotsialhq sistemam o’zlerinin’ rolin atqanp atirg’an adamlar arasindag’i o’z ara qatnaslardm’ jiynag’i retinde alip qaradi. K.Markstin’ pikiri boyinsha ja’miyet adamlardin’ o’z ara ta’sir etisiwinin’ na’tiyjesi (produkti).
Solay etip,ja’miyetlik qubilislardin’ ko’p tu’rliligi tiykannan iskerliktin’ anaw yaki minaw tu’ri sipatinda alip qaraldi. 01 barhq sotsialhqtin’ jasirin tiykari, birinshi deregi, substantsiyasi bolip tabildi. Biraq omn’ sotsialhq turmistag’i rolin absolyutlestiriwge, ken' ma’nide qarawg’a bolmaydi. Sebebi ol sotsialhq ken’isliktin’ quramahg’min’ ha’m ko’p o’lshemliliginin’, real o’mir su’rip atirg’an ko’p tu’rliliginin’jarhlamwin, jasalma tu’rdegi a’piwayi- Iastinhwm an’latadi.
Sotsialhq sistemada iskerlik tu’rindegi bir tiykardin’ barhg’i omn’ qura- mahhg’in biykarlamaydi. Sol sebepli ol tek g’ana iskerliktin’jekke tu’rlerinin’ jiynag’i retinde tu’sinilmey, al jekke sotsialhq toparlardm’ ha’m olardin’ sho’lkemlerinin’ jiynag’m da, yag’niy bul toparlardi ha’m sho'lkemlcrdi baylamstiriwshi qatnaslardm’ strukturasin da an’latadi.
Misal retinde, o’z aldina u’yreniletug’in predmet sipatinda adamlardin’ birgelikli iskerligi protsesinde tariyxiy jaqtan qa’li plesken o’z ishine shan’araq, unw, qa’wim, millet, klass, sosloviya, kastalardi h.b. birliklerdi qamtiwshi sotsialhq birliklcrdin' strukturasin alip qarawimizg’a boladi. O’z aldina adamlar arasin­dag’i qatnaslardin’, g’a’rezliliktin’, baylanislardin’ strukturasin u’yreniwge de boladi. Olar ja’miyet turmisimn’ iri tarawlan tu’rinde de (ekonomikaliq, siyasiy, ruwxiy, a’dep-ikramliliq, diniy, estetikaliq), bul tarawlar ishindegi adamlar arasindag’i qatnaslar tu’rinde de, tarawlardin’ arasindag’i qatnaslar tu’rinde de izertleniliwi mu’mkin.
Ja’miyetti sotsialliq qatnaslardin’ turaqlilig’m ta’miyinlew maqsetinde payda bolg’an ha’r qiyli institutlar ta’repinen de analizlewge boladi. Bul struktura ko’p sanli sotsialhq institutlardi - ha’r qiyli o’ndirislik mekemclerdi, nia’deniyat tarawindag’i institutlardi, ha’kimiyattin’ orayliq ha’m jergilikli organlann, den- sawhqti saqlaw sistemasin, yag’niy adamnin’ ha’r qiyli talaplarin qanaatlan- dinwshi ko’p tu’rli ekonomikaliq, siyasiy ha’m ma’deniy sho’lkem ha’m mekemelerdin’ tarmaqlann o’z ishine qamtiydi.
Ja’miyettin’ strukturasin tu’sindiriwshi universal sintetikahq usil da bar. 01 ja’miyetti jekke insanlardan, dara ja’ma’a’tlerden, kishigirim toparlardan, u’lken sotsialhq toparlardan ha’m olardin’ sho’lkemlerinen, jekke xaliqlardan, milletlerden ha’m ma’mleketlerden, xahqaraliq, ma’mleketler arahq sho’lkem- lerden ha’m birikpelerden tunwshi tiykar retinde tu’sindiredi. Bunday usilda keltirilgen da’rejelerdin’ qa’legen dara ag’zasi quramaliraq strukturahq sho’l- kemnin’ elementi sipatinda ahp qaraladi. Strukturamn’ qa’legen elementi bir-biri menen quramah o’z ara vertikal ha’m gorizontal baylamshrdin’ siste- masinda boladi.
Sotsialhq sistemanin’ joqanda ko’rsetilgen ko’p tu’rli elementlerinin’— iskerliktin’, sotsialhq qatnaslardin’, sotsialliq birliklerdin’, ja’miyetlik turmistm’ tarawlannin’, sotsialhq institutlardin’ tu’rlerinin’ analizi tiykarman alg’anda sotsialhq filosofiyanin’ mazmumn quraydi. Bul bay mazmung’a tiykarlana otirip, bizler diqqatti sotsialhq sistemanin’ substantsionalhq tiykarm qurawshi aspektke, yag’niy adamlardin’ birgelikli iskerligine awdarmaqshimiz.
iskerlik qorshag’an du’nyag’a aktiv qatnastin’ spetsifikaliq adamliq formasi retinde aniqlanadi. Onin’ mazmumn berilgen du’nyam maqsetke bag’darlang’an tu’rde tu’siniw, o’zgertiw ha’m qayta o’zgertiw quraydi. Bul mazmun iskerliktin’ a’piwayi individualhq sotsialliq ha’reketinde bar tiykarg’i strukturahq element- leri menen iske asinladi.
A’piwayi ha’reketti payda etiwshi tiykarg’i elementler yamasa gerbishler qanday boladi?—degen soraw payda boladi.
Qa’legen iskerliktin’ za’ru’rli fakton, birinshi elementi sipatinda adam, individ, adamlar alip qaraladi. Olarsiz hesh qanday sotsialhq iskerliktin’ o’zi mu’mkin emes. Olar iskerliktin’ aktiv ta’repin, onin’ subektin beredi. Sol sebepli adamlar olardin’ iskerligi anaw yaki minaw obektlerge qaratilg’am ushin subektler dep ataladi. Biraq ta bul berilgen sapada ko’pshilik jag’daylarda eki kishi toparg’a bo’linetug’m basqa tektegi obektler ahp qaraladi. Bul kishi toparlardm’ bircwine - na’rseler, o’ndiris qurallari, bul jerge ruwxiy o’ndiris qurallan da: karandash, rushka, basip shig’anwshi stanok h.b. kiredi. Basqasha aytqanda, bul podtoparg’a adamnin’ qorshag’an ortahqti o’zinin’ talaplarma say iykemlestiriwine ja’rdem beriwshi barliq na’rscleri kiredi.
Ekinshi kishi topar—adamnin’ iskerligi ushm za’ru’rli bolg’an qurallardi o’z ishine qamtiydi. Og’an ha’reketlcr tili (yazik jestov), seslik ha’m jazba til, ha’r qiyli ko’rsetkishlcrde berilgen (magnit lentasi, diskctalar, su’wrctler, kitaplar h.b.) informatsiyalar h.b. kiredi. Olardi filosoflar belgiler dep te ataydi. Olar na’rseler siyaqli qa’legen adam iskerliginin’ za’ru’rli sha’rti bolip tabiladi. Bizlerdin’ sanamizg’a ta’sir etip, belgiler-simvollar individual iskerliktin’ maqsetke bag’darlaniwin ta’miyinleydi, al ja’ma’a’tlik iskerlik bolsa onin’ kelisimli boliwin da iske asiradi. Eger de fizikahq na’rseler adamnin’ om qorshag’an haqiyqathqqa tikkeley iykemlesiwine xizmet etse, al simvollar adam ushm bul ma’selenin’ sheshiliwin an’satlastiradi.
Biraq joqarida ko’rsetilgen mazmunnan basqa qa’legen sotsialliq ha’reket ushm za’ru’rli tag’i da bir element bar. Olar sotsialliq ha’rekettin’ ko’rsetilgen tiykarg’i faktorlari arasindag’i baylamslar, qatnaslardi an’latadi. Ta’jiriybe keltirilgen u’sh (adamlar, na’rscler ha’m belgiler) elementtin’ mexanikahq jiyindisi, eger olardin’ arasinda baylams, o’z ara ta’sir bolmasa, onin’ ele sotsialliq is-ha’reketti, bir pu’tin sotsialliq turmisti payda etpeytug’inhg’in ko’rsetedi. Sol sebepli individual is-ha’reket da’rejesinde de, sotsiahq toparlar ha’m ja’miyet da’rejesinde de adamlar, na’rseler ha’m belgi-simvollar arasindag’i izbe-iz qa’liplesetug’m, ko’p ret qaytalanatug’m, turaqli baylamslar ja’miyetlik turmis ushin u’lken a’hmiyetke iye.
Solay etip, qa’legen adam iskerliginin’ to’rt dementi bar. Olar adamlar, fizikahq na’rseler, simvol-belgilcr ha’m olar arasindag’i baylamslar. Olardi u’zliksiz o’ndiriw ko’p tarawli ja’miyetlik sistemanin’ negizgi, bazaliq struktu- rasin payda etiwshi ja’miyetlikiskerliktin’ tiykarg’i tiplerin keltirip shig’aradi. A’piwayi sotsialliq is-ha’rekettin’ negizgi to’rt elementine sa’ykcs ja’miyetlik iskerliktin’ to’rt tipin yaki tiykarg’i tarawlann bo’lip ko’rsetiwge boladi:
materialliq;
ruwxiy;
regulyativlik, yaki basqanw;
xizmet ko’rsetiw iskerligi (ayirim jag’daylarda bul tarawdi tar ma’nidegi sotsialliq dep te ataydi).
Olardin’ ha’mmesi qa’legen adamnin’ iskerligi ushin za’ru’rli jag’daylardi ta’miyinley otinp, bir pu’tin ja’miyettin’ jasawma da’slepki sha’rtlcrdi jaratadi.
Bul ko’rsetilgen to’rt sotsialliq iskerlik tarawmin’ ha’r qaysisinm’ o’zine ta’n spetsilikasi ha’m funktsiyalan neden ibarat?
Ja’miyetlik iskerliktin' tiykarg’i tarawlanmn’ analizin materialliq o’ndiristin’ o’zgesheliklerin amqlawdan baslayiq. Onin’ o’zgesheligi adamlardin' talaplarm qanaatlandiriw ushin, qa'legen tarawda olardin’ aktivligin qollap-quwatlaw ushin belgili na’rselerdi do’retiwde ko'rinedi. Bul jerde aqil ha’m fizikahq miynet adamlan (awil xojaliq xizmetkerleri, shaxterlar, isshiler, injenerler, тексте basshilari h.b.) juims isleydi. Olardin’ miyneti na’tiyjesinde shiyki zat o’ndiriledi, jekke o’ndirislik talaplardi qanaatlandiriw ushin ha’m ta’lim, ilim, meditsina, siyasaltm’ rawajlaniwin materialliq jaqtan baymw ushin mashinalar, mexanizmler ha’m adamlardin’ ku’ndelikli o’miri ushin za’ru’rli bolg’an na’rseler islep shig’iladi.O’ndirisliktarawda qa’liplesetug’in sotsialhq qatnasiqlar a’dette konfliktlilik, shiyeleniskcn o’zgeshe da’rejesi menen panqlamp kelgen. Bul tarawdag’i konfliktlerdi sheshiw problemasi, sotsialhq birge islesiw qatnasiqlann bekkemlew bu’gingi ku’ni de teoriyahq ha’m a’meliy jaqtan aktual ma’selelerdin’ biri bolip sanaladi.
Materialliq o’ndiristin’ a’hmiyetin moyinlay otirip ha’zirigi zaman sotsialhq filosofiyasi onin’ ja’miyetlik iskerliktin’ za’ru’rli formalarinin’ biri ekenligin moyinlaydi. Onin’ ja’miyettin’ turmisimn’ basqa tarawlarinan sapah ayirma- shihg’i og’an ha’r qiyli sapadag’i adam iskerliginin’ barliq quramalihg’in iykemlestiriw ushin tiykar bola alatug’in huqiqti bcrmeydi.
Ja’miyetlik turmista ruwxiy o’ndiris a’hmiyetli roldi atqaradi. Ruwxiy o’ndiris protsesi bansinda ideyalar, obrazlar, ilimiy ha’m ko’rkem bahahqlar o’ndiriledi. Haqiyqatinda, bul bahahqlar fizikahq na’rsclcrde, ruwxiy bahahqlardm’ wa’killerinde, kitaplarda, su’wretlerde, skulpturalarda h.b. materiallasadi. Bul predmetlerdegi cn’ baslisi olardm’ materialliq ta’repi emes, al olardin’ ideyalarda, obrazlarda, seziwlcrde o’z sa’wlesin tapqan ruwxiy mazmum bolip tabiladi.
Ruwxiy iskerlik protsesinde adam qorshag’an du’nyani, onin’ ko’p tu’rliligin ha’m tiykarm biledi; adam ushin anaw yaki minaw qubihslardin' a’hmiyetin amqlawshi bahaliq sananin’ sistemasin islep shig’adi; ahng’an bilimlerge tiykarlamp iskerliktin’ barliq formalan jetilisedi, adam o’zin, o’zinin’ ruwxiy du’nyasm tcrcn’irek o’zlestiredi. Ha’zirgi zaman filosofiyasinin’ ayirim bag’dar- lan adam biliwinin’ mu’mkinshiliklerinin’ sheklengenligin da’lillegcni menen, birinshi plang’a adamnin’ minez-qulqmin’ regulyatorlan (retlewshileri) sipa- tinda shalasanahhq tarawin, irratsionalhqti ahp qarag’am menen, zamanago’y tsivilizatsiyalardin’jetiskenlikleri belgili da’rejede ilim, ko’rkem o’ner, din, bir pu’tin ruwxiy o’ndiristin’ rawajlaniwinm’ na’tiyjesi bolip tabiladi. Sol sebepli ilimpazdin’, xudojniktin’, kompozitor, konstruktor, arxitektordin’ miyneti ja’miyettc ju’da’ joqan da’rejede moyinlanadi.
Tag’i da bir taraw sipatinda regulyativlik, yaki basqariw iskerligi, yag’niy ha’r qiyli administratorlardin’, basqariwshilardin’, siyasatshilardin’ iskerligi ahp qaraladi. Bul tarawdin’ spetsifikahq ma’selesi—adamlar arasindag’i bayla- msti qollap quwatlaw, olardin’ iskerligin ha’m ja’miyetlik qatnasiqlann retles- tiriw bolip tabiladi. Baylamslar ha’m qatnaslar stixiyah tu'rdc payda bolg’anlig’i sebepli, olar aldinnan olardi ta’rtiplestiretug'in arnawh iskerlikke mu'ta’j
bolmaytug’mlig’i ta’biyiy. Biraq waqittin’ o’tiwi menen en’ a’hmiyetli ha’m za’ru’rli sotsialhq baylamslardi qollaw ushin rcgulyativlik iskerliktin’ arnawli tu'rleri ha'm olarg’a sa’ykes sho’lkemler qa’liplesedi. Olardin’ iskerligi ja’miyetlikturmistin’ ha’r qiyli tarawlannin’ kelisimin, ta’rti pliligin ta’miyin- lewge bag’darlang’an boladi. Olarsiz ja’miyetlik turmis materialliq ha’m ruwxiy o’ndirissiz mu’mkin bohnag’anmday mu’mkin emes.
Regulyativlik, basqariw iskerligi o’zinin’ strukturasina iye. 01 iskerliktin’ basqa tipleri siyaqli miynettin’ ha’r qiyli tu’rlerinc bo’linedi.Og’an birinshi na’wbette ha’r qiyli usillardi, qurallardi qollaniw arqali adamlardi basqariw kiredi. Bug’an qosimsha og’an na’rselerdi de basqariw kiredi. Bunday funktsiyag’a, a’sirese, menshik, jerh.b. mzamlar iye. Basqanw ha’rqiyli da’rejede iske asinladi: ma’mleketten baslap shan’araqqa shekem. Ja’miyet rawajla- niwinda, omn’ ta’g’dirinde basqariw iskerligi u’lkcn a'hmiyetke iye, biraq og’an ha’r qiyli kesellikler ziyamn tiygizedi (ma’jbu’rlew, zorliq ko’rsetiw, repressiya, shinovnikler apparatinm’ ha’dden tis ken’eyip ketiwi, basqariw iskerliginin’ byurokratiyalasiwi, para aliw metodlarin bile turip islew). Yu.Boxenskiydin’ pikirinshe, «shinovnikler qoyanlarday ko’beyiwge ta’biyiy uqiplihqqa iye», olar «sotsialhq rak isigin an’latip, deni saw organizm arqasinda o’sedi ha’m aqinnda, egerde waqtinda alip taslamasaq, om nabit etedi»¹.
Mu’mkin bul keltirilgen pikirde asa kctiwshilik bar bolsa kerek, biraq, moyinlawimiz tiyis, haqiyqatinda, adamzat ja’miyeti basqanw strukturalannan tek payda emes, al ziyan ko’rgen misallarg’a da bay. Basqanwdin’ en’ joqarg’i formasi ma’mlekettin’ qa’wipsizligin ha’m gu’llenip rawajlamwin ta’miyin- leytug’in siyasiy iskerlik bolip tabiladi. Sebebi siyasiy iskerlik belgili da’rejede millionlag’an adamlardin’ ta’g’dirine ta’sirin tiygizdi, usig’an baylanisli qa’teliktin’ bahasi sheksiz u’lken boliwi mu’mkin.
Ja’miyetlik iskerliktin’ siyasiy ha’m basqa tu’rlerinin’ a’hmiyetliligine qaramastan, olar ja’miyetlik turmistin’ en’ alg’i sha’rti - tiri ha’m aktiv adamlar bolg’amnda g’ana a’hmiyetke iye boliwi mu’mkin. Adamlardin’ aktivliligine, qayta o’ndiriliwine, o’mirine jag’daylar tuwg’iziw ja’miyetlik iskerliktin’ to’rtinshi tu'rinin’—tar ma’nidegi sotsialhq iskerliktin’, yag’niy adamlarg’a xizmct ko’rsetiw boyinsha iskerliktin’ mazmunin quraydi. Bul shipakerdin’, mug’a’llimnin’, artisttin’, xizmet ko’rsetiw tarawimn’ isshilerinin’ iskerligi. A’lbette, adamlar o’zin o’ndiriw, o’zin emlew, o’zin bilimlendiriw menen shug’illanadi, o’zlerin awqatlandiradi, kewlin ko’teredi. Biraq o’mirdi qayta o’ndiriw, saqlaw, aktivlilikti jedellestiriw, adamg’a tikkeley xizmet ko’rsetiw - a’hmiyctli ja’miyetlik is bolip, ja’miyet om jekke adamlarg’a, shan’araqqa tolig’i menen isenip tapsira almaydi. Ja’miyet bul protseske mektepler, joqan oqiw orinlan arqali kiredi, den sawhqti saqlaw, ma’deniy dem aliw h.b. sistemalann
do’retedi. Xizmet ko’rsetiw tarawi ha’zirgi zaman ja’miyetindegi en’ bir dinamikahq xarakterge iye tarawlardin' biri.
Solay etip, ja’miyetlikstrukturamn’ tiykan adam iskerliginin’ a’hmiyetli to’rt tu’ri bazasinda payda boladi. Olardin’ ha’r birine ja’miyetlik turmistm’ o’zinin’ ishki strukturasina, ko’plegen jekke formalarma iye spetsifikahq tarawi sa’ykes keledi.Bul jerde bizler ja’miyetlikiskerliktin’ tiykarg’i tiplerin,olardin’ o’zgesheliklerin amqlaw menen sheklenemiz. Ja’miyet ushm za’ru’r bolg’an iskerliktin’ tu’rleri haqqinda amq pikirlerge iye boliw onin’ quramali strukturasm ha’m bir pu’tin sotsialliq organizm sipatindag’i qa’siyetlerin aniqlawdin’ en’ a’hmiyetli sha’rti bolip tabiladi.
Aytip o’tiwimiz tiyis, tallaw bansinda bo’lip ko’rsetiletug’in iskerliktin’ tipleri,sotsialliq toparlar ha’m institutlar, olardin’ o’z ara qatnasi, olar ta’repinen payda etiletug’in realhqtag’i ja’miyetlik turmistm’ tarawlan barqulla bir biri menen o’z ara baylamsqan, kesilsetug’in, bir-birine o’z ara kiretug’in bolip keledi. Sol sebepli ja’miyettin’ tiykarg’i bo’leklerinin’ qa’siyetlerin ko’rsetiw onin’ uliwma jag’dayin ha’m onin’ uhwma ha’reketin tu’sindirmeydi. Birlikte ha’m o’z ara baylanista bolip, jeke sotsialliq tarawlar ja’miyetti bir sistema sipatinda, tek g’ana onin’ jekke bo’leklerine tiyisli qa’siyetlerine iye emes, al olardin’ hesh birinde joq qa’siyetlerge de iye o’zgeshe organizm sipatinda payda etedi. Egerde jekke bo’lekti pu’tinnen tisqanda tu’siniw mu’mkin bolsa, al pu’tin, Aristoteldin’ aytqanmday, quram (sostav) bo’leklerdin’ a’piwayi jiynag’ina sahstirg’anda qandayda bir u’lkenirek, ken’irek mazmun siyaqli tu’siniliwi mu’mkin. A’dette bul pu’tin tek g’ana sanhq jaqtan u’lken bolip qoymastan, ol sapahq jaqtan da u’lken bolip tabiladi, yag’niy pu’tin sipatindag’i sistemada bo’leklerdin’ hesh qaysisinda joq qa’siyetler, sapalar bohwi mu’mkin. Sol sebepli, ja’miyetti pu’tinlik sipatinda tu’siniw ushin, onin’ tek g’ana bo’leklerin u’yrenip qoymastan, ja’miyettin’ pu’tin sipatindag’i o’zgeshe qa’siyetlerin de aship beriwimiz tiyis.
Ha’zirigi zaman sotsialliq filosofiyasi ja’miyettin’ pu’tinlik sipatindag’i to’mendegi tiykarg’i qa’siyetlerin bo’lip ko’rsetedi:

• 
  o’z iskerligi (samodeyatelnost).
  
• 
  o’zin-o’zi sho’lkemlestiriw (samoorganizatsiya).
  
• 
  o’zin-o’zi rawajlandinw (samorazvitie).
  
• 
  o’zi ushm jetkiliklilik (samodostatoshnost).
  

Ko’rsetilgen qa’siyetlerdin’ birinshi u’sh tu’ri tek g’ana pu’tinlik sipatindag’i ja’miyetke tiyisli bolip qoymastan, anaw yaki minaw da’rejede« ja’miyetti qurawshi tarawlarg’a, toparlarg’a da tiyisli, al o’zi ushm jetkiliklilik (samodo­statoshnost) qa’siyeti tek g’ana pu’tinlik sipatindag’i ja’miyetke tiyisli. O’zi ushm jetkiliklilik (samodostatoshnost) degenimiz sistemanin’ o’zinin’ jeke iskerligi ja’rdeminde zamanago’y jasawdin’ ha’mme za’ru’rli jag’daylann do’retiw ha’m qayta do’retiwge, ja’ma’a’tlilik o’mir ushm kerekli mazmundi o’ndiriwge bolg’an uqiphhg’i bolip tabiladi. O’zi ushin jetkiliklilik (samodosta- toshnost) ja’miyettin’ onm’ quram (sostav) bo’leklerincn parqin ko’rsctiwshi en’ tiykarg’i ayirmashilig’i bolip tabiladi. iskerliktin’ hesh bir tipi o’zinshe o’mir su’riwi mu’mkin emes, jeke sotsialliq toparlardin’ birewi de «bir o’zi» o’mir su’ri p,tiri qala almaydi,o’zin za’ru’rli,kerekli bolg’an na’rseler menen ta’miyinley almaydi. Bunday uqipliliq tek g’ana bir pu’tin ja’miyetke g’ana ta’n. Тек g’ana iskerliktin’ barliq tu’rlerinin’ jiynag’i, barliq birge aling'an ha’m o’z ara baylanisqan sotsialhq toparlar ha'm olardin’ institutlan pu’tin ja’miyetti o’zi ushin jetkilikli bolg’an sotsialhq sistema sipatinda—o’zlerinin’ ku’shi menen o’mir ushin kerekli bolg’an za’ru’rli jasaw jag’daylann do’retiwge uqipli adamlardin’ birge ahp baratug’in iskerliginin’ na’tiyjesin do’retedi.
Aniqlap ahwimiz a’hmiyetli, ja’miyet sahstirmah tu'rdegi turaqhhqqa iye strukturalardin’jiynag’i bolip, biraq tmishliq halda turg’andi an’latpaydi. Ta’biyat siyaqli ja’miyet te barqulla o’zgerip otiradi. Ta’biyattin’ ha’m ja’miyettin’ u’zliksiz o’zgcriw fakti filosoflar ta’repinen a’yyemgi waqitlan aniqlang’an. Rawajlamwdin’ bolmistin’ en’ uhwmahq qa’siycti sipatindag’i en’ toliq ha’m teren’ ta’limati Gegel ta’repinen jaratildi. O.Kont ha’m K.Marks bolsa o’zinin’ filosofiyaliq sistemalannda sotsialhq rawajlamwdin’ spetsifikasina, onin’ evolyutsion ha’m revolyutsion formalanna u’lken diqqat awdardi. Ha’zirgi zaman filosoflan sotsialhq obektlerdi izertlewdin’ ajiralmas quram (sostav) bo’legi sipatinda struktura ha’m rawajlaniw aspektlerin ahp qaraydi. Basqasha aytqanimizda, ja’miyetti statika jag’dayinda, yag’niy onin’ sho’lkemlcsiwi, strukturasi ko’zqarasinan ahp qaraw sha’rtli tu’rde onin’ dinamikasin, o’zgeriw ha’m rawajlaniwin analizlew menen tohqtirihwi tiyis.
Ha’zirgi zaman filosofiyasinda ja’miycttin’ rawajlaniw problemalann izertlew bansinda protses, o’mir su’riw, o’zgeris, rawajlaniw, progress, regress, rawajlaniw faktorlari, evolyutsiya, revolyutsiya h.b. terminler ken’nen paydalamladi. Bul tu’siniklerdin’ mazmunina qisqasha tu’rde toqtap o’teyik.
Protsess—sotsialhq sistemalardag’i, yag'my toparlardag’i, institutlardag’i, sotsialhq sistemalardin’ basqa elementlerindegi o’zgerislerdin’ pu’tin birligi. Protsesslerdin’ ha’r qiyli tipleri boliwi mu’mkin: insan ishinde, misal ushin, adamnin’ o’z betinshe sawat ashiw protsesi; eki individ arasmdag’i qatnaslarda payda bolatug’in protsesler; birlik ishinde ha’m olar arasinda payda bolatug’in protsesler; ja’miyettin’ pu’tinlik sipatindag’i sho’lkemlesiwin ha’m strukturasin o'z ishine qamtiwshi o’zgerisler. Sotsialhq protseslerdin’ tiplerin klassifikatsiya- lawg’a basqasha qatnas ta boliwi mu’mkin. Misali ushin, adamlardi jaqmlas- tiratug’in, biriktiretug’in, tcn’lestiretug’m protseslerdi bo’lip ko’rsetiwimizge de, kerisinshe, olardi ajirastiratug’in, konfliktlerdi, jansiwlardi keltirip slng’a- ratug’in protsesler de boliwi mu’mkin.
A’piwayi misal retinde, ja’miycttin’ o’mir su’riwin—ja’miyettin’ ku’ndelikli lurmisi menen baylanisii qa’li plcskcn strukturalar ha’m qatnaslar shegarasinda ja’miyctte bolatug’in qaytalanatug’in o’zgcrislcrdi alip qarawimizg'a boladi. O'zgeris dep sanli xarakterge iye ja’miyettegi yaki omn’ jekke bo’lcklerindegi ha’m olardin’ qa’siyetlerindegi ishki qayta tuwihwdin’ baslang’ish elapin aytamiz.
Rawajlamw u’zliksiz san o’zgerislerinin’ tcren’, qaytalanbaytug’in sapa o’zgerislerge alip keletug’mhg’in ko’rsetiwshi o’zgerislerdin’ dara jag’dayi bolip, ol ja'miyetlik strukturalardm’ elementleri ha’m olar arasindag’i qatnas- lardin’ bayiwinda ha’m differentsiatsiyasinda ko’rinedi. Progress rawajlamw protsesinin’ bir tu’ri bolip tabiladi. Ol sistemanin’ o’mir su’riwinin’ o’zgerip otinwshi jag’daylannda onin’ iykemlesiwshiliginin’ ha’m o’mirshen’liginin’ ken’eyiwinde ko’rinedi ha’m sistemaliq sho’lkemlesiwdin’ quramalasiw protsesi menen baylanisli boladi. Progresske qarsi tu’sinik retinde regress tu’sinigi alip qaraladi. 01 sistemanin’ o’zinin’ rawajlamwina ha’m qorshag’an ortahqtin’ jag’daylann o’zlestiriwge mu’mkinshiliginin’ tarayiw protsesin, sistemanin’ a’piwayilasiwin ha’m ldirawm an’latadi.
Ja’miyetti omn’ o’zgeriw ha’m rawajlamw ko’zqarasinan alip qaraw o’z ishine to’mendegi tiykarg’i problemalardi qamtiydi: ja’miyctte iske asatug’in o’zgerislcrdin’ bag’darlamwi; rawajlamw derekleri yamasa faktorlari; qa’legen rawajlamw iske asatug’in formalar.
Joqanda ko’rsetilgen problemalardin’ birinshisin alip qarag’ammizda u’zliksiz, bag’darlang’an, sistemah o’zgerislerdin’ ja’miyette o’mir su’riwin barhq filosoflar moyinlamaydi. Rawajlamwdin’ to’mengi formadan joqari formag’a qaray bag’darlamwin filosof-deterministler (G.Gegel, K.Marks) moyinlaydi. indeterministler yaki volyuntaristlcr (A.Shopengauer, F.Nitsshe, K.Popper) sanasizliq, soqir baslamanin’ rolin adamnin’ psixikasinda absolyutlestire otirip, olar menen barhq sotsialhq rawajlamwdi baylamstiradi, omn’ bag’darlamwin ha’m mzamhhg’in biykarlaydi. Determinizm tariyxiy rawajlamwdin’ tek g’ana bag’darlamwin moyinlap qoymastan, omn’ progressiv xarakterin de moyinlaydi, yag’niy sotsialhq rawajlamwdin’ jan’a fazalarinin’ za’ru’r tu’rde jetiklikke iye ekenligin an’latadi. Basqasha aytqanda, rawajlamw ja’miyettin’ u’zliksiz tu’rde jaqsilamp banwina alip keledi. Progress problemasi do’gereginde ko’plegcn diskussiyalar alip barilmaqta. Egerde filosoflardin’ ayirim topan turmistin’ ekonomikaliq, siyasiy, ilimiy tarawlanndag’i progrcssti moyinlasa, a’dep-ikramlihq, moralhq tarawimn’ izbe-iz rawajlamwi ko’plegen filosoflar ta’repinen moralhq jetikliktin’ amq kriteriyleri bolmag’anhg’ina baylanisli moyinlanbaydi.
Sog’an qaramastan, ja’miyctte bolip atirg’an o’zgerislerdin’ bag’darlaniwin, mzamlilig’in yaki progressivligin moymlawdan biyg’a’rez, sotsialhq strukluramn’ ha’m adamlar arasmdag’i qatnastm’ u’zliksiz bayiwin keltirip shig’anwshi bul o’zgerislerdin’ fakti ko’plegen filosoflar ta’repinen moyinlanadi, sebebi adamlardin’ ruwxiy o’mirinin’, ilimnin’, texnikanin’ rawajlamwinm’, adamlardin’ ha’r qiyli talaplarin qanaatlandinw mu’mkinshiliklerinrn’ ken’eyiwinin’ bayiwin biykarlaw qiyin.
Ja’miyette bolip atirg’an o’zgerislerdin’ dcreklcri, faktorlan yaki sebepleri haqqindag’i ma’sele de u’lken a’hmiyetke iye. Ja’miyette bolip atirg’an o’zgerislerdi qanday sebepler keltirip shig’aradi?
Olardin’ birewi ja’miyettin’ u’zliksiz o’mir su’riw protsesi, adamlardin’ o’zlerinin’ a'hmiyetli talaplarin qanaatlandinwi boymsha u’zliksiz iskerligi menen baylamsli. Adamlardin’ ku'ndelikli tunrusi bansinda olardin’ ta’jiriybcleri ha’m uqiplan jetilistiriledi, olardin’ iskerliginin’ tu’rleri ha’r qiyli boladi. Ja’miyettin’, sotsialliq toparlardm’ qurami u’zliksiz o’zgerip otiradi. Jasi mingen sayin adamlar o’zgerip otiradi,o’ledi,tuwiladi ha’m jan’a a’wladlar o’sedi. Usi ta’biyiy sebeplerdin’ tiykarinda, a’sirese, a’stelik penen bolatug’in protseslerdin’ sebebinde ja’miyettin’ strukturasinda ha’m sho’lkemlesiwinde teren' o’zgerisler bolip otiradi.
Biraq ja’miyetlik turmistm’ ku’ndelikli jasaw protsesinde ja’miyet turmi- sinin’ tiykarlanna tiyisli tu’pkilikli, a’hmiyetli o’zgerisler bolip turadi. Olar ku’shli reformahq ha’m revolyutsiyahq ha’reketler ta’sirinde iske asadi.
Sotsialliq filosofiyada ja’miyettegi sapah o’zgerislerdin’ sebepleri boymsha ha’r qiyli pikirler aytildi. Olardin’ aymmlan bul sebeplerdi sotsialliq turmistm’ ta’biyathq tiykarlan menen baylanistirsa (Sh.Monteske, L.Gumilev h.b.), ekinshileri bul sebeplerdi ekonomikanin’, miynet qurallannm’, o’ndiristi sho’lkemlestiriw metodlannin’ o’zgeriwlerinde izledi (K.Marks, U.Rostou h.b.), al u’shinshileri bolsa sotsialliq rawajlamw protsesin ma’deniy turmistag’i ruwxiy bahahqlar sistemasindag’i o’zgerisler menen baylanistirdi.
Berilgen faktorlardin’ ha’r biri o’zlerinin’ sotsialliq rolinin’ ha’r qiyli boliwma qaramastan ja’miyetlik turmistm’ rawajlaniwina belgili da’rejede ta’sirin tiygizedi. Ta’biyathq, ekonomikahq, ma’deniy faktorlar o’z ara tig’iz baylamsqan. Ma’sclen, tuwihwshihqtin’ o’siwi (ta’biyiy-biologiyahq faktor) o’ndiris, bilimlendiriw ha’m meditsinamn’ birdey rawajlamw sharayatinda g’ana ja’miyettin’ tez pa’t penen rawajlaniwina ta’sir etiwi ha’m na’tiyje beriwi mu’mkin.
Texnikahq oylap tabihwlardm’ da roli u’lken. Misali, XVIII a’sirde puw mashinasinin’ oylap tabihwi ha’m qollaniliwi sanaat revolvutsiyasina ahp keldi, al keyin ala rawajlang’an sanaatqa iye industrially ja’miyettin’ jan’a tipinin' payda bohwina ta’sirin tiygizdi. Miynet qurallannm’ rawajlaniwi, texnika, ilimnin’ progresi, tariyxiy praktikanm’ ko’rsetip turg’aninday, ja’miyetlik turmistm’ barliq tarawlannin’, adamlardin’ ha’r qiyli birliklerinin’ strukturasinin’, olardin’ ma’deniyatinin’, talaplarin qanaatlandinw usilinm’ o’zgeriwine ahp keldi.
Ma’deniyattin’, a’sirese milletlerara o’z ara ta’sir etisiwdin’ rolin aynqsha atap o’tiwge boladi. Misal ushm, XIX-XX a’sirlerde Batis Evropa ha’m AQSh ellerindegi ilimlerdin’ jetiskenliklerinin’ Yaponiyag’a jcdel tu’rde enjaydinliwi ol jerdin’ qisqa waqit ishinde du’nyadag’i en’ aldm’g’i qatarda rawajlang’an ellerdin' birine aylamwina ta’sirin tiygizdi. Tariyxtan bul protseske qarama- qarsi bolg’an misallardi da bilemiz. Aytayiq, o’z waqtinda ma’mleketlerdi basqanp turg’an ku’shler ta’repinen alip banlg’an izolyatsionizm siyasati, ma’mleketke jan’a ideyalardin’, jan’a tovarlardm’ kiriwine mu’mkinshiliklerdin’ berilmewi qu’diretli ma’mleketlerdin’ institutlarinm’ ha’m sotsialhq struktura- lanmn’ teren' kriziske ushirawina alip keldi.
Ma’dcniy do’retiwshilik o’mir su’rip turg’an institutlarg’a, sotsialhq strukturalarg’a ha’m ha’kimiyatqa real qa’wip tuwdinw ku’shine iye boliwina baylanisli, ol barhq waqitta ja’miyet ta’repinen qadag’alanadi. ilim ha’m texnika, a’debiyat ha’m ko’rkem o’ner tariyxi jan’a ideyalar ha’m teoriyalarg’a (darvi- nizmge, genetikag’a, kibemetikag’a), texnikaliq ashiliwlarg'a (puw mashinasinin’, kompyuterdin’ engiziliwine), jan’a ma’deniy bahahqlarg’a qarsi tunw misal- lanna bay.
Biraq ta ja’miyetlik rawajlamwdin’ sotsialhq sha’rtlerinin’ a’hmiyetine qaramastan, adamlardin’ tiri organizmler ekenligin, olardin’ Jer planetasinin’ biosferasina kiretug’mhg’in, elektromagnitlik maydanlar, tennodinamikahq o’z ara ta’sir etisiwler, jerdin’ tartihw ku’shlerine boysinatug’m deneler ekenligin umitpawimiz kerek. Ta’biyat qubihslari ushin ta’biyiy sebeplerdi izlewimiz tiyis. Sol sebepli sotsialhq turmis haqqinda so’z ctkenimizde omn’ ha’rekctke keltiriwshi ku’shleri retinde biosferaliq faktorlardi, ta’biyathq ku’shlerdi de ahp qarawimiz tiyis (misal retinde L.Gumilevtin’ etnogenez ritmlerin alip qarawimizg’a boladi).
Sotsialiiq filosofiyamn’ ma’selesi retinde anaw yaki minaw da’rejede ja’miyet­lik turmistin’ rawajlamw protseslerine ta’sirin tiygiziwshi barliq ta’biyathq ha’m sotsialhq faktorlardi izertlew ahp qaraladi. Bul faktorlar toplanip teren’ sotsialhq o’zgerisler protsesin tezletiwshi yaki ha’reketke keltiriwshi refor- mistlik ha’m revolyutsiyaliq ha’reketlerdi payda etedi.
Sotsialhq ha’reketler belgili bir maqsetlergc erisiw ushin anaw yaki minaw da’rejede sho’lkemlesken, olardin’ sotsialhqjag’dayin o’zgeitetug’in adamlardin’ birgelikli, ja’ma’a’tlik ha’reketlerinde o’z sa’wlesin tabadi. Bulardin’ sebepleri retinde sotsialhq ha’reketler—adamlardin’ qanaatlandinlmag’an ekonomikaliq, ma’deniy, siyasiy talaplan alip qaraladi. Тек solar g’ana psixikaliq keskinlesiwdi, sotsialhq tmishsizlaniwdi payda etedi. Bul tinishsizlamw payda bolg’an jag'day diskussiyalardin’, pikir ahsiwlardin’ ku’sheyiwinde ko’rinedi. Tinishsizhq halati u’lken yaki kishi birliklerdi o’z ishine qamtiwi mu’mkin. Bunday halat sotsialhq ha’reketlerdin’ en’ da’slepki sha’rti bolip tabiladi. Sotsialhq ha’reketlerdin’ xarakteri olardin’ maqsetleri, qollanatug’in metodlan, qatnasatug’in adamlardin’ sam menen amqlanadi. Usi belgilerge qaray reformistlik ha’m revolyutsiyaliq ha’reketlerdi bir-birinen ayinp ko’rsetiwge boladi.
Reformistlik ha’reketler a’dctte ayinm sheklengcn birliklerdi o’z ishine qamtiydi. Olar qa’liplesken sotsialhq ta’rtip shegarasinda ha’reket etedi ha’m sol sebepli, ha'kimiyat ta’repinen zorliqqa ushiramaydi. Olar o’zgerislerge, misali ushin nizamshihqti jaqsilaw usillan arqali, erisiwge umtiladi. O’zlerinin’ mzamh, paraxat xarakterge iye bohwina qaramastan, reformistlik ha’rcketler a’ste aqinn teren’ ja’miyctlik o’zgerislerge alip kcliwi mu’mkin.
Revolyutsiyahq ha’rekctler baslang’ish etaplarda reformistlikke uqsawi mu’mkin. Biraq o’zinin’ rawajlaniwina qaray olar o’zgcsheliklcrge iye boladi: ken’ xaliq massasin qamtiydi, ku’shli motivler tiykarmda ju’zege keletug’in adamlardin’ tu’pkilikli o’mirlik talaplarin qozg’aydi. Bul ha’reketlerdin’ qatna- siwshilan ha’kimiyat ta’repinen ko’pshilik jag’daylarda quwdalamwg’a ushiraydi. Biraq olardin’ en’ tiykarg’i ayirmashihg’i—maqsetlerde ha’m usillarda ko’rinedi. Olardin’ maqseti paraxat jol emes, al ku’shti jumsaw arqali o’mir su’rip turg’an du’zimdi qulatiw bolip tabiladi. Usig’an baylanisii ken’ masshtablardin’, massahqtin’ za’ru’rligi, jan’a siyasiy ha’kimiyattin’ deregi xizmetin atqariw uqiphhg’ina iye o’zgeshe sho’lkcmlcrdin’ bar boliwi kelip shig’adi.
Jcn’iske crisken jag’dayda revolyutsiyahq ha’reketler turmisqa jan’a ta’rtipti ahp keledi, ja’miyet du’zimin tu’pten o’zgertedi, sotsialhq strukturada o’zge- rislerdi payda etedi, sotsialhq institutlardin’ quramin, bahahqlar sistemasin, da’stu’rlerdi, minez-quhq u’lgilerin o’zgertedi. Biraq ja’miyet rawajlamwi tek g’ana revolyutsiyalar menen baylanisii boladi degen pikir naduris, revolyu- tsiyalar adamlardin’ o’liwi ha’m azap-aqiretleri menen iske asinladi, sol sebepli olar ja’miyet ushin qimbatqa tu’sedi.
Solay etip, sotsialliq-filosofiyaliq analiz ja’miyettin’ statikasin da, dinamikasin da, om quraytug’in toparlardm’, institutlardin’ quramin o’z ishine qamtiydi, ha’m ja’miyette bolip atirg’an o’zgcrislerdi, rawajlamwdi esapqa aladi.
§4. Ja’miyettin’ ruwxiy turmisi