K berdimuratova

Upanishadalar (sanskr. ustazdin’ qasinda otinw) Vedalarg’a diniy- filosofiyaliq tu’sindirmeler.

Shmig’iwlar ha’m diskussiya ushin nia'sclclcr

1. 
   Nege tiykarlamp Hindistandi filosofiyaliq la’limatlauli ortodoksalhq ha’m ortodoksalhq emes ta’limatlarg’a bo’ledi?
   
2. 
   Buddistlik filosofiyadag’i nirvana ha’m aktivlilik (o’/iinn’ o’mirine qaratilg’an) halati kategoriyalannm’ o’z ara qatnasm tu’sindirin’
   
3. 
   Qanday kosmogoniyaliq ideyalar a’yyemgi qitaylilardin’ diniy filosofiyaliq du'nyag’a ko’zqarasinm’ tiykarm qurag’an?
   
4. 
   Qitaylilardin’ ku’ndelikli turmisinda Konfutsiydin’ «Basqanw bul duns joldi tan’law degcn» formulasi neni an’latadi?
   
5. 
   Birinshi baslama retinde Falcs, Anaksimandr, Anaksimen. CJeraklit, Demokrit neni qabillag’an?
   

6. 
   Zenonnin’ aporiyleri nege qarsi bag’darlang’an?
   
7. 
   Sofistler degenimiz kimler ha’m olardin’ ta’limatinm’ a’hmiyeti nede?
   
8. 
   Sokrattin’ filosofiyaliq pikirlewleri nege bag’darlang’an?
   
9. 
   Platonnm’ obektivlik-idealistlik teoriyasinm’ ma’nisi nede?
   
10. 
    Aristotel na’rselerdin’ tiykan retinde neni ahp qaradi?
    
11. 
    Filosofiyanin’ klassikaliq ha’m ellinistlik basqishlarimn’ kontseptualhq ayirmaslulig’i nede?
    

§5. Orta a’sirler filosofiyasi
Orta a’sirlerdin’ baslaniwin Batis Rim imperiyasinin’ (476-j.) qulawi menen baylamstiradi. Orta a’sirler filosofiyasi V-XV a’sirlerdegi feodalizm da’wiri filosofiyasin beredi. Orta a’sirler filosofiyasinin’ baslamwi filosofiya ha’m teologiyanm’ awqamlas boliwi menen belgilendi, eki da’stu’rdin’, yag’niy antikaliq filosofiya ha’m diniy ta’limattm’ sintezi tu’rinde o’mir su’redi. Orta a’sirler filosofiyasinda eki basqishti—qa’liplesiw ha’m rawajlaniw basqishlann bo’lip ko’rsetiwge boladi.Bul da’wirdin’ filosofiyaliq ta’limatlan l-V-a’sirlerge kelip qa’liplesip baslag’anhg’ina baylanisii olardin’ tiykarm stoiklerdin’, epikurshilardm’ ha’m neoplatoniklerdin’ etikahq kontseptsiyalan quraydi ha’m usig’an baylanisii to’mendegishe basqishlardi bo’lip ko’rsetiwge boladi:

• 
  apologetika ha’m patristika basqishi (III-V-a’sirler).
  
• 
  sxolastikahq basqish (V-XV a’sirler).
  

Orta a’sirler filosofiyasinin’ o’zgesheligi retinde onm’ dinnen g’a’rezliligin alip qarawg’a boladi. Sol da’wirdin’ ja’miyetlik sanasinda filosofiyanin’ orm ha’m roline «Filosofiya qudayhq ta’limattm’ xizmetkeri, quli» dep amqlama berilgen.
Eger grek filosofiyasi ko’p qudayhhq (politeizm) penen baylamsqan bolsa, onda orta a’sirlerdin’ filosofiyaliq oyi o’zinin’ tannrlan menen bir qudayhhq (monoteizm) dinine qaray bag’dar aladi. Onday dinlerge iudaizm, xristianshihq, musulmanshiliq jatadi. Solay etip, orta a’sirler filosofiyasi teologiya ha’m antikaliq filosofiyaliq oydin’ quyilmastn beredi.
Orta a’sirlik oylaw teotsentrlik (latin so’zi—quday) xarakterge iye boladi. Teotscntrizm printsipine sa’ykes qa’legen bolmistin’, jaqsihqtin’ ha’m suliw- liqtin’ deregin quday beredi. Teotscntrizm orta a’sirler ontologiyasmin’, yag’niy bolmis haqqindag’i ta’limattin’ tiykanna qoyiladi. Orta a’sirler filosofiyasinin’ bash printsipin absolyut insan, quday printsi pi beredi Absolyutlikinsan printsi pi antikaliq da’wirge salistirg’anda subeklti teren’irek tu’siniwdin’ na’tiyjesi bolip tabiladi. Oi o’z ko’rinisin teotsentrizmde tabadi. O’mirdegi joqari maqset qudayg’a xizmet etiwdc ko’rinedi. Orta a’sirlik oylawg’a sa’ykes du’nyanin’ birinshi sebebi ha’m birinshi tiykan quday bolip tabiladi. Orta a’sirler dawa- minda idealizm u’stemlik su'riwshi bag’dar bolg’an - «Basinda so’z bolg’an», «Bul so’z quday dcp atalg’an». Filosofiyaliq pikirlewlerdin’ da’slcpki punkti retinde ka’ramatli jaziwdin’ dogmalari alip qaralg'an. Bilim ernes, al isenim, ilim emes, al din u’stinlikke iye boladi.
Jaratihs haqqindag’i dogmat oraydi ta’biyattan joqandag’i baslamag’a o’tkeredi. Ta'biyatqa tuwisqan bolg’an antikaliq qudaylardan orta a’sirlcr qudayinin’ parqi sonda, ol ta’biyattin’ u’stinde, onin’ basqa ta’repinde turg’an, sol sebepli quday transtsendentlik quday bolg’an. Ta’biyattan aktiv do’retiwshilik baslama alinadi ha’m qudayg’a bcriledi. Usig'an baylamsli jaratihs qudaydm’ prerogativasi bolip, al adamlar ta’repinen oylap tabihwlar qudayg’a g’lybat qiliwdi an’latadi. Bunday ko’zqaraslar ken’ tarqalip, ilimiy ha’m injenerlik oydin’ qa’li plesiwine tosqinliq jasaydi. Dogmatlar boymsha quday du’nyani hesh na’rseden o’z erki, o’zinin’ qu’dircti menen jaratadi. Bunday ko’zqaras kreatsionizm (latin so’zi) dep atalip, do’retiw, jaratiw degendi an’latadi.
‘Orta a’sirler fiiosofiyasinin’ tiykarg’i belgileri retinde providentsializmdi (du’nyada barliq na’rse qudaydin’ erki menen iske asirilatug’inlig'ina isenim), ha’m irratsionalizmdi (adam aqilmin’ biliwlik mu’mkinshiliklerin kemsitiw, biliwdin’ tiykarg’i deregi retinde aqiliy biliw formalamim’ shegiuen slug’atug’m intuitsiyam,nurlamwdi,ashihwdi alip qaraw) bo’lip ko’rsetsekboladi.
Orta a’sirler fiiosofiyasinin’ tiykarn’i hclgHm

• 
  Ka’ramatli jazba menen tig’iz baylamsta boliw, ol du'nya ha’m adam haqqmdag’i toliq bilimdi beredi.
  
• 
  Da’stu’rlerge, ka’ramatli jaziw tekstlerine tiykarlanyaii lilosoliya dogma- liliqqa ha’m konservativlilikke iye bolip, og’an skeptitsi/m iai holg’an.
  
• 
  Filosofiya teotsentrlik bolg’an, sebebi barliq na'rseni iimqlaylug’in realliq retinde ta’biyat emes, al quday alip qaralg’an.
  
• 
  Qatip qalg’an formulalarg’a iykemlesiw retinde luMudii ilncn filosofiyaliq formalizm tekstlerdi tahqlaw ko’rkem o’nerine tiykiirlaiip.’iin
  
• 
  Kreatsionizm—ontologiyanin’ bash printsi pin, al ishiliw unoseologiya- nin’ basil printsi pin bergen.j
  

Batis ha’m Shig’ista filosofiyaliq oydm’ rawajlimiwi \l\' .fsirgc shekeni ha’r qiyli jollar menen alip banldi: arab Shig’isinda ha’m niahlai menen basip aling’an Ispaniyanin’ bir bo’leginde filosofiya I vгора ham Shii’ is A/.iyag’a salistirg’anda aytarliqtay da’rejede dinnin’ ta’siri aslnula holy/am joq. Arab ha’m arab tilindcgi ilim bul basqishta evropahq ilimj'.i- .ill fur anda aiiag’urlim alg’a ketkenedi. Qitaydada Evropag’a salistirg’anda ilim diimm' la’siri ku’shli bolsa da aldm’g’i qatarda bolg’an. Arab filosotlamim hit qnlan o’zlerinin’ miynetlerin antikaliq da’wirdin’ oyshili Demokrittln’ uloiiilm haqqmdag’i ta’limati, pifagorshilardin’ matematikasi, Platon ideyalan, Ail .ioicldin’ filoso- flyaliq ha’m ta’biyiy-ilimiy do’retpesi, a’sirese onin‘ lojtika r.icm.i i tiykarmda payda bolg’an ilimiy-filosofiyahq da’stu’rler ishindc iln'irill
Evropaliq filosofiyada materializm orta a’sirlerde Slng’istag’iday ken’ tarqalmadi ha’m ma’deniyatqa o’z ta’sirin tiygizbedi. ideologiyanin’ u’stemlik su’riwshi formasi diniy ideologiya bolip, ol filosofiyadan qudayliq ta’limattm’ xizmetkerin do’rctiwge umtildi.
Orta a’sirlcr da’wiri ko’plegcn ko’rnekli filosoflardi, atap aytqanda Avgustin (354-430 jj.), Boetsiy (480-524 jj.), Eriugen (810-877 jj.), Al-Farabi (870-950 jj.), Ibn-Sina (980-1037 jj.), Averrocs (ibn Ruslid, 1126-1198 jj.), PcrAbelyar (1079-1142 jj.), Rodjer Bckon (1214-1292 jj ), Foma Akvinskiy (1225-1274 jj.), Okkam (1285-1349 jj.) h.b. oyshillardi bcrdi.
Ertedegi orta a’sirler shirkewleri a’yyemgi du’nyanin’ filosofiyasma, a’sirese materialistlik ta’limatlarg’a dushpanliq qatnasta bolg’an, biraq din o’z ta’sirin ken’eytiwi menen o’zinin’ dogmalarm ratsionalhq jaqtan tu’sindiriwge umtilg’an, sol sebepli usi maqsette antikaliq filosoflardin’ ta’limatlann qollamp baslag’an. Aytiw kerek, antikaliq da’wirdin’ filosofiyaliq bayhg’m o’zlestiriw bir ta’repleme, bo’leklengen halda iske asinldi, ayirim jag’daylan olarg’a diniy dogmatlardi bekkemlewge xizmet etetug’inday jan’a tu’sindirmelcr berildi. Filosofiyaliq oydin’ rawajlaniwinm’ tiykarg’i formalan retinde ertedegi orta a’sirler basqishinda apologetika ha’m patristika ahp qaraldi.