K berdimuratova

Ibn-Sina. du’nya materiyadan jaralg’an, almateriya bolsa ma’n’gi jasaydi. Arab du’nyasimn’ en’ ko’rnekli oyshillannin’ biri ibn-Sina (Avitsenna) bolip, omn’ shig’isi tu’rkistanh Buxaradan bolg’an. Oni ayinm jag’daylarda Shig’istag’i arab filosofiyasinin’ patshasi dep te ataydi. Avitsenna entsiklopedist-ilimpaz bolip, 200 den aslam miynctlerdi do’retedi. Omn’ bash miyneti «Kniga istsele- niya» filosofiya, fizika, matematika ha’m basqa da ilimlerdi o’z ishine qamtig’an, al «Kanon meditsini» ath miyneti barhq orta a’sirler dawaminda shipakerlerdin’ stolliq kitabi xizmetin atqarg’an.
Avitsennanm’ filosofiyasi teoorayliq bolg’an, biraq, ol ontologiyahq prob- lemalardi xristian filosoflarina sahstirg’anda basqasha tu’sindiriwge umtilg’an. Omn’ pikirinshe, du’nya hesh na’rseden emes, al materiyadan quralg’an. Materiya ma’n’gi jasaydi. Avitsenna da Aristoteldey qudaydi ha’reketsiz birinshi dvigatel, barhq formalardin’ formasi dep alip qaraydi.
Arab ha’m xristian filosofiyalannm’ arasindag’i baylamstin’ bar ekenligin Avitsennanm’ uliwma ha’m individual tu’sinikler arasindag’i qatnas proble­masin tu’sindiriwde ko’riwimizge boladi. Omn’ pikirinshe, universallar haqqinda u’sh ma’nide aytiwg’a pikir ju’rgiziwge boladi:

1. 
   Olar jekke na’rselerge shekem qudayliq aqilda o’mir su’redi, misali, qudayliq aqilda payda bolg’an «pishiq» ideyasi konkret pishiqlardan aldm keledi;
   

52

2. 
   Universaliar real na’rselcrde olardin’ tiykannin’ ko’rinisi sipatinda qatnasadi; «uliwma pishiq» idcyasi qa’legen konkret pishiqta o’mir su’redi;
   
3. 
   Uliwma tu’sinikler na’rselerden keyin dc, adamlardin’ baslarinda oylawdm’ na’tiyjesi sipatinda o’mir su’redi; misali ushm, ko’plegen pishiqlardm’ bir birine uqsaytug’inhg’m ko’riwge boladi, sol arqali bizler uliwma «pishiq» ideyasina shig’amiz. Avitsennanin’ formulasi boymsha, «oylaw uliwmaliqti dara na’rselerden keltirip shig’aradi».
   

Bul usilda filosoftin’ realistler ha’m nominalistlerdin’ universaliar haqqin­dag’i tartisi boymsha qarama-qarsi ta’replerin jarastinwg’a unng’anhg’in ko’remiz.
Uhwma alg’anda, Avitsennanin’ ko’zqaraslari ayqin materialistlik ha’m ratsionalistlik tendentsiyalar menen sipatlanadi ha’m ol bul Orta a’sirlerdin’ ko’rnekli oyshilinin’ barliq do’retiwshiliginin’ ta'biyiy-ilimiy bag’darlang’an- lig’ina sa’ykes keledi.
Averroes ha’m Avitsennanin’ atlan menen orta a’sirlerdegi arab filosofiya- sinin’ gu’lleniw da’wiri baylamstinladi. XIII a’sirden baslap musulman filoso­fiyasi a’ste-aqinnlap islam teologlanmn’ qisqisina ushiray baslaydi.
Orta a’sirler fiiosofiyasinin’ tariyxiy roli
isenim ha’m bilim arasindag’i diniy ha’m ilimiy filosofiya ta’repinen o’z ara ju’rgizilip atirg’an ma’n’gi tartista Orta a’sirler filosofiya ha’m ma’deniyatta waqitsha diniy baslamamn’ u’stinlikke iye bolg’anlig’in ko’rsetedi. Bul da’wir shirkew dogmatlanmn’ u’stem su’rgen, erkin oylawdi qisqig’a alg’an, ko’rnekli filosof ha’m ilimpazlardi quwdalag’an da’wir edi. Shirkew ta’repinen orta a’sirlerde ju’rgizilgen siyasat (inkvizitsiya sudlan, krest atlamslari, «basqasha pikirlewshilerdi» quwdalawlar) onnv tariyxindag’i qara daqlardi bergen desek qa’telespeymiz.
Biraq orta a’sirlerdi jaqing’a shekem tek negativlik jaqtan bahalap keliw menen bul da’wirge toliq sipatlama bere almaymiz. Ha’zirgi basqishta (tiykarsiz emcs) orta a’sirlerdin’ o’zinshe abroyin qayta tiklewi (reabilitatsiyasi) iske aspaqla, onin’ adamzat tariyxi ha’m ma’deniyatinm’ rawajlamwdag’i unamli ta’replerine de diqqat awdarilmaqta. Bul da’wirdin’ evropaliq ha’m du’nya ju’zliktsivilizatsiyanm’ qa’liplesiwine qosqan unamli u’lesinin’ to’mendegishe ko’rinislerin bo’lip ko’rsctiwge boladi:

1. 
   Orta a’sirler filosofiyasi ta’repinen da’lillcngen ruwxiy bahaliqlar tiyka- rinda antikaliq ma’mleketshiliktin’ ha’m ma'deniyattin’ nabit boliwinin’ scbc- bin bergen teren’ sotsialliq-siyasiy ha’m ruwxiy krizis saplastinldi. Islam ha’m xristianhq diniy idcologiyalar ha’zirgi waqitta da Evropa ha’m Aziyanm’ siyasiy kartasinda o’mir su’rip atirg’an ma’mlcketler sistemasinin’ payda boliwina ha’m ku’sheyiwine ta’sirin tiygizgen bekkem ruwxiy ku’sh rolin atqara aldi.
   
2. 
   Diniy filosofiya ja’miyettin' ruwxiy rawajlaniwina ha’m, a’sirese arxitektura, ko’rkem o’ner, muzika, ko’rkem a’debiyatqa stimul beretug’mday o’zinin’ ta’sirin tiygizdi.Bul tarawlardag’i bizin’ da’wirimizge shekem saqlanip,kelip jetken jetiskenlikler Batistag’i ha’m Shig’istag’i ma’deniyattm’joqan da’rejede bolg’anhg’inan dcrek beredi.
   
3. 
   Orta a’sirlerdin’ oyshillari filosofiyanin’ bir qansha tayanish tu’sinik- lerinin’ ha’m problemalannin’ islep shig’ihwina ayriqsha u’lesin qosti. Olardin’ qatarina isenim ha’m aqil kategoriyalari, abstraktlik ha’m amqhqtin’, tiykar ha’m qubilistin’ o’z ara qatnasi ma’selesi, logikahq da’lillewler, sotsialhq progress
   

8. 
   b. problemalar kiredi.
   

4. 
   Batistin’ ha’m Shig’istin’ orta a’sirler filosofiyasi ja’miyettin’ a’dep- ikramhhq tamirlarmin’ bekkemleniwine diniy moraldin’ qag’iydalmn islep shig’iw arqali, ma’n’gi, uliwma adamzathq a’dep-ikramhhq bahahqlardi, barliq adamlardin’ quday aldinda etnikahq ha’m sotsialhq kelip slug’iwinan biyg’a’rez ten’ligi ideyasm alg’a su’rip,adamlardi o’z ara shidamlihq ha’m muhabbat ruwxinda ta’rbiyalaw arqali ayriqsha u’lesin qosti.
   

Solay etip, orta a’sirlcr filosofiyasi, mazmunmin’ o’zgeshe bohwina qaramastan, du’nyaliq tariyx ha’m ma’deniyattm’ rawajlaniwina ko’p unamli ta’sirin tiygizdi.