K berdimuratova

Ta’kirarlaw ushin sorawlar:

1. 
   Oyaniw da’wirinin’ filosofiyasinin’ qa’liplesiwine ne na’rse ta’sirin tiygizdi?
   
2. 
   Oyaniw da’wirinde qanday filosofiyaliq ag’imlar payda bolg’an ha’m olardin’ ma’nisi nede?
   
3. 
   Oyaniw da’wiri filosofiyasinin’ bash o’zgeshelikleri qanday?
   

§7. Jan’a zaman filosofiyasi
^rJan’a zamandi buijuaziyaliq revolyutsiyalardin’ baslamwi ha’m cvropaliq ma’mleketlerde XVI-XV1I a’sirlcrde ilimnin’ rawajlaniwin aniqlag’an, ilimge jan’a filosofiyaliq bag’darlaniwdi payda etkcn buijuaziyaliq qatnasiqlardin’ qa’liplesiwi mcncn baylamstiradi.Filosofiyanin’ bash ma’selesi retinde bilimge erisiw usillarm da’lillew—biliwdin’ metodologiyahq problemalan ahp qaraladi.

16. 
    a’sirden baslap ta’biyattaniw ilimlerinin’ ha’w'ij ahp rawajlamwi baslanadi: ten’iz talaplan astronomiyanm’ rawajlaniwin, qalalardin’ salmiwi, keme qunhsi, a’skeriy is—matematika ha’m mexanikanin’ rawajlaniwin amqlaydi. Jan’a ilimen’ aldi menen materialliq o’ndiristin’ a’meliyatina tiykarlanadi: toqimashihq sanaatinda mashinalardin’ oylap tabihwm, ko’mir ha’m metallurgiyahq sanaatta o’ndiris qurallanmn’ jetilistiriliwin bul jerde alip qarasaq boladij Oyamw da’wirinde baslang’an feodalhq ja’miyettin’ ldiraw protsesi XVII a’sirge kelip ken’ tarqaladi ha’m teren’lesediJan’a buijuaziyaliq ja’miyettin’ rawajlamwi tek g’ana ekonomika, siyasat, sotsialhq qatnasiqlarda g’ana o’zgerislerdi payda etip qoymay,ol adamlardin’ da sanasin o’zgertedi. Jan’a zaman iliminin’ rawajlamwi filosofiyanin’ bag’dannm’ o’zgeriwine ahp keldi. Egerde orta a’sirler filosofiyasi teoorayhq xarakterge iye bolg’an bolsa, Oyamw da’wiri filosofiyasi ko’rkem o’ner ha’m gumanitar bilimge bag’darlang’an bolsa, onda Jan’a zaman filosofiyasi ilimge tiykarlanadi.
    
17. 
    a’sirden ilimnin’ o’z aldina institut sipatinda sho’lkemlesiwshilik jaqtan qa’liplesiwi baslanadi, ilim zamanago’y belgilerge ha’m formalarg’a iye bola baslaydi. Ta’biyattamw ilimleri ta’repinen ashilg’an mzamlar ja’miyetti izertlewge iykemlestiriledi. Uliwma filosofiyaliq bilimlerden Jan’a zamanda o’z aldina taraw sipatinda ekonomika, sotsiologiya, politologiya siyaqli ja’miyetlik pa’nler bo’linip shig’adi.
    

Bul da’wir ontologiyasinm’ xarakterli belgileri sipatinda mexanitsizm (mexanika mzamlann absolyutlestiriw, olardi ha’rekettin’ barliq tu’rlerine, ha’tteki ja’miyetke de iykemlestiriw) ha’m deizm (latin so’zi—quday degendi an’latadi, ta’biyattin’ rawajlaniwinm’ birinshi sebebi retinde qudaydi alip qaraw, oni du’nyahq ha’reketke tek birinshi tu’rtki beriwshi ku’sh (ha’rekettin’ bansina keyin ala aralaspaydi) sipatinda tu’sindiriw) ahp qaraladi.^rFilosofiyada deizm bul da’wirde dinnen qashiqlaytug’m formani an’latadi. Deizm qudaydin’ du’nyanm’ ko’riniske iye emes sebebi sipatinda o’mir su’riwin moyinlawshi ta’limatti an’latadi. Deizmnin’ xarakterli o’zgesheligin qudaydin’ funktsiyasin minimumg’a alip keliw beredi.
Bul ko’zqaraslar du’nyamn’ jan’a fizikahq ko’rinisi tiykarina qoyiladi. Onin’ a’hmiyetli derekleri retinde G.Galileydin’ (1564-1642 jj.) ha’m

8. 
   Kepierdin’ (1571-1630 jj.) astronomiyahq ashihwlan, i.Nyutonnm’ (1643- 1727 [j.) klassikaliq mexanikasinm’ nizamlari ahp qaraldi.j
   

Filosofiyada sxolastika ha’m din menen baylanistin’ qatan’ tu’rdegi u’ziliwi baslanadi: diniy dogmatlarg’a, avtoritetke ha’m shirkewdin’ qisimina qarsi gu’reste aqildin’ qu’direti ha’m ilimiy izertlewlerdin’ sheksiz mu’mkinshilikleri haqqmdag’i ta’limati payda boladi. Jan’a zaman filosofiyasi ta’biyattamw ta’jiriybesincn kelip shiqqan ku’shli materialistlikag’img’a iye boladi. Evropada XVII a’sirdin’ iri, ko’rnckli filosofiari retinde Angliyada - F.Bekondi (1561- 1626 jj.), Frantsiyada—R.Dekart (1596-1650 jj.), B.Paskaldi (1623-1662 jj.), Gollandiyada— B.Spinozam (1632-1677 jj.), Germaniyada—G.Leybnitsti (1646-1716 jj.) alip qarawg’a boladi.
XVII a’sirdi «damshpanlar a’siri» dcp tiykarsiz aytpag’an, sebebi bul da’wir filosofiyaliq ha’m ilimiy oydin’ tan’ qalarliq da’rejedegi ko’teriliwin ko’rsetken. Orta a’sirlerde baslang’an ta’jiriybcge tiykarlang’an nominalizm ha’m haqiyqiy biliwge tek g’ana aqil ja’rdeminde erisiwge boladi degen realizm arasindag’i polemika bul da’wirde dawam etcdi. Bul eki bag’dar Jan’a zamanda empirizm ha’m ratsionalizm formalanna o’zgeredi.
’'Empirizm (grek so’zi, ta’jiriybe degendi an’latadi)—haqiyqiy ilimiy bilimnin’ tiykarg’i deregi retinde ta’jiriybeni alip qaraydi.
Ratsionalizm (latin so’zi, aqil degendi an’latadi)—bilimnin' tiykarg’i deregi retinde aqildi, logikahq pikirlewdi, teoriyaliq uhwmalastiriwdi alip qaraydi. Eger empirizm tiykarinan ta’biyiy ilimlerge bag’darlansa, onda ratsionalizm— matematikaliq ilimlerge bag’darlanadi.j
Empirikaliq metodologiyanm’ qa’liplesiwin anglishan filosofi F.Bckonmn' ati menen baylamstiradi. Onin’ tiykarg’i traktati «Jan’a Organon» («Noviy Organon») (Aristoteldin’ «Organomnin’» hu’rmetine) dcp ataladi. Bekondi biliwdin’ empirikaliq mctodimn’ tiykarm salg’an oyslul dep te ataydi, sebebi ol ta’jiriybeli ilimlerge, baqlaw ha’m eksperimentkc ju'da' u’lken a’hmiyet bergen. Bilimlerdin’ deregin ha’m o’lshemin Bekon ta’jiriybedc ko’redi. Onin’ lozungisi sipatinda «Bilim—ku’shte» degen aforizmin alip qarawg’a boladi. Bekonnm’ pikirinshe, ilimiy bilimnin’ maqsetin adamzat tcgine payda alip keliw, bilimlerdin’ a’mcliy a’hmiyeti beredi. Ol ilimnin’ aqiliy idealin a’shkaralaydi. Bilim ku’sh, al ku’sh bolsa en’ aldi menen adamdi ha’reketkc iytermelewde ko’riniwi tiyis. Bekon filosofiyam adamnin’ a’meliy iskerliginin’ na’tiyjeleri menen maksimal da’rejcdc biriktiriwge umtiladi.
Ol o’zinin’ empirikaliq izertlewlcr teoriyasinda ta’jiriybelik biliwdin’ analiz (quramalim a’piwayi elementlerge bo'liw), baqlaw, cksperimcnt (protscslerdi olarg’a jan’a jag’daylar do’retiw joh menen u’yreniw) siyaqli metodlarin bo’lip ko’rsetedi. Bekonnm’ pikirinshe, ilimnin’ tiykarg’i metodin—induk- tsiya—jekkelikten uliwmahqqa o’tiw—beredi. Ol o’z miynetlerinde sxolastikam «elesler teoriyasin» do’retiw ja’rdeminde a’shkaralaydi. Biliwdin’jan’a metodi adamnin’ aqilintn’ ha’r qiyli «idollar» («elesler») dep ataliwshi aldinnan, burin oylamlg’an ideyalardan qutihwm talap etetug’inhg’in Bekon atap ko’rsetedi.
Ratsionalizmnin’ qa’li plesiwi frantsuz matematigi ha’m fiiosofi R.Dekarttin’ ati menen baylanistiriladi. Omn’ tiykarg’i shig’armalari «Metod haqqinda pikirlew» («Rassujdenie о metode») ha’m «Filosofiya baslamasi» («Nashala filosofii») dep ataladi. Dekart ta’jiriybelik, seziwlik biliwdi haqiyqiy biliw dep alip qaramaydi, sebebi seziwler hjiqiyqatliqti burmalaydi. 01 bilimnin’ shmlig’in da’lillewge ha’reket etedi. Dekart filosofiyasinda biliw protsesinde bash rol deduktsiyag’a beriledi, ol haqiyqiy aksiomalarg’a tiykarlanadi.^r Dekarttin’ pikirinshe, tek g’ana oy, pikirlew shin boliwi mu’mkin. Omn’ bash tezisin «Men oylayman, demek men jasayman» beredi. Dekarttin’ pikirinshe, izertlewshi o’tmishtin’ barhq bilimlerin gu’man astina qoyiwi tiyis. Gu’man—du’nyam biliwdi biykarlaw john an’latpaydi, al ol haqiyqiy bilimge erisiw jolin beredi. O’zinin’ metodin qollaniw arqali ol analitikaliq geometriyamn’ tiykann saladi, aspan sferalarmin’ kelip shig’iwin ha’m ha’reketin tu’sindiredfj
Dekarttin’ filosofiyasi omn’ matematikaliq ha’m fizikaliq izcrtlewlerinen g’a’rezli bolg’an. O’zinin’ «Metod haqqinda pikirlew» («Rassujdenie о metode») ath miynetinde Dekart bilimnin’ deregi ha’m omn’ shinhg’min’ o’lshemi sntqi du’nyada emes, al adamnin’ aqilinda degen juwmaqqa keledi. «Universalliq matematika» degen atamag’a iye bolg’an Dekarttin’ do’retken ilimiy metodi adamnin’ ta’biyattan u’stemligin ta’miyinleytug’in ilimnin’ sistemasin quriw mu’mkinshiligin beredi. O’zinin’ biliw metodin islep shiqqan waqtinda, Dekart du’nvani mashina, ha’rqiyli agregatlardin’ jiynag’i tu’rindegi tu’sindirmege tiykarlanadi. Omn’ pikirinshe, matematika ta’biyatti biliwdin’ basli usilina aylaniwi kerek. Omn’ bir pu’tin ilimiy metodi biliwdi tosinnanhqtan qutqarip, sho’lkemlesken iskerlikke aylandiriwi tiyis.
Dekart ratsionalistlikmetodtm’ tiykarg’i qag’iydalarm keltirip shig’aradi: olarg’a elementar shinliqlardi (aksiomalardi) pikirlewdin’ tiykarg’i punkti retinde moyinlaw, logikaliq pikirlewlerdin’ qatan’ izbe-izligi, logikaliq pikirlerde bosliqtm’ bolmawi kiredi.ilimiy biliwde basli orindi Dekart deduktsiya (keltirip shig’anw)—uliwmaliqtan jekkelikke qaray—metodina beredi.
Jaratilg’an du’nyam Dekart eki tektegi substantsiyag’a—ruwxiy ha’m materialliqqa bo’ledi. Substantsiya (latinsha so’z—tiykar) obektivlik realliqti beredi. Dekarttin’ pikirinshe, ruwxiy realliq ta’jiriybe arqali erisilmegcn tek o’zine ta’n tuwma ideyalarg’a iye. Misali, quday ideyasi ha’r ta’repleme jetik maqluqat sipatinda, sanlar ha’m figuralar ideyasi, ayirim aksiomalar. Bul tuwma ideyalar ta’limatinda Platonmn’ bilimdi ideyalar du’nyasindag’i bilgenlerin jannin’ (ruwxtin’) yadqa tu’siriwi sipatindag’i mazmum dep tu’sindiriw sa’wlelengen.
Matcrialliq substantsiya ta’biyat penen ten’dey alip qaraladi.
Basil atributlar retinde ruwxiy substantsiyada oylaw, materialliqta— dawamhliq (protyajennost) alip qaraladi. Dekartta oylaw uqiplilig’ina tek g’ana ruwxiy baslama iye.
г ~
Jan’a zaman filosofiyasinin’, a’sircse Dekart ta’limatinm’ ncgizin ha’m orayliq ma’selesin pikirlcwshi subekt quraydi. Eger orta a’sirler filosofiyasinda absolyut insan printsipi basli bolsa,onda Jan’a zaman filosofiyasinda birinshi ormg’a aqilg’a iye adam kontseptsiyasi shig’adi.
XVII a’sir filosofiyasinin’ tiykarg’i ideyalari:

• 
  avtonom oylawshi subekt printsipi.
  
• 
  metodologiyahq gu’manlamw printsipi.
  
• 
  induktivlik-empirikahq metod.
  
• 
  intellektualliq intuitsiyam o’z ishine qamtiwshi ratsionalliq-deduktivlik metod.
  

Bul da’wirde du’nyanm’ mexanikahq ko’rinisi qa’liplesedi ha’m ol XIX
a’sirge shekem ta’biyattaniw biliminin’ ha’m filosofiyanin’ tiykarm quraydi. Bul basqishtin’ filosofiyasinin’ o’zgesheligin adamnin’ ruwxiy du’nyasinm’ a’piwayi da’rejede tu’sindiriliwi beredi. Biraq unamli ta’rep retinde gilozoizm- nin’ sheklengenliginen qutihp,adamnin’ o’zgesheligin bo’lip ko'rsetiw ahp qaraladi.
Ta’kirarlaw ushin sorawlar:

1. 
   Nege iiykarlamp XVII a’sirdi «danalar a’siri» dep atag’an?
   
2. 
   Jan’a zaman ontologiyasimn’ xarakterli belgilerin ko’rsetin’.
   
3. 
   Biliwdin’ empirikahq ha’m ratsionalhq metodlarmin’ ta’repdarlarm ko’rsetin’.Bul metodlardin’ negizin tu’sindirip berin’.
   

§8. Ag’artiwshihq da’wiri filosofiyasi

17. 
    a’sirdegi Evropa ellerindegi ideyahq ha’reket ag’artiwshihq dep atahp, onm’ wa’killeri ja’miyet du’zilisinin’ kemshiliklerin adamlardin’ sawatsizhg’i menen baylamstiradi ha’m ag’artiwshihq joli menen ja’miyetlik ta’rtipti aqilg’a say qayta quriwg’a bolatug’inlig’in aytadi.«Ag’artiwshihqtm’» ma’nisi onm’ adamnin’ o’mirin tu’ptenjaqsi ta’repke o’zgertetug’in ja’miyetlik du’zimdi jaqinlatiwin an’latadi. Ag’artiwshiliq ma’dcniy ha’m ruwxiy turmistag’i ag’im bolip, o’zinin’ maqseti retinde diniy yaki siyasiy avtoritetke tiykarlanatug’in ko’zqaraslarin adamnin’ aqil talaplarman kelip shig’atug’in talaplar menen almastinwdi an’latadi. Bul da’wirdin’ filosofiyasi bir tekli bolmag’an, onda ha’r qiyli du’nyag’a ko’zqarasli orientatsiyalar birge o’mir su’rgen.
    

Ag’artiwshihq ideyalari burjuaziyanin’ ma’pin jaqlap, o’mirin tawisqan feodalhq-krepostnoyhq du’zimdi ayawsiz tu’rdc a’shkaralaydi. Kritikamn’ tiykarg’i bag’darin xaliq massasinm’ sawatsizhg’inan paydalamp krepostnoy- hqtin’ tsivilizatsiyahq ernes ta’rti plerine tiykarlamp rawajlaniw beredi.

62




Ag’artiwshiliqtm’ tiykarg’i o’zgeshelikleri:

• 
  ratsionalizm aqilg’a uliwma isenim sipatinda;
  
• 
  antiklerikalizm (grekshe—qarsi ha’m latinsha—shirkewlik)—ja’miyettin’ ruwxiy turmisinda shirkcwdin’ qisimina qarsi bag’darlamw;
  
• 
  antiobskurantizm (latinsha—qaran’g’ilaytug'in)—ilimge ha’m ta’limgc qarsi ku’shler menen, qaran’g’iliq penen gu’resiw.
  

Ag’artiwshiliq filosofiyasi o’zinin’ sotsialliq-siyasiy bo’limi menen belgili. Onda feodalhq printsi plerdin’ (g’a’rezlilik, sosloviyaliliq.sha’rtli menshiklik, absolyutizm) ornina kelgen burjuaziyaliq ja’miyettin’ printsipleri (erkinlik, huqiqlardin’ ten’ligi, jeke menshiklik) ha’rta’repleme tastiyiqlanadi. Ag’artiw- shiliq filosofiyasi sotsialliq qubilislardi ta’biyat nizamlari arqali tu’sindiredi: ja’miyettin’ ha’m ta’biyattin’ rawajlamw nizamlari barabar alip qaraladi.
Ag’artiwshiliq da’wiri filosofiyaliq ha’m ja’miyetlik oy ha’m ma’deniyat tariyxinda u’lken ha’m a’hmiyetli basqish bolip, onin’ tiykarg’i teoriyalan— ta’biyiy huqiq ha’m ja’miyetlik sha’rtnama teoriyalan—keleshektegi sotsialliq- siyasiy qayta qunwlardi tayarladi. Bul teoriyag’a muwapiq ja’miyettin’ ha’r bir ag’zasi o’zinin’ jeke ma’plerin o’zinin’ puqaraliq huqiqlann ma’mleketke o’tkeriw arqali ja’miyetlikke boysindiriwi tiyis, biraq ma’mlekct tmishliq ha’m kelisimdi ta’miyinlep, adamdi qorg’awdi o’z moymna aliwi kerek. Egerde ha’kimiyat xaliq aldindag’i o’z minnctlerin orinlay almasa, onda xaliq bul ha’kimiyatti qulatiw huqiqina iye. Bunday revolyutsiyashil teoriyam Russo, Didro, Gelvetsiy ha’m Golbax siyaqli Ag’artiwshiliq da’wirinin’ oyshillari alg’a su’rdi.
Ag’artiwshilardin’ du’nyag’a filosofiyaliq ko’zqarasi sistemasi tek g’ana sotsialliq ideyalardan turmay, al ol matematikaliq ha’m su’wretlewshi ta’biyattamw bilimin sa’wlelendiriwshi materialistlik te, ateistlik te ideyalardi o’z ishine qamtidi. Filosofiyamn’ keyingi rawajlaniwi ag’artiwshilardin’ du’nyag’a materialistlik ko’zqarasimn’ aymm jag’daylarimn’ (qudaydin’ bolmisin biykarlaw, aqildi seziwlerge alip keliw) isenim da’rejesinde qabil etilgen dogmalar ekenliginen derek berdi.
Ag’artiwshiliq da’wirinin’ a’hmiyeti:

• 
  filosofiyada ol qa’legen metafizikag’a qarsi turadi, ratsionalizmnin’ qa’legcn tu’rinin’ rawajlaniwina ta’sirin tiygizedi;
  
• 
  ilimde ta’biyattamw biliminin’ rawajlaniwina ta’sirin tiygizedi, onin’ jetiskenliklerin bul da’wir progresske isenimdi ha’m ko’zqaraslardin’ ilimiy shinlig’in da’lillew ushin qollanadi;
  
• 
  moral ha’m pedagogika tarawinda gumanistlik ideallarm bekkemleydi;
  
• 
  siyasatta, huqiqtamwda ha’mja’miyetlik-ekonomikaliq turmista adamnin' a’dilsiz shirmawdan qutihwin, azat boliwin, barliq adamlardin’ m/am aldmdag’i ten’ligin alg’a su’redi.
  

Ag’artiwshiliq ideologiyasi XVIIi-XlX a’sirlerdegi burjuaziyaliq revolyutsiyalardin’ na’tiyjesinde ju‘z bergen ja’miyetlik qayta quriwlardin’ tiykanna qoyildi.
Ta’kirarlaw uslun sorawlar:

1. 
   Ja’miyettin’ ruwxiy turmisi ha’m ma’deniyatinda Ag’artiwshiliqtm’ ag’im sipatinda basli maqseti qanday?
   
2. 
   Ja’miyetlik sha’rtnama ha’m ta’biyiy huqiq teoriyalarinm’ tu’pkilikli ma’nisi nede?
   

Tiykarg’i tu’sinik ha’m terminler:

1.