K berdimuratova

Tomizm—Foma Akvinskiy ta’limati.

Empirizm—seziwlik ta’jiriybeni shin bilimnin’ birden bir deregi sipatinda moyinlaytug’in gnoseologiyadag’i bag’dar.

Shinig’iwlar ha’m diskussiya ushin ma’seleler:

1. 
   Orta a’sirler filosofiyasinin’ tiykarg’i problemalan ha’m o’zgesheligi qanday?
   
2. 
   Orta a’sirler ontologiyasi ha’m gnoseologiyasimn’ o’zgesheligi nede?
   
3. 
   Oyamw da’wiri filosofiyasinin’ gumanizmi nede ko’rinedi?
   
4. 
   Bekon ha’m Dekarttin’ ilimiy metodinm’ eki kontseptsiyasmin’ ayirmashihg’i ha’m uqsashg’i nede?
   
5. 
   Tsitseron ha’m Dekarttin’ eki bayanlamasin sahstinn’ ha’m analizlen’: «Jasaw, demek oylaw» ha’m «Men oylayman, demek men jasayman».
   
6. 
   Batista ken’ en jayg’an XVI a’sirge tiyisli gumanizm termininin’ eki tu’sindirmesine analiz berin’ ha’m olardi ha’zirgi zaman gumanizmnin’ tu’sindirmesi menen sahstinn’:
   

• 
  Oyaniw da’wiri gumanizmin filosofiyaliq sistema dep alip qaray almaymiz, om bilimlerdin’ a’hmiyetli, biraq sheklengen sektonn islep shiqqan ma’deniy ha'm pedagogikaliq bag’darlama desek qa’telespeymiz. Basqasha aytqanda, Oyaniw da’wiri gumanisti a’debiyatshi bolg’an.
  

• 
  Ulh grandiozhq filosofiyaliq sistemalardi qunw ushin gumanistler o’zlerinin’ oylaw obrazinan waz keshkisi kelmedi, olar filosofiyaliq pikir ju’rgiziwdin’ basqa tipin—sistemaliq ernes, ashiq, problemaliq ha’m pragmatikaliq oylawm usindi. Sol sebepli ulh gumanistlerdin’ ko’pshiliginin’ ma’mleketlik, aktiv adamlar bolg’anhg’i tosmnan emes.
  

7. 
   To’mende keltirilgenlerden Renessanstin’ xarakterli belgilerin ko’rsetin’:
   

• 
  a’meliy ha’m teoriyaliq individualizm;
  
• 
  tsivilizatsiyamn’ jabayihqqa (orta a’sirlcrge) qarsi ha’reketi;
  
• 
  qudaysizliq ha’m ko’p qudayhliq (yazishestvo) waqti;
  
• 
  aq su’yekler turmismin’ ayqin seziwlikke iye kulti;
  
• 
  ma’deniyattin’ ma’deniyatsizhqqa ha’m turpayiliqqa (varvarstvo) qarsi ha’reketi;
  
• 
  avtoritetler ha’kimiyatman qutiliw;
  
• 
  tariyxqa o’zgeshe diqqat;
  
• 
  ko’rkem o’nerlerge ha’dden tis talg’amnin’ boliwi;
  
• 
  ruwxiy turmistin’ jan’alamwi.
  

8. 
   A’lemdi Oyamw da’wiri oyshillan N.Kuzanskiy, N.Kopernik, Dj.Bruno ko’zqarasinan tu’sindirin’.
   

§9. XIX-XX a’sirlerdin’ klassikaliq ha’m postklassikaliq filosofiyasi
Nemets klassikaliq filosofiyasi Jan’a zaman filosofiyaliq oyimn’ en’ ku’shli ag’imlanmn’ biri bolip tabiladi. Bul ag’img’a I.Kant, i.Fixte, G.Gegel, F.Shelling, L.Feyerbaxtin’ filosofiyaliq ta’limatlan kiredi. Bul oyshillardi uliwma ideyaliq- teoriyahq tamirlar, problemalardin’ qoyiliwi ha’m sheshiliwindegi miyrashq jaqinlastiradi. «Klassikaliq» degen onin’ wa’killerinin’ joqari da’rejege iye bohwin ha’m bul filosofiya ta’repinen sheshilgen problemalardin’ a’hmiyetin an’latadi.
Ayinm filosoflar filosofiyamn’ klassikaliq formasin Dekarttan baslaydi'. Bunday ko’zqarasti naduns dcp qaray almaymiz, sebebi klassikaliq filosofiyaliq da’stu’rler XVII a’sirdi, yag’niy o’z ishine ratsionalizm, empirizm, frantsuz ag’artiwshiliq filosofiyasin qamtiwshi Jan’a zaman fiiosofiyasinin’ qa’liplesiw da’wirinen ha’m nemets filosofiyasinan (XVIII-XIX a’sirler) ibarat. XVII- XIX a’sirler ha’r qiyli filosofiyaliq kontseptsiyalardin’ payda boliwina qaramay du’nyag’a filosofiyaliq qatnastin’ «Ratsionalizm ha’m ag’artiwshiliq» dcp ko’rsetiwge bolatug’in modelinin’ u’stem su’rgenliginen derck beredi. Al nemets klassikaliq filosofiyasi ta’biyatti analizlewden adamdi, adam du’nyasin ha’m tariyxin izertlewge diqqatm awdaradi. Birinshi ret bul bag’dardin’ wa’killeri adamnin’ ta’biyat du’nyasinda emes, al ma’dcniyat du’nyasinda jasaytug’inin tu’sinedi. Keyin ala, postklassikaliq da’wirde ontologiyahq ha’m gnoseologiyaliq bag’dar adamnin’ tiykan ha’m bolmisi problemasina qaray bag’dar aladi.
¹ Kuznetsov V.G., Kuznetsova i.D., Mironov V.V., Momdjyan K.X. Filosofiya. М., 1999. S. 50-52
Klassikahq filosofiyamn’ xarakterli belgileri to’mendegilerden ibarat:

• 
  ruwxtin’ ha’m haqiyqatliqtin’ qubilislann ratsionalliq-teoriyaliq tu’siniw;
  
• 
  du’nyani sistemali ha’m bir pu’tinlikte tu’sindiriw, ol du’nyanm’ ta’biyiy ta’rtipliliginc ha’m garmoniyasina tiykarlanadi;
  
• 
  du’nyada o’z ara g’a’rezli protsesler menen amqlanatug’in ta’biyiy ta’rtiptin’ u’stem su’rgenine baylanisli barhq tariyxiy-filosofiyahq protses belgili pu’tinlikti beredi. Du’nyanin’ ta’biyiy,bolmis ta’repinen berilgen ta’rtipliligi biliw predmeti ha’m maqseti retinde alip qaraladi.
  

Klassikahq da’wirde filosofiyaliq oylawdin’ kategoriyahq apparati ha’m texnikasi, ta’jiriybege tek filosofiyaliq qatnasti an’latatug’in ha’m konkret- ilimiyden panqlanatug’in argumentlestiriwdin’ ha’m da’lillewdin’ o’zgeshe usillan islep shig’ildi. Ratsionalhq filosofiyaliq sistemalardin’ o’zgesheligin olardin’ ken’ ko’lemlilikke umtihwi berdi. 01 ko’birek Gegeldin’ filosofiyaliq sistemasinda ko’rindi.
Klassikahq filosofiyaliq oydm’ shin’i retinde XVIII a’sirdin’ son’i ha’m XIX a’sirdin’ birinshi yarimindag’i nemets klassikahq filosofiyasinin’ jetiskenlikleri alip qaraladi. 01 du’nyanm’ universal ha’m ken’ ko’lemli kartinasin do’retti, adamzattin’ ta’biyat, ja’miyet, biliw protsesi haqqindag’i tiykarg’i nizamlann sistemalastirdi. Filosofiyaliq klassikamn’joqan da’rejedegi jetiskenlikleri i.Kanttin’ ha’m G.Gegeldin’ do’rctiwshiligine tiyisli.
Nemets klassikahq filosofiyasinin’ tiykarg’i belgileri:
f — adamzat tariyxinda, du’nyaliq ma’deniyattin’ rawajlamwinda filosofiyamn’ rolin o’zgeshe tu’siniw. Bul bag’dardin’ wa’killeri filosofiya ma’deniyattin’ kritikahq ar-namisi, «jam» boliw kerekligin aytadi.

• 
  tek g’ana adamzat tariyxi emes, al adamnin’ tiykan da izertleniledi.
  
• 
  nemets klassikahq filosofiyasinin’ barhq wa’killeri filosofiyag’a filosofiyaliq ideyalardin’ o’zgeshe sistemasi retinde qatnas jasaydi.
  
• 
  dialektikamn’ bir pu’tinlik kontseptsiyasin jaratadi.
  
• 
  gumanizm problemalann islep shig’iwda filosofiyamn’ rolin ko’rsetedi ha’m adamnin’ iskcrligin tu’siniwge ha’reket etedi.
  

Nemets klassikahq filosofiyasinin’ wa’killeri frantsuz ag’artiwshilarmin’ izincn adamnin' ta’biyat ha’m ruwxtin’ xojayim ekenligin, aqil qu’diretinin’ bekemligin moyinlay otirip ta’n aladi.

1. 
   Kant (1724-1804-jj.) nemets klassikahq filosofiyasinin’ tiykann saladi, biliwdi o’z mzamlanna boysinatug’in iskerlik sipatinda alip qarap, filosofiyada burihsti payda etedi.^Omn’ tiykarg’i shig’armalan: «Kritika shistogo razuma» (biliw teoriyasi), «Kritika praktisheskogo razuma» (etikahq ta’limat), «Kritika sposobnosti sujdeniya» (estetika).
   

Kantun’ do’retiwshiligi kritikag’a shekemgi (1746-jildan baslap 1770- jillarg’a shekem) ha’m kritikahq (1770-jildan baslap) basqish bolip ekige bo’li- nedi. Kritikag'a shekemgi da’wirde Kant tiykarinan kosmologiyaliq problema, yag’niy a’lemnin’ kelip shig’iwi ha’m rawajlamwi ma’selesi menen shug'illanadi.
Ekinshi basqishta Kant ontologiyaliq, kosmologiyaliq problemadan gnoseologiyahq,etikahq ta’rtiptegi ma’selelerge o’tedi.Bul basqish «kritikahq» dep atahp, ol Kanttin’ eki iri miynetinin’ janqqa shig’iwi menen baylanisii boladi. «Kritika shistogo razuma» ath miynetinde ol adamnin’ biliwlik uqip- lihg’in sing’a aladi, al «Kritika praktisheskogo razuma» ath shig’armasinda adamnin’ a’dep-ikramhhq ta’biyati izertleniledi. Bul miynetlerinde Kant o’zinin’ tiykarg’i «Men neni biliwim mu’mkin?», «Men ne islewim kerek?», «Men nege u’mitlene aliwim mu’mkin?» degen sorawlarm alg’a su’redi. Berilgen sorawlarg’a juwaplannda onin’ filosofiyaliq sistemasinm’ tiykan ashiladi.
«Kritika shistogo razuma» ath miynetinde Kant metalizikag’a adam aqihnin’ shegarasindag’i absolyut haqqmdag’i ilim dep aniqlama beredi. Kanttin’ pikirin­she, bilimler ta’jiriybege ha’m seziwlik qabil etiwge tiykarlanadi. 01 adamzatttin’ du’nya haqqindag’i barliq bilimlerinin’ shinhg’m gu’man astina qoyadi. Adam na’rselerdin’ tiykanna kiriwge ha’reket etedi, oni o’zinin' seziw organlanna baylanisii burmalap biledi. Kanttin’ pikirinshe, da’slep adamnin’ biliwlik uqip- lig’imn’ shegaralann izertlewimiz tiyis. Bizlerdin’ na’rseler haqqindag’i barliq bilimlerimiz—olardin’ tiykarlan haqqmdag’i bilimler emes, al olar tek na’rse­lerdin’ qubihslan haqqindag’i bilimdi beredi, yag’niy na’rseler o’zlerin bizlerge qalay ko’rsetetug’inhg’in an’latadi. «O’zlik zatti (vcsh v sebe)», onin’ pikirinshe, bilip bolmaydi.Kanttin’ bunday ko’zqarasin filosofiya tariyxinda agnostitsizm dep te ataydi.
Kanttin’ biliw teoriyasi ta’jiriybege shekemgi, yag’niy tuwma apriorhq bilimnin’ o’mir su’riwin moymlawg’a tiykarlanadi. Sananin’ ta’jiriybege shekemgi birinshi formalan retinde ken’islik ha’m waqit ahp qaraladi. Adam ne na’rseni bilse de, ol om ken’islik ha’m waqit formalannda biledi. Biraq olar «o’zlik na’rsenin’» o’zine tiyisli emes. Seziwlerden biliw protsesi oyg’a o’tedi, oydan (rassudok) aqilg’a (razum) o’tedi. Ta’jiriybenin’ shegaralarinan shig’ip ketetug’in oy aqildi an’latadi. Aqildin’ roli, Kanttin’ pikirinshe, adamnm’ basqa biliwlik uqiphg’inan joqan boladi. Seziwden joqandag’i biliwge uqipliliqti Kant transtsendentalhq appertseptsiya dep ataydi. 01 adamg’a tuwilg’an waqtinda ken’islik ha’m waqitta bag’dar aliw uqiplig’inin’ berilgenligin an’latadi. Ha’tteki haywanlar da tuwma instinktlerge iye boladi. Transtsendentalhq appensep- tsiyag’a tiykarlamp adam sanasinda a’ste aqinnlap bilimler toplaniwi, tuwma ideyalardan aqilli biliw ideyalanna o’tiw mu’mkin.
^Kanttin’ filosofiyaliq sistemasi kritikahq yaki transtsendentalhq idealizm degen atamag’a da iye. Transtsendentallar (latinsha, basip o’tiw, shig’ip ketiw) dep intuitsiya ja’rdeminde biliwge bolatug’in ta’jiriybege shekemgi, seziwlerden joqan bolg’an tu’siniklerdi ahp qaraydi.
Du’nyam adamnin’ a’meliy aqih arqali biliw basqishinda Kant «taza» yaki teoriyaliq aqil ja’rdeminde aling’an bilimlerdi paydalanadi._A’meliy aqil adamdi ja’miyettegi, uliwma o’mirdegi minez-qulqma qaray bag’darlaydi. Subekttin’ minez-qulqinm’ tiykarm «avtonomliq erk» ha’m ja’miyette qabil etilgen qag’iydalar yaki maksimalar quraydi. Avtonomliq erk adamdi jaqsi yaki jaman is-ha’reketke baslaydi. Adamlardin’ erkin sheklep, olardin’ minez- qulqin retlestiriwshi, ta’rtiplestiriwshi regulyator retinde moralhq mzam, Kanttin’ tilinde kategoriyahq imperativ alip qaraladi. Kant ushin adamnin’ minez-qulqi u’sh maksimumg’a tiykarlamwi tiyis.
Birinshisi, uliwmahq mzam boliwi mu’mkin bolg’an qag’iydalardi basshi- hqqa alip is tutiw kerek.
Ekinshiden, is-ha’reketlerde adamnin’ en’joqan bahahq ekenliginen kelip shig’iw kerek.
U’shinshiden, barliq is-ha’reketler ja’miyet iygiligi ushin iske asmliwi tiyis.
Kanttin’ etikahq ta’limati u’lken a’meliy ha’m teoriyaliq a’hmiyetke iye, ol adamdi ha’m ja’miyetti moralhq bahaliqlarg’a bag’darlaydi ha’m egoistlik ma’plerdi dep olardan waz keshiwge bolmaytug’inlig’in ko’rsetedi.
Solay etip, ja’miycttcgi barliq moral minnet sezimin saqlawg’a tiykarlanadi. Adam basqa adamlarg’a qatnasta aqilli, juwapkershilikli ha’m qatan’ tu’rde moralhq qag’iydalardi basshihqqa alatug’in maqluq sipatinda o’zin tutiwi tiyis.
Kant kategoriyahq imperativqa tiykarlamp, adamlardin’ja’miyettegi o’mirin o’zgertiwdi, «etikahq ja’miyetlik du’zimdi» ornatiwdi alg’a su’redi. Onm’ pikirinshe, adamlar eki o’lshemde jasaydi:

• 
  birinshisi, reglamentatsiyalar ha’m ta’n almg’an mazmun arasinda, ma’mlekette;
  
• 
  ekinshisi, ja’miyettegi o’zinin’ o’mirlik iskerligi protsesinde, moral du’nyasinda.
  

Ma’mleket ha’m shirkew ta’repinen ofitsial belgilenetug’in du’nyani Kant shin ma’nidegi adamlar du’nyasi dep alip qaramaydi. Sebebi onday du’nya inmlarg’a (sueveriyalarg’a), jalg’ang’a, adamdag’i qalg’an haywanhq baslama- larg’a tiykarlanadi. Тек g’ana adamlardin’ minez-qulqin moralhq mzamlardi olardin’ o’z lxtiyan menen onnlawi arqali, en’ aldi menen kategoriyahq impera­tiv ja’rdeminde retlestiretug’m ja’miyet g’ana adamg’a shin ma’nidegi erkinlikti beretug’inhg’m aytadi. Kant «Senin’ minez-qulqin’ uliwmahq qag’iyda bolatu- g’mday ha’reketti isle» degen moralhq mzamdi — a’dep-ikramhliq imperativti do’retip, bug’an qosimsha uristi huqiqiy jaqtan qadag’an etetug’in ha’m omn’ ekonomikaliq payda keltirmeytug’inlig’ina tiykarlang’an «ma’n’gi du’nya» ideyasm alg’a su’redi.
Kanttm’ ideyalann i.G.Fixte (1762-1814-jj.) dawam ettirip, rawajlandiradi. Onin’ kontseptsiyasi «Naukoushenie» dep ataldi.^rFixtenin’ pikirinshe, filosofiya tiykarg’i ilim bolip, ol biliwdin’ bir pu’tin metodin islep shig’iwg’a ja’rdem
beredi., Filosofiyaliq biliwde en’ baslisi intellektualliq intuitsiya boiip tabiladi. Biliw protsesinde subekt obekt penen o’z ara ta’sir etisedi, omn’ sanasi aktiv, do'retiwshilik baslama retinde o’mir su’redi. Fixtenin’ pikirinshe, biliw protsesi u’sh basqishti basip o’tedi:

1. 
   «Men» o’zin do’retedi;
   
2. 
   «Men» o’zin «Men emeske», yamasa obektke qarsi qoyadi;
   
3. 
   «Men» ha’m «Men emes», bir birin sheklep, sintezdi do’retedi.
   

«Obekt subektsiz jasay ala ma?» degen sorawg’a Fixte filosofiyasi «yaq»
dep juwap qaytaradi. Yag’niy tek g’ana «men» akti, yamasa subekttin’ erki obekt penen o’z ara qatnasta du’nyani o’zgertiw uqiplihg’ina iye ha’m onda o’zin tastiyiqlaydi.
Nemets klassikahq filosofiyasinin’ ja’ne de bir ulli oyshili G.Gegel (1770- 1831-jj.) bolip, omn’ filosofiyasi Jan’a zaman filosofiyaliq oyinin’ shin’i dep ta’nalinadi.
Omn’ tiykarg’i filosofiyaliq shig’armalan—«Fenomenologiya duxa», «Nauka logiki», «Entsiklopediya filosofskix nauk». Gegeldin’ filosofiyaliq sistemasi logika, ta’biyat filosofiyasi, ruwx filosofiyasi dep atalatug’in u’sh bo’limnen turadi. Gegeldin’ pikirinshe, logika sistemanm’ en’ a’hmiyetli bo’legi bolip, ol obekt ha’m subektke shekem jasaytug’in «taza oy» tarawin beredi. Logika ta’biyattan ha’m tariyxtan aldin keledi, olardi do’retedi. Gegeldin’ aytiwinsha, logika u’shke—bolmis, tiykar ha’m tu’sinikler haqqindag’i ta’limat bolip bo’linedi. Subektivlik logikadan (adamzat oylawi haqqindag’i ta’limat) aldin obektivlik logika (absolyutlik ideyanin’ (du’nya ju’zlik ruwx, quday) dialektikahq o’zin o’zi rawajlandinwi haqqindag’i ta’limat) o’mir su’redi. Gegel filosofiyasinin’ en’ bash ideyasi sanamn’, ruwx ha’m oylaw o’mirinin’ ta’biyat ha’m ja’miyet mzamlann amqlaytug’inlig’inda ko’rinedi. Ruwx o’zinin’ rawajlamwinm’joqar- g’l basqishinda oylawdag’i bar na’rseni tek g’ana iske asiriw menen sheklenedi.
^rGegeldin’ pikirinshe, oylawg’a baylanisli adam subekt ha’m obektiin’ barabarhg’in ko’re aladi. Bul barabarhqti Gegel absolyutlik tu’sinik dep ataydi. Tu’siniklerdi ko’riw, olardin’ jetiskenliginin’ adam ta’repinen tu’siniliwi filosofiyaliq analizdi subektten emes, al tu’siniklerden baslawg’a ma’jbu’rleydi^ Filosofiya du’nyag'a tu’siniklerde erisiwdi an’latadi-Filosofiyam ilim da’rejesine ko’teriw ushin Gegel tu’sinikler sistemasin du’zedi ha’m bir tu’sinikten keyingilerin keltirip shig’ariwg’a ha’reket etedi. Filosofiya Gegelde tu’sinikler ilimi, tu’siniklerdin’ ha’reketinin’ logikasi, dialektikahq logikag’a aylanadi.
Ideyalardin’ ha’reketinin’ sebebi retinde qarsihqlar alip qaraladi. Ha’r bir ideyag'a qarsihq ta’n bolip, tek solar g’ana adamdi bir ideyadan jetik, konkret bolg’an ekinshisine qaray bag’darlaydi. Gegel logikadan ta’biyat filosofiyasina o’tedi. ideya ta’biyatti do’retedi. Ta’biyat bolsa basqishpa-basqish rawajlanadi, mexanizm, ximizm, organizm basqishlarm basip o’tedi. Gegel dialektikahq oydin’ teren’ligine baylanisli ta’biyat filosofiyasinda organikahq ha’m organika-
hq emes ta’biyattin’ dara basqishlari arasinda ha’m du’nyadag’i barliq qubi- hslardin’ mzamliliqlari arasinda o’z ara baylanistin’ barhg’i haqqmda boljawlardi aytadi.
Gegeldin’ en’ ulli xizmeti onin’ dialektika problemalann islep shig’iwinda. 01 dialektikahq rawajlaniw haqqmdag’i ta’limatti sapali o’zgerisler, go’nenin’ jan’ag’a o’tiwi, ha’rekettin’ joqan formalarinan to’mengi formalanna o’tiwi retinde ahp qaraydi. Ol du’nyadag’i barliq protsesler arasinda o’z ara baylanisti ashadi. Dialektikamn’ kategoriyalar sistemasin do’retedi ha’m olar—tiykar, mazmun, uhwmahq, za’ru’rlik, mzam, qubilis, forma, jekelik, tosinnanhq arasindag’i baylanisti ko’rsetedi. Bul kategoriyalar organikahq tu’rde bir birine o’tip otiradi.Gegeldin’ dialektikahq metodmin’ tiykan triada dep atalatug’m sizilmada ko’rinedi.
Dialektikamn’ tiykarg’i nizamlari:

• 
  san o’zgerislerinin’ sapa o’zgerislerine o’z ara o’tiw nizami;
  
• 
  qarama-qarsihqlardin’ birligi ha’m gu’resi nizami;
  
• 
  biykarlawdi biykarlaw nizami.
  

Sotsialhq-filosofiyahq kontseptsiyalar tarawinda Gegel tariyxtin’ ma’nisi, tariyxiy nizamlihqti tu’siniw, tariyxta insanrun’ roli haqqmdag’i bahali ideyalann aytadi. A’sirese Gegel o’zinin’ ta’sirin ma’mlekct filosofiyasi ha’m tariyx filoso­fiyasi tarawina tiygizedi. Uliwma du’nya ju’zlik tariyx du’nyahq ruwxtin’ o’zin o’zi tu’siniw protsesi sipatinda, bug’an qosimsha «erkinlik sanasindag’i progress» sipatinda ahp qaraladi. Erkinlik adamnin’ absolyut penen barabar ekenligin tu’siniwde ha’m o’zin obektivlik ruwxtin’ (ma’mlekettin’ ha’m huqiqtin’) payda boliwi menen bir ahp qarawinda ko’rinedi.
Gegeldin’ isin dawam ettiriwshiler onin’ dialektikahq metodi menen qurallanadi, olardi mladogegelyantslar dep ataydi. Olar ma’mleketlik du’zimdi o’zgertiwdi, ma’mleketlik reformalardi o’tkeriwdi qa’ledi. Turmistin’ bunng’i go’ne formalarm saqlap qahwdi qa’legenlerdi starogegelyantslar dep atadi. Olar feodalhq-sosloviyaliq ma’mlekettin’ haqiyqathg’in aqilg’a say keledi dep tu’sindirdi.
Mladogegelyantslardin’ mektebine o’zinin’ filosofiyaliq iskerliginin’ da’s­lepki basqishinda L.Feyerbax (1804-1872-jj.) kirdi.
Feycrbax nemets filosoflannin’ ishinde materialistlik bag’dardin’ wa’kili boldi. idealizmdi kritikalap, ol du’nyanin’ materialistlik kartinasin do’retedi. Ol materiyani du’nyanin’ ta’biyathq obektivlik baslamasi sipatinda alip qaraydi, onin’ ha’reket, ken’islik, waqit siyaqh qa’siyetlerin teren’nen analizlcydi. Biliw teoriyasin islep shig’adi, bul tarawda ol o’zin biliwde seziwlerdin’ rolin ulig’law, joqan bahalaw arqali sensualist sipatinda ko’rsetedi. Onin’ pikirinshe, adam du’nyani o’zinin’ sczimleri arqali biledi, al sezimler bolsa ta’biyattin’ ko’rinisi
sipatinda alip qaraladi. Feyerbax biliwde seziwlcrdin" rolinin’ ju’da' joqan ekenligin da’lilleydi. 01 du’nya sistemasinda adamnin’ obektivlik bahaliqqa iye ekenligin moyinlaydi. Adamdi qudaydin’ do’retpesi sipatinda alip qaraytug’in diniy ko’zqaraslardi a’shkaralaydi. Adamdi ta'biyattin’ jetik bo’legi sipatinda alip qarap, gumanizmnin’ tiykarg’i printsiplerin islep shig'adi.
Feyerbax antropologiyaliq materializmnin’ tiykann saladi, biraq ol ja’miyetti tu'sindiriwdc idealistlik ko’zqarastan qutila almaydi. Onin’ pikirinshe, tariyxiy da’wirler diniy sanadag’i o’zgerislerge baylamsli bir birinen panqlanadi. Xristian dinin muhabbatti moraldi, adamnin’ adamg’a qatnasm o’zgertetug’in bash do’retiwshi ruwxiy ku’sh sipatinda alip qaraydi. Feyerbaxtin’ pikirinshe, qudayg’a bolg’an muhabbat adamg’a bolg’an muhabbatti da an’latadi, sebebi quday adamnm’ bo’leklengen tiykan. Din arqali adam ma’n’gilikke umtiliwshi o’zinin’ muhabbat sezimin sa’wlelendiredi. Bul ruwxiy umtiliwda adamnin’ teklik tiykan da, teklik tiykardan kelip shig’atug’in idealliq tiykan da o’z sa’wlesin tabadi. Adamlardin’ a’dep-ikramliliq jaqtan qayta tuwiliwi (tazalamwi) Feyerbax ushin ja’miyetlik rawajlamwdi alg’a ilgeriletiwshi ku’shti beredi. Onin’ filosofiyasi nemets fiiosofiyasinin’ klassikaliq basqishin tamamlaydi ha’m nemets materializminin’ tiykarm saladi.
Ta’kirarlaw ushin sorawlar:

1. 
   Nemets klassikaliq fiiosofiyasinin’ tariyxiy shegaralann ha’m tiykarg’i belgilerin ko’rsetin’.
   
2. 
   Kant fiiosofiyasinin’ o’zgesheligi nede?
   
3. 
   Gegel dialektikasmin’ tiykarg’i mzamlannm’ mazmum nede?
   

XIX-XX a’sirlerdin’ postklassikaliq filosofiyasi
Nemets klassikaliq fiiosofiyasinin’ a’hmiyeti onin’ bizlerdin’ oylawimizg’a tariyxiyhqti beriwinde, bolmistin’, biliwdin’, basqa da filosofiyaliq problema- lardin’ tiykarm idealizm ko’zqarasinan toliq tu’sindiriwinde ko’rinedi. Biraq bul tu’sindirmelerdi ha’mme qabil almadi. XIX a’sirdin’ ekinshi yariminda nemets klassikaliq filosofiyasin kritikalag’an eki bag’dar bo’linip shig’adi.

1. 
   Materialistlik ko’zqarastan kritikalaw.
   
2. 
   Klassikaliq emes idealistlik filosofiya ta’repinen kritikalaw.
   

XIX-XX a’sirlerdin’ son’i klassikaliq emes filosofiya da’wiri dep ataladi. Bul da’wir filosofiyaliq ma’deniyatti bayitqan ku’shli oyshillardi beredi. Olardin’ filosofiyaliq ideyalan ilimnin’ jetiskenliklerin, adainzattin’ materialliq ha’m ruwxiy rawajlamwinm’ belgili ta’replerin sa’wlelendiredi. Bul basqishta ko’plegen mektepler, bag’darlar ha’m kontseptsiyalar payda boladi. Olarg’a irratsionalizm (A.Shopengauer), marksizm (K.Marks, F.Engels), o’mir filosofiyasi (S.Kerkegor, F.Nitsshe, ABergson), pozitivizm ha’m neopozitivizm (O.Kont, B.Rassel, L.Vitgcnshteyn), pragmatizm filosofiyasi (Sli.Pirs, U.Djems, Dj.Dyui), fenomcnologiya (E.Gusscrl), germcncvtika (X.Gadamer), filosofiyaliq antropologiya (M.Sheler, P.Teyyar-de-Sharden), ekzistentsializm (M.Xaydeggcr, K.Yaspers, J.P.Sartr), strukturalizm (K.Levi-Stros), kritikaliq ratsionalizm (K.Popper), psixoanaliz (Z.Freyd, K. Yung h.b.) kiredi¹.
Bizler ayirim filosofiyaliq bag’darlarg’a g’ana toqtap o’temiz.
irratsionalizmnin’ iri wa’kili retinde A.Shopengauerdi (1788-1860-jj.) alip qarawg’a boladi. Omn’ filosofiyasi pessimistlik xarakterge iye. Ol o’mirdi muhabbat ha’m omn’ u’stinen u’stinlikke iye bolg’an egoizm, jawizhq ku’shleri arasindag’i u’zliksiz gu’res retinde tu’sinedi. Du’nya aqilsiz, om jawiz erk basqaradi, og’an bizler o’mirimiz ushin, usig’an baylanisli o’zimizdin’ da’rtlerimiz ushin da minnetlimiz. Qorshag’an ortaliq bir pu’tinlikke iye emes, ol mzamsiz, aqilg’a bag’mbaydi, afiekt, erk siyaqli basqa ku’shlerge boysmadi. Erk aqilg’a sahstirg’anda ku’shlirek, sebebi bizlerdin’ is-ha’reketlerimizdin’ ko’pshiligi aqil menen emes, al qa’lewlerimiz ha’m instinktlerimiz benen basqanladi. Erk Shopengauer filosofiyasmm’ bash tu’sinigi, tek g’ana erk barhqti amqlaw ha’m og’an ta’sir etiw uqiphhg’ina iye. Erk du’nyanm’ tiykanna qoyilg’an ideal I lq ku’sh ha’m joqarg’i kosmosliq printsipti an’latadi.
Shopengauer o’zinin’ «Mir как volya i predstavlenie» dep atalg’an kitabinda logikaliq jetkilikli tiykar mzamin keltirip shig’aradi. Bul mzamg’a say shin filosofiya sananin’ fakti bolip tabilg’an eleslerden kelip shig’iwi tiyis. Shopen- gauerdin’ filosofiyasi zamanlaslari ta’repinen qollap quwatlanilmasa da klassikahq emes idealistlik filosofiyamn’ rawajlamwina o’zinin’ ta’sirin tiygizedi.
Shopengauerdin’ isin dawam etken «o’mir filosofiyasinin’» wa’kili F.Nitsshe (1844-1900-jj.) bolg’an.
Omn’ pikirinshe, o’mir—konkret adam ushm jasaytug’in birden bir realhqti beredi. Ol «qa’diriyatlardi qayta bahalaw» filosofiyaliq bag’darlamasin alg’a su’redi ha’m aslnq tu’rde gumanizmdi a’shkaralaydi. Nitsshe filosofiyasinin’ maqseti adamdi o’mirge iykemlestiriwde ha’m mu’mkinshiliklerin toliq realiza- tsiyalawda ja’rdem beriw. O'mirdin’ tiykanna erk—o’mirge erk, adamnin’ ishki erki, basqanlmaytug’in erk, ha’kimiyatqa erk—qoyiladi. Alamang’a Nitsshe joqari biotiptegi ka’ramatli adamdi qarsi qoyadi. Nitsshenin’ volyuntarizmin ka’ramatli adam toliq rawajlandmwi kerek bolg’an erkke gimn dep aytsaq ta boladi.
Nitsshenin’ filosofiyasi tiykarg’i ma’sele retinde adam problemasin ha’m omn’ o’mirin alip qarag’an ko’plegen zamanago’y filosofiyaliq kontseptsiya- larmin’ payda bohwimn' alg’i sha’rti boldi desek qa’telespeymiz.
Gegelshilerdin’ filosofiyaliq ag’imlarman kelip shiqqan ta’siri ku’shli bol­g’an ag’imlardm’ biri retinde marksizmdi alip qarawg’a boladi. Omn’ tiykann salg’an K.Marks (1818-1883-jj.) ha’m F. Engels (1820-1895-jj.). Olar Gegel ha’m Feyerbaxtin’ filosofiyaliq sistemalanna tiykarlamp, idealistlik dialektikani ha’m antropologiyahq materializmdi qayta ko’rip shiqti, somn’ na’tiyjesinde jan’a dialektikahq materializm bag'darin do’retti. Olardin’ filosofiyaliq ta’limatimn’ ja’miyettin’ rawajlaniwina qaratilg'an birbo’legi tariyxiy materia­lizm degen at penen belgili.
Gnoseologiyaliq ma’selelerdi sheshiwde marksizmnin’ tiykarm sahwshilar adam seziw organlarimn’ja’rdeminde du’nyani bile alatug’inhg’in aytadi, olar­din’ realhqtm’ haqiyqiy ko’shirmesin obrazlarda beretug’inhg’in moyinlaydi.
Olardin’ dialektikahq materializminin’ tiykarma materialistlik printsi pier negizinde qayta islengen Gegel dialektikasi qoyiladi. Bolmis sanani amqlaydi. Sana o’z aldina o’mir su’retug’in tiykar sipatinda tu’sindirilmeydi, ol mate- riyamn’ o’zin o’zi sa’wlelendire alatug’in qa’siyeti sipatinda ahp qaraladi. Materiya u’zliksiz ha’rekette ha’m rawajlamwda boladi. Marksizm filosofiyasi wa’killerinin’ pikirinshe Quday joq, sebebi ol fantaziyamn’ do’retpesi. Materiya ma’n’gi jasaydi ha’m sheksiz, ol u’zliksiz jan’a formalardi iyeleydi. Rawajla- niwdin’ a’hmiyetli fakton sipatinda praktika ahp qaraladi. Rawajlaniw dialektika nizamlari tiykarinda iske asadi.
Marksizm filosofiyasi birinshi ret filosofiya tariyxinda dialektikahq- materialistlik tu’sindirmeni ja’miyetke qollanadi. O’ndiris ku’shleri ha'm o’ndiris qatnasiqiari dialektikasina u’lken diqqat awdarip, olardin’ birligi o’ndiris usihn payda etetug’inhg’in aytadi.
Marksizmnin’ xarakterli belgileri to’mendegilerden ibarat:

1. 
   Dialektikahq metod materialistlik printsi pier menen tig’iz, u’zliksiz baylamsta ahp qaraladi;
   
2. 
   Tariyxiy protses materialistlik ko’zqarastan ta’biyiy, mzamli protses sipatinda tu’sindiriledi;
   
3. 
   Du’nya, om o’zgertiw tiykarlan tu’sindiriledi. Filosofiyaliq izertlewler adamnin’ materialhq-a’meliy iskerligi tarawina ko’shiriledi;
   
4. 
   Dialektikahq-materialistlik ko’zqaraslar ja’miyettin’ rawajlaniw talaplan menen sa’ykes keliwshi proletariattin’ ma'pleri menen baylanistmladi.
   

Marksizmnin’ tiykarm sahwshilar 1848-jih kommunistlik ha’rekettin’ programmahq dokumentin - «Kommunistlik partiyamn' manifestin» jazadi. Olar filosofiyani «ha’reketke baslama» sipatinda ahp qaraydi. Marksizm tek filosofiyaliq ag’im bolip qoymastan, ol klasshq xarakterge iye bolip, ideologiyag’a da aylanadi. Bunng’i awqam da’wirinde u’stcm su’rgen bul marksistlik gumanizm sotsializm ha’m kommunizmdi qunwdin’ real urmiwlari menen qarsihqqa tu’sip, totalitarizmnin’ rawajlaniwina ahp keldi.

19. 
    a’sirdegi filosofiyadag’i subektivlik-idealistlik bag’dar pozitivizm ta’repinen rawajlandmldi. Pozitivizm (latinsha, unamli) biliw protsesin unamli, yag’niy konkret, faktlik, ta’jiriybelik bilim menen sheklcwdi ha’m uliwma teoriyaliq biliwdin' ma’nisin ha’m a’meliy a’hmiyetin biykarlawdi talap etetug’in filosofiyaliq ag’imdi an’latadi. Pozitivistler predmetler ha’m protseslerdin’ tek g’ana qubilislann izertlewdi talap etedi, olardin’ tiykarm u’yreniwdcn bas tartadi.
    

Pozitivizmnin’ tiykann salg’an frantsuz oyshili O.Kont (1798-1857-jj.). 01 aylamsqa «pozitivlik filosofiya» degen termindi kirgizcdi. Onin’ tiykarg’i slug’armasi «Kurs pozitivnoy filosofii» dep ataladi. Onda pozitivlik filosofiya du’nyani tu’sindiriwshi da’stu’riy, «metafizikaliq» filosofiyag’a qarsi qoyiladi. Bug’an qosimsha Kont jan’a «unamli», ta’biyattamw ilimlerinin’ u’lgisi tiykarinda du’zilgen ja’miyet haqqindag’i ilimdi — sotsiologiyam do’retiwdi aytadi. Konttin’ pikirinshe, sotsiologiyanm’ waziypasi retinde empirikaliq faktlerdi tu’sindiriw emes, al olardi jiynaw ha’m birlemshi sistemalastmw alip qaraladi.
Pozitivizmnin’ payda boliwi ha’r qiyli tarawlardag’i ilimlerdin’ tabislan menen baylamsli boldt ha’m olarg’a tiykarlandi, adamlardin’ aqil-oyina ta’siri ku’shli boldi. Eksperimentalhq berilgenlerdi baqlaw, salistinw ha’m analizlew, eksperimenttin’ o’zi tek o’zin bahalawdi emes, al empirikaliq ta’jiriybe menen ilimiy shinhqtin’ baylamsin ta’n almaytug’in filosofiyaliq sistemalardi da bahalawdi talap etti.
Filosoflar-pozitivistler shinhqqa erisiw jolin amq, eksperimentalhq bilim tiykarinda tu’siniwge urindi. Kont ilimpazlar ha’m filosoflar ushin qizig’iwshiliqti payda etetug’in «Biliw—aldinnan ko’riw ushin, aldinnan ko’riw—ku’shke iye boliw ushin» degen ideyam alg’a su’rdi. Onin’ filosofiya- sinin’ tiykarm «Joq bolsin metafizika, jasasin fizika» degen tezis aship beredi.
Konttin’ pikirinshe, materialistler ha’m idealistler arasindag’i tartis ma’nige iye emes, sebebi filosofiya tek g’ana pozitivlik ilimiy bilimge tiykarlanadi.
Pozitivizmnin’ printsipleri:

• 
  filosofiyaliq bilim amq ha’m haqiyqiy boliwi tiyis;
  
• 
  biliwde ilimiy metodti qollamw ha’m basqa ilimlerdin’jetiskenliklerine tiykarlamw kerek;
  
• 
  bilimge erisiwdin’ tiykarg’i joli—empirikaliq baqlaw;
  
• 
  filosofiya tek faktlerdi (al olardin’ sebeplerin emcs) izertlewi tiyis;
  
• 
  filosofiya izertlewdegi qa’diriyatliq usildan ha’m bahalaw xarakterinen qutiliwi tiyis;
  
• 
  filosofiya basqa ilimlerdin’ u’stinen qaramay, al olardin’ arasinan o’zinin’ konkret omina iyelik etiwi tiyis.
  

Jan’a filosofiyamn’ waziypasi ilimlerdin’ metodologiyasin islep shig’iwdan ha’m olar arasindag’i baylamsti izlewden ibarat. Gegel ha’m Bekon filosofiyasi using’an printsiplerdi jan’a pozitivistlikfilosofiya qollap-quwatlamadi, olardin’ induktivlik oy juwmaqlarin Kont asa ketken a’piwayiliqqa iye dep tu’sindirdi. Kont o’z ara baylamsqan eki nizamdi qa’li plestirdi:

1. 
   «Aqildin’ rawajlamwinm’ u’sh basqishi mzami»;
   
2. 
   «Ilimlerdi klassifikatsiyalaw mzami».
   

Birinshi nizamda adam aqili o’zinin’ rawajlamw barismda u’sh fazam basip o’tedi. Birinshi fazada ol adamlar menen salistirilatug’m qubihslardi tu’sindiredi, ekinshi fazada abstraktlik tiykarlarg’a diqqatin qaratadi, al u’shin- shisinde bolsa—fenomenler arasindag’i retlestiriwshi baylanislardi qa’liplestirip, olardi baqlaydi.
ilimlerdin’ klassifikatsiyasi mzami olardi quramalasiwina qaray bo’liwdi talap etedi.

1. 
   Analitikahq—organikaliq emes ta’biyattag’i (fizika, organikahq emes ximiya) qubihslardi u’yrenedi.
   
2. 
   Sintctikahq—adamnin’ ko’zqarasinan dara faktlerdi tu’sindiriw.
   
3. 
   Sotsiologiya—sotsialhq mzamlardi u’yrenedi.
   

Kont filosofiyasi pozitivizmnin’ tek tiykann saladi, al omn’ ideyalann dawam etkcn anglishan filosoflari D.Styuart Mil (1806-1873-jj.) ha’m Gerbert Spenser (1820-1903-jj.).
Pozitivistlik metodologiyamn’ a’hmiyetinin’ biri ilimiy iskerliktin’ ma’nisin ha’m omn’ iskerliktin’ basqa tarawlan menen ara qatnasin aniqlaw bolip tabiladi. Pozitivizm filosofiyamn’ o’zinde ilimiy iskerlikti ratsionallastinw prob- lemasin qoyadi. Omn’ metodologiyasi sotsialhq izertlewlerdin’ rawajlamwina ku’shli ta’sirin tiygizedi.

19. 
    a’sirde pozitivizm neopozitivizm formasina iye boladi. Neopozitivizm- nin’ o’zgeshe belgisin biliwdin’ formalliq ta’repine diqqatti ku’sheytiw beredi. 01 tiykannan biliw protsesi iske asatug'in formalardi izertleydi. Neopozitivizm til, formalliq ha’m matematikahq logika, ilimiy biliwdin’ strukturasinin’ problemalann u’yrenedi.
    

Neopozitivizm integrativlik ag’im bolip, ol o’zinde ha’r qiyli filosofiyaliq mekteplerdi ha’m bag’darlardi biriktiredi. Olardin’ en’ irileri analitikahq filosofiya, lingvistikahq analiz filosofiyasi, logikaliq pozitivizm bolip tabiladi. Neopozitivizm shegarasinda B.Rassel (1872-1970-jj.), L.Vitgenshteyn (1889- 1951-jj.), R.Kamap (1891 -1970-jJ.), K.Popper(l902-1994-]j.), M.Shlik (1882- 1936-jj.) h.b. do’retiwshiligi rawajlandi.
Neopozitivizm tariyxi 1920- 1930-jj. Vena krujoginin’ iskerliginen baslanadi.