K berdimuratova

Strukturalizm. Neopozitivizmge jaqin filosofiyaliq ag’im retinde XX a’sirde o’mir su'rgen strukturalizm alip qaraladi. Bul atama izertlewleri strukturahq analiz metodina tiykarlang’an ha’r qiyli ilimlerdin’ wa’killerin biriktiredi.
Strukturahq metodti absolyutlestiriw tiykannda biliwdin’ original teoriyasin do’retiwge urmg’an strukturalizm uliwma filosofiyaliq bag’dar sipatinda XX a’sirde Frantsiyada payda boladi. izertlew obektlerinin’ strukturasi strukturalizm filosofiyasinda o’z aldina o’mir su’retug’in realliq sipatinda alip qaraladi. Struk- turalizm filosofiya tariyxinda ha’m filosofiyaliq antropologiyada ken’ tarqaidi. Ertedegi strukturalizmnin’ wa’killcri retinde Klod Levi-Stros (1908-j. tuwilg’an), M.Fuko (1926-j. tuwilg’an), Lui Altyusserdi (1918-j. luwilg’an) ahp qarawg’a boladi. Ha’zirgi zaman strukturalizmi (poststrukturalizm) Jak Derrida, Umberto Eko, Jil Dclcz do’retiwshiliginde o’zinin’ ayqin ko’rinisin tapqan.
Ekzistentsializm. XX a’sir filosofiyasinin’ en’ iri bag’darlannin’ biri retinde ekzistentsializmdi (latinsha, jasaw)—jasaw filosofiyasin ahp qarawg’a boladi. Onin’ tiykarm S.Kerkegor salg’an. Ol klassikaliq filosofiyanin’ ratsionalizmine qarsi shig’adi, aqildi individualhqti jutip jiberiwde ayiplaydi.
Jasaw filosofiyasinin’ orayliq diqqatina adam o’mirinin’ tiykan problemasi qoyiladi. Ekzistentsialistlerdin’ pikirinshe, adamnin’ jasawimn’ tiykan (mazmum) jasawdin’ o’zinde boladi. Jasaw tiykar sipatinda adamnan ku’n- delikli turmisqa baylanisii sir tutiladi, ol adam ta’repinen tek g’ana shegarahq jag’daylarda—o’lim ha’m o’mir arasinda ashiladi. O’limnen qorqiw—adamnin’ erkin, g’a’rezsiz jasawg’a iye bolatug’in birden bir halati.
S.Kerkegor (1813- 1855-jj.)—daniyali teolog, filosof, aqilg’a isenbeytu- g’mhg’in aytadi. S.Kcrkegordin’ ta’limatinda haqiyqathq oylaw menen barabar ahp qaralmaydi, sebebi onm’ ilaji joq. Kerkegor o’zinen aldin jasag'an filosof- lardi, a’sirese Gegeldi adamg’a asa ketken abstraktlik qatnasta ayiplap, kritika- laydi. Onin’ pikirinshe bul oyshillar adamda tek onin’ tiykann izleydi, adamlarg’a ta’n bolg’an oylardin’, seziwlerdin’ individualhg’in diqqatqa almaydi. En’ teren’ shinhqlardi—o’mirdi, o’limdi—logika ta’repinen biliwge bolmaydi, olardi tek tikkeley basimizdan keshiremiz. Filosofiya sheklengen o’mirdegi, insannin’ individual ta’g’dirindegi ma’n’gilikti bastan keshiriwdi an’latadi. Kewil keshir- meleri bolg’an muhabbat, isenim, sag’mish, qorqiw adamnin’ o’mir su’riw du’nyasm beredi ha’m bunday o’mir qa’legen mzam ha’m nizamhqlardan joqan turadi. Kerkegordin’ diniy ekzistentsializminin’ tiykarg’i tezisi — aqil adamdi tu’n’iliwge ahp keledi, isenim bolsa om qutqaradi ha’m u’mit bag’ishlaydi.
Ekzistentsializm bag’dann rawajlandirg’an oyshillarg’a K.Yaspers (1883- 1969-jj.), M.Xaydegger (1889-1976-jj.), J.-P.Sartr (1905- 1980-jj.), A.Kamyu (1913-1960-jj.), N.Berdyaevlar (1874-1948-jj.) kiredi.
Ekzistentsializm filosofiyasi adamzattin’ basina tu’setug’m kritikahq, krizislik jag’daylar problemasin ko’tergeni ushin ko’pshilik adamlarda u’lkcn qizig’iwshihqti oyatti. Bunday qizig’iwshihqtm’ amwinin’ tag’i da bir sebebi adamzattin’ XX a’sirde eki du’nya ju’zlik unsti basman keshirgenligi de, ekologiyaliq katastrofanm’jaqmlawi da, adamlarg’a jawiz qatnastm’ ku’sheyiwi de amqlaydi. Adam jasaw ushin o’zinin’ ishki du’nyasm tu’siniwi, o’zinin’ uqiphg’in ha’m mu’mkinshiliklerin bahalay biliwi kerek.
Ko’plegen ekzistentsialist-filosoflar a’debiy do’retiwshilik penen shug’illanadi. Ekzistentsializm ratsionalhqqa qarsi bolg’an, yag’niy oylawhq biliwdi o’mirdin’ haqiyqiy bahahg’in aship ko'rsetetug’in shin biliw dcp moyinlamaydi. Ekzistentsialistlerdin’ pikirinshe, a’debiyat, ko’rkem o’ner adam bolmisimn’ tiykarm toliq aship bcre aladi. Onin’ wa’killerinin’ ha’r biri o’z ta’limatin jaratadi, biraq olar ushin uliwmaliqti bolmistin’ en’ joqarg’i bahalig’i retinde bolmistin’ o’zin, o’mirdi alip qaraw beredi.
Postklassikaliq filosofiyamn’ tag’i da bir bag’dan retinde psixoanalizdi alip qarawg’a boladi. Onin’ tiykarm Z.Freyd (1856- 1939-jj.) salg’an. Adam psixikasin emlewde o’z ta’jiriybesine tiykarlamp, ol sanasizhq psixikahq protsesler ha’m motivatsiyalardin’ kontseptsiyasin islep shig’adi. Olardi sotsialliq qubtlislarg’a da qollanadi. Freyd adamnin’ psixikasin bir birine qarsi bolg’an sanahhq ha’m sanasizhq tarawlarman turadi dep tu’sindiredi. Olar bir birinen o’zgeshc bolg’an psixikahq instantsiya—sana aldi ja’rdeminde bo’linedi. Freydtin’ pikirinshe, barliq niwxiy protsesler sanasizliqti beredi. Sanasizhq ha’r bir adamg’a ta’n bolg’an, sana menen birge o’mir su’retug’in ha’m belgili da’rejede om qadag’alaytug’in o’zgeshe psixikahq realliqti an’Iatadi.
Freyd adamnin’ da modelin jaratadi, ol u’sh da’rejeden ibarat psixikanm’ bir pu’tin sistemasinan turadi. Dinamikahq sizilmada psixika u’sh qatlamnm’ jiynag’inan turadi: «01» (sanasizhq), «Men» (adamnin’ sanasi), «Mennen joqan» (insang’a ta’sirin tiygizetug’in sirtqi realliq). Sotsialliq qadag’an etiwler ha’m xoshametlewler na’tiyjesinde «Mennen joqan» qa’lipleskennen keyin barliq psixikahq apparat bir pu’tin bolip ha’reketetip baslaydi.Freydtin’pikirinshe, adam psixikasin basqaratug’in tiykarg’i faktorlar retinde la’zzetleniw ha’m psixikanm’ kerek emes na’rseni shig’arip taslawi alip qaraladi.
Freyd sanasizliqtin’ energiyasimn’ kelip shig’iwin tu’sindiriwge ha’reket etedi. 01 bul berilgen sorawg’a juwap bere otinp, birinshi psixoanalitikahq sistemam do’retedi. Og’an tiykarlamp sanasizliqtin’ negizine Freyd seksualliq instinkt—«libidom» qoyadi. Bul teoriya kritikalanadi, keyin ala Freyd ekinshi psixologiyaliq sizilmam jaratadi. Onda sanasizliqtin’ energiyasin o’mir instinkti

• 
  «Eros» ha’m o’lim instinkti—«Tanatos» basqaradi.
  

Adamnin’ minez-qulqi teklik o’zin’di qorg’aw instinkti menen amqlanadi. Basqa barliq umtiliwlar—la’zzetlenbewdin’ aqibetleri ha’m seksualliq cnergiya- mn’ basqa tarawlarg’a qaratiliwinda ko’rinedi. Sotsiologiya ha’m antropolo- giyamn’ da’stu’rlerine Freyd arqa su’yey otirip, sotsialliq ha’m psixikahq qubilislardi elementarda’rejedegi fiziologiyahq ha’m biologiyaliq protseslerge keltirip, adamdi biologiyalastiradi.
Psixoanalizdin’ en’ a’hmiyetli problemalarimn’ birin — «edipov kompleksi», ata-anag’a sanasizhq da’rejede umtiliw beredi. Bul kompleksti bastan keshiriw adamnin’ qa’liplesiw bag’dann ha’m onin’ kcyingi o’mirde minez-qulqin amqlaydi.
Psixoanaliz tarawimn’ qollamliwin ken’eyte otinp, Freyd om insanlar ara qatnaslar problemasina, alaman psixologiyasina, ma’deniyat instinktlerine de qollanadi. Olardi psixoanaliz ruwxinda tu’sindiredi. 01 adam ha’m ja’miyet arasindag’i konflikt problemasin sheshiwdi de o'zinin’ basli problemalannm’ biri retinde alip qaraydi. Freydtin’ pikirinshe, ha’r bir adam o’zinin’ instinktlerin ha’m umtihwlann qanaatlandinwg’a urinadi, al ja’miyet bolsa bul urimwlardi basip taslawg’a ha’reket etedi. Bul jag’day adamda ja'miyet ma’deniyatina dushpanhq qatnasti keltirip shig’aradi.
Psixoanalizdin’ printsi pier ha’m metodlarin Freyd dindi analizlew ushin da paydalanadi. 01 dinnin’ ta’biyattan adamdi qiyaliy qorg’aw, ma’deniyattin’ a’dilsizliginen qorg’aw funktsiyalarma diqqat awdaradi.
Freydtin’ ta’limati tiykannda neofreydizm filosofiyaliq ag’imi payda boladi, omn’ wa’killeri A.Adler, V.Rayx, K.Yung, E.Fromm bolg’an.
E.Fromm ortodoksalliq freydizmdi a’shkaralap, o’zinin’ ta’limatin sotsialhq xarakterdegi tu’sinikler tiykannda du’zedi. Onda adamnin’ fundamentally talaplanmn’ jiynag’i—haywanlardm’ talaplan menen uqsas bolg’an talaplar ha’m adamnin’ talaplan—o’z sa’wlesin tabadi. Ol adamnin’jasaw problemasin ko’teredi ha’m onin’ tiykarg’i qarsiliqlann: matriarxat ha’m patriarxat, ha’kimiyat ha’m boysimw,jeke bolmis ha’m ta’riyxiy bolmis h.b. keltirip shig’aradi. Omn’ filosofiyasinin’ maqsetin bul problemalardi sheshiwde adamg’a ja’rdem beriw amqlaydi. Sheshiwdin’ basli usili sipatinda uliwma muhabbatti ko’termclew alip qaraladi. O’mirdin’ mazmumn E. Fromm turmistin’ barhq tarawlannda insannm’ aktiv boliwinda ko’redi.
Ta’kirarlaw ushin sorawlar:

1. 
   Postklassikaliq filosofiyamn’ tiykarg’i ag’imlann ha’m olardin’ wa’killerin atap ko’rsetin’.
   
2. 
   Pozitivizm ha’m postpozitivizmnin’ tiykarg’i jag’daylan qanday?
   
3. 
   Freyd kontseptsiyasimn’ tiykann tu’sindirin’.
   
4. 
   Ekzistentsializm degenimiz ne? Bul filosofiyamn’ tiykarg’i kategoriyalan qanday?
   
5. 
   Nitsshe filosofiyasinin’ tiykarg’i jag’daylanna sipatlama berin’.
   

Tiykarg’i tu’sinik ha’m terminler:

1.