K berdimuratova

Dialektika kategoriyalari—rawajlanrwshi du’nyanin’ uhwmahq qa’siyetlerin sipatlawshi tiykarg’i tu’sinikler, misah, mu’mkinshilik, haqiyqathq, za’ru’rlik, tosinnanhq h.b.

13. 
    Kategoriyahq imperativ—sha’rtli, minnetli tu’rde orinlaniwdi talap etetug’in qag’iyda.
    
14. 
    Maksima—mincz-quhq qag’iydasi, minez-quhqtin’ sirtlay sa’wlelengen formulasi.
    
15. 
    Pertseptsiya—haqiyqatliqti seziwlik qabil etiw.
    
16. 
    Tezis—maqullaw tu’rinde berilgen Gegeldin’ triadasimn’ birinshi, tiykarg’i jag’dayi.
    
17. 
    Triada—Gegel filosofiyasinin’ metodi, qa’legen dialektikahq protsestin’ u’sh zvenoli strukturasin ko’rsetcdi.
    
18. 
    Fenomenologiya—sanani sirtqi du’nya menen baylamstan qutqanwg’a umtihwshi, yag’niy «taza sanam» onin’ shektegi sipatlamalann aship beriw arqah izertleytug’in filosofiyaliq bag’dar.
    

Shnug’iwlar ha’m diskussiya ushin ma’seleler:

1. 
   Ilimnin’ o’zi o’z betinshe filosofiya bola ala ma?
   
2. 
   Klassikaliq filosofiyanin’ klassikaliq emes filosofiyadan parqi nede?
   
3. 
   Gegeldin’ triadasi dep nege aytamiz?
   
4. 
   Eger shinliq paydali bolsa, onda paydani shinliq dep alip qaray alamiz ba?
   

BOLMIS FILOSOFIYASI
§1. Bolmis tu’sinigi.
Du’nyadag’i bolmis ha’m du’nyanin’ bolmisi, olardin’ universalhq xarakteri. Du’nyanin’ birligi problemasi
Ko’p sanli filosofiyaliq kategoriyalardm’ ishinde ha’r qiyli filosofiyaliq mekteplerdin’, ta’limatlardin’ kategoriyahq apparatinin’ strukturasin qurawshi bolmis kategoriyasi orayhq onndi iyclcydi. Bolmis tu’sinigi filosofiyamn’ negizgi ha’m baslang’ish kategoriyasi bolip tabiladi, sebebi ol qa’legen na’rsenin’ ha’m qubihstin’ en’ tiykarliq sipatlamasm—olardin’ jasaw, o’mir su’riw uqiplihg’in belgileydi. Bolmis ko’lemi jag’inan ken’, al mazmum jag’inan tar tu’sinik bolip, barhqti o’z ishine qamtiydi ha’m tek bir qa’siyetti—bar boliw, o’mir su’riwdi an’latadi. Bolmis tu’sinigi filosofiyada eki ma’nide qollamladi.
Tar ma’nide «bolmis» tu’sinigi materiya tu’sinigi menen barabar ahp qaraladi. Al ken’ ma’nide jasaw, haqiyqatliq haqqmdag’i sheksiz uhwma tu’sinikti an’latadi¹. Bolmis ha’m realliq ha’mme na’rseni o’z ishine qamtiytug’in sinonim tu’siniklcrdi beredi. Bolmistin’ antitezasi retinde bolmashq ahp qaraladi. Bolmis ha’m bolmashq biri birisiz o’mir su’re almaydi. Sol sebepli bolmistin’ bolmasliqqa o’z ara o’tiwi haqqinda aytiwimizg’a boladi. Bir de qubihs, na’rse, protsesjoqtan payda bolmaydi ha’m bardan joq bolmaydi. Olar bolmistin’ tek g’ana basqa formalarma o’tip otiradi. Jasaw belgisine barliq predmetlcr, protsesler, qa’siyetler, qatnaslar iye. Usig’an tiykarlang’an halda bolmistin’ formalan retinde filosofiya tariyxmdag’i mazmung’a tiykarlamp aktualhq, potentsialliq, bahaliq, idealhq bolmisti bo’lip ko’rsetiwge boladi.
Aktualhq predmetlik bolmis dep shinliqqa iye, o’mir su’rip turg’an na’rselerdin’, qubilislardin’, protseslerdin’ bolmisinaaytamiz. Potentsialliq bolmis bolsa ele realhqta joq, biraq payda boliw mu’mkinshiligine iye na’rselerdin’ bolmisin beredi. Jasaw mu’mkinshiligine iye boliw da aktualhq bolmistin’ qa’siyetine, yag’niy ol o'mir su’riw mu’mkinshiligine iye boladi. Bul belgi bahaliqlarg’a, bahaliq qatnasiqlarg’a da tiyisli. idealhq bolmis bolsa, na’rselik- substratliq bolmistin' tuwindisin beredi. 01 psixikahq ha’m ruwxiyliq du’nyasimn’ bar boliw, o’mir su’riw belgisin an’latadi.
Ko’pshilik filosofiya boymsha oqiw qollanbalannda bolmistin’ to’mendegishe klassifikatsiyasi keltiriledi².
Bolmistin’ uliwma su’wretlemesiniin’ qunlisi piramidani beredi. Omn’ tiykannda jansiz ta’biyat jaylasadi, u’stinde janli ta'biyat, onnan keyin adam jansiz, janli ha’m ruwxtin’ birligi sipatinda alip qaraladi. Bul bolmistin’ uliwma formalarinin’ ha’r biri, o’z gezeginde, qaytalanbaytug’m tiykarg’a ha’m spetsi- fikag’a iye boladi.
Jansiz ta’biyattin’ na’rselerinin’ ha’m protscslerinin' bolmisi—ta’biyiy ha’m jasalma du’nyani beredi, bug'an qosimsha ta’biyattin’ barliq hallan menen qubilislarm (juldizlar, planetalar, jer, suw, hawa, binalar, mashinalar, raduga, aynadag’i sa’wle h.b.) an’latadi. Bir so’z benen aytqanda, bug’an birinshi ha’m ekinshi ta’biyat kiredi.
Janli ta’biyattin’ bolmisi eki da’rejeni o’z ishine qamtiydi. Birinshisi, tiri, biraq ruwxiyliqqa iye emes denelerdi an’latadi, yag’niy og’an qorshag’an ortaliq penen zat almasiwdi iske asiratug’in, ko’beyiwge uqipli, biraq sanag’a iye emes deneler kiredi (planetamn’ faunasi ha’m florasi tu’rinde berilgen barliq biosfera).
Janli ta’biyattin’ bolmisinin’ ekinshi da’rejesin adam ha’m omn’ sanasmin’ bolmisi an’latadi. 01 o’z ishine konkret adamlardin’ bolmisin, sotsialhq ha’m idealhq bolmisti qamtiydi.
Bul ko’rsetilgen bolmistin’ formalarina qosimsha materiyamn’ atributi (ken’isliklik bolmis, waqithq bolmis), ha’rckettegi materiyamn’ formalan (mexanikaliq, fizikahq, ximiyaliq, biologiyaliq h.b.), materiyamn’ sho’lkem- lesiwinin’ strukturahq da’rejeleri boyinsha (molekulyarhq, populyatsiyaliq h.b.) bolmistin’ formalann bo’lip ko’rsetiwge boladi.
Bolmistin’ en’ a’hmiyetli formasi sipatinda «ja’miyetlik bolmisti» alip qarawimizg’a boladi. Ja’miyetlik bolmis retinde birinshi gezekte o’ndiris usili tu’siniledi. 01 ja’miyettin’ o’mirinin’ materialhqjag’daylann ha’m adamlardin’ bir birine ha’m ta’biyatqa bolg’an matcrialhq qatnaslann an’latadi. Ja’miyet o’mirinin’ matcrialhq jag’daylanna adamlardin’ o’mirlik iskerliginin’ mate- rialhq-texnikaliq bazasi (miynet qurallan ha’m predmetleri, qatnas, informatsiya qurallan), ja’miyet o’mirinin’ geografiyahq, demografiyahq jag’daylan, al materialliq ja’miyetlik qatnasiqlarg’a o’ndiris qatnasiqlan, basqa da ja’miyetlik qatnasiqlardin' materialliq ta’repleri, ekologiyaliq qatnasiqlar kiredi.
Ja’miyetlik bolmis ja’miyetlik sana tu’sinigi menen baylanista u’yreniledi. Ja’miyetlik sana dep ja’miyetlik bolmisti sa’wlelendiretug’in seziwlerdin’, ko’zqaraslardin’, ideyalardin’ ha’m teoriyalardin’ quramali sistemasina aytamiz. Ja’miyetlik bolmis ha’m ja’miyetlik sana arasindag’i baylams to’mendegishe mazmung’a iye:

• 
  Ja’miyetlik bolmis o’zinin’ rawajlamw bansinda aqinnda ja’miyetlik sanam aniqlaydi.
  
• 
  Ja’miyetlik bolmis ja’miyetlik sanam sa’wlelendiredi.
  
• 
  Ja’miyetlik sana ja’miyetlik bolmisqa aktiv keri ta’sir etiw mu’mkin- shiligine iye.
  

Bul keltirilgen bolmistin’ formalari bu’gingi ku’ni ilimge belgili bolg’an baqlaw, izertlew, analiz h.b. predmeti bola alatug’m mazmunnin’ ha’mmesin o’z ishine qamtiydi.
Uliwma alg’anda, bolmis, onm’ fundamental I iq printsi pleri ha’m qa’siyetleri haqqmdag’i ta’limat ontologiya dep ataladi. Пп’ birinshi ret bolmis haqqindag’i ta’limat eleatlardin’ filosofiyasinda o’z aldma ma’sele sipatinda qoyiladi. Keyin ala bolmis tu’sinigi Platon, Aristotel h.b. filosoflar ta’repinen rawajlandmladi. Ontologiya filosofiyanin’ en’ a’hmiyetli bo’legi bolip, onin’ problemalan, kategoriyalari, printsi pleri gnoseologiyamn’, sotsialhq filosofiyanin’, filoso- fiyaliq antropologiyanm’ ha’m filosofiyaliq bilimnin’ basqa da bo’limlerinin’ problemalann qoyiwg’a ha'm sheshiwge tiykar boladi.
Usinday ontologiyahq problemalardin’ biri retinde bolmistin’ birligi problemasi alip qaraladi.
Du’nyanin’ birligi problemasi
Filosofiya predmetin analizlegende filosofiyanin’ du’nyani bir pu’tinlikte (adam menen birlikte) ahp qaraytug’inhg’ina toqtap o’ttik. Du’nyani bir pu’tinlikte u’yreniwimiz ushin, bizler birinshi gczekte ha’mme qubihslardi bir birinen parqin ko’rsetiwshi belgilerden bas tartip, olardi biriktiretug’in mazmung’a diqqat awdariwimiz tiyis. Sol sebepli bizler materialliq ha’m idealhqtin’, ta’biyat ha’m sotsialhqtm’ arasindag’i ayirmashihqti esapqa almaymiz. Janlini jansizdan, bir konkret na’rseni basqasinan ayinp ko’rsetiwshi qa’siyetlerden qashiqlawimiz kerek. Na’tiyjede barliq o’mir su’rip atirg’an na’rseler ushin uliwma bolg’an tek bir belgi qaladi. Bul belgi jasawdi yamasa barliq qubihslardin’ bolmisin an’latadi. Du’nyanin’ barliq qubihslan materialliq ta, idealliq ta, ta’biyiy ha’m sotsialhq ta h.b bolmisqa iye boladi.
Bul belgi menen jaqinnan tanisayiq. Bolmis — na’rsenin’ barliq konkret belgilerin saplastmp taslag’annan keyin qalatug’in mazmun. Bul tilde de sa’wlelenedi. Na’rseler ha’m qubihslar haqqindag’i pikirlerdin’ ha’mmesi amq yaki amq emes da’rejede bolip tabiladi degen ma’nini o’z ishine qamtiydi. Bizler Baltabaev adam, bug’an qosimsha ol vrash, ol bul hayaldin’ ku’yewi, O’zbekstan puqarasi h.b. bolip tabiladi deymiz. Berilgen pikirlerdegi Baltabaev- tin’ konkret qa’siyctlerin ahp taslasaq, onda tek g’ana bolmisqa iye Baltabaev qaladi. Solay etip, bolmis tu’sinigi hawa siyaqli tilde o’z ko’rinisine iye boladi.
Sonin’ menen birge aytip o’tiwimiz za’m’r, qa’legen konkret na’rsenin’ bolmisi—fakt ma’selesi bolip, berilgen na’rsc ol haqqmdag’i bizlerdin’ pikirlewlerimizdcn g’a’rezsiz tu’rde ya o’mir su’redi yaki o’mir su’rmeydi. Baltabaev familiyah adamnin’ bar ekenligin logikahq jaqtan da’lillegenimizdi ko’z aldimizg’a keltireyik, biraq keyin ala ol o’mir su’rmewi de mu’mkin. Bizlerdin’ barliq da’lilimiz orinsiz boladi. Ya bolmasa Baltabaevtin’ jasamay- tug’inlig'm da'lillcsek, ol du’nyag’a keliwi de mu’mkin. Sol sebepli belgili berilgen na’rsenin’ yaki qubilistin’ o’mir su’riwi haqqmdag’i qa’legen logikahq da’liller tiykarsiz boladi.
Ta’biyat ha’m logika mzamlarina arqa su’yey otinp, qanday da bir qubilistin’ o’mir su’riw mu’mkinshiligi yaki mu’mkin emesligin da’lillewge boladi. Misal ushin, D.Mendeleevtin' tablitsasinin’ qa’siyetlerinen belgili ximiyaliq elementtin’ o’mir su’rip atirg’anhg’in yaki termodinamika mzamlarina tiykar- lana otinp, ma'n’gilik dvigateldin’ o’mir su’riwinin’ mu’mkin emesligin da’lil- lewge boladi.Biraq konkret berilgen almamn’ o’mir su’rip yaki o’mir su’rmey atirg’anhg’m logikahq jaqtan da’lillew mu’mkin emes.
Biraq ta du’nyada amq ha’m konkret na’rsenin’ o’mir su’riwi gu’man astina qoyilmaydi, sol sebepli du’nyada hesh na’rsenin’ o’mir su’rmeytu- g’mhg’in ko’z aldimizg’a keltiriw logikahq qarsihqqa ahp keledi: keminde du’nyada hesh na’rsenin’ o’mir su’rmeytug’inhg’i haqqinda pikirleytug’in adamnin’ o’zi boliwi kerekligi amq.
Solay etip, barliq na’rseler ha’m qubilislardin’ o’mir su’retug’inhg’m, bolmisqa iye ekenligin moyinlawimizg’a boladi. Du’nyanin’ belgili na’rselerinin’ ha’m qubihslarmm’ bolmisina qaray otirip, olardin’ uhwmahqqa iye ekinshi qa’siyetin ko’riwimizge boladi: na’rselerdin’ ha’m qubilislardin’ bolmisi o’tkinshi xarakterge iye boladi. Na’rseler ha’m qubihslar payda boladi, o’mir su’redi ha’m qanday da bir waqit arahg’mda joq boladi, bug’an qosimsha olar ken’islikte sheklengen onndi iyeleydi. Tildin’ o’zi bul qa’siyettin’ barlig’in ko’rsetedi, sebebi bizler «belgili na’rseler ha’m qubihslar» haqqinda so’z etemiz, yag’niy olardin’ bolmisin waqitta ha’m ken’islikte shekleytug’in sheginin’ barhg’i haqqinda aytanuz.
Menin’ aldimda stolda turg’an alma ken’islikte belgili, sheklengen onndi iyeleydi, ol ken’isliktin’ ko’rsetilgen noqatinda baslanadi, al kelesi noqatinda tamamlanadi. Waqitta da ol sheklengen: belgili bir waqitta ol payda boladi ha’m belgili waqittan keyin joq boladi, misah,alma jelingennen yaki shirip ketkennen keyin, yag’niy qa'legcn jag’dayda ol almaliq qa’siyetin joyitadi. Baitabaev familiyah adam da ken’islikte belgili, sheklengen onndi toltiradi, waqit arahg’inda da onin’ bolmisi sheklengen mu’ddet aralig’inda dawam etedi, sebebi ol o’ledi. Sol sebepli menin’ oynn basqa adamg’a emes, al tek g’ana mag’an tiyisli. Usi ma’nide ol ken’islikte de sheklengen ha’m waqitta da sheklengen, menin’ basqa oyim menen ol shig’arihp taslamwi mu’mkin. Qa’legen qubilistin’ ha’m qa’legen na’rsenin’ o’tkinshi xarakterin bizler «du’nyadag’i bolmis» tu’sinigi ja’rdeminde beriwimizge boladi. Solay etip, qa’legen na’rse ha’m qubihsqa du’nyadag’i bolmis degen ta’n.
Na’rseler ha’m qubilislardi u’yrene otirip, olarg’a ta’n uhwmahqqa iye olardin’ u’shinshi qa’siyetin ko’riwimizge boladi: qa’lcgen «du’nyadag’i bolmis» o’zinin’ ken’isliklik ha’m waqithq shegarasinda hesh na’rsege o’tpeydi, al ol qanday da bir na’rsege o’tedi, konkretlestirip aytqanda, du’nyadag’i basqa bolmisqa (na’rsc yaki qubilisqa) aylanadi. Alma o’zinin’ shegarasinda oni qorshag’an hawag’a aylanadi, ol o’z gezeginde jaydin’ diywallan menen baylanisadi, al bul diywallardin’ sirtinda planetanm’ atmosferasin quraytug’in hawa menen toll ken’islik baslanadi. Bul atmosfera kosmoshq gazge o’tedi, onda o’z gezeginde planetalar, juldizlar, galaktikalar h.b. ha’rekette boladi. Waqitta da na’rse ha’m qubihslar joq bolip, hesh na’rsege o’tpeydi, al qanday da bir na’rsege o’tedi, basqa halg’a o’tedi: jelingen alma asqazanmn’ mazmunma o’tedi, adam denesi o’lgennen keyin joq bolip ketpeydi, biraq ximiyahq bo’leklerge bo’linedi.
Solay etip,du’nyadag’i bolmistin’ biri ken’islikte ha’m waqitta ekinshisi menen almasip, du’nyadag’i bolmistin’ sheksiz ta’rtibin, qatarin payda etedi. Qubihslardin’ bul sheksiz qatarin bir pu’tin du’nya dep atawinuzg’a da boladi.
Bir pu’tin du’nya o’tkinshi xarakterge iye ken’islikte ha’m waqitta sheklen- gen na’rse ha’m qubihslardan tunwma qaramastan, o.’zi ken’islik ha’m waqitta shegarag’a iye boliwi mu’mkin emes. Barliq na’rselerdi o’z ishine qamtip, ol shcklengen belgili orindi iyelewi mu’mkin emes, sebebi bul belgini moyinlaw onnan tisqanda basqa na’rsenin’ barhg’in moyinlawdi talap etedi. 01 waqitta da payda bolmaydi ha’m joq bolmaydi, sebebi om moyinlaw da basqa na’rsege o’tiwdi an’latqan bolar edi. Du’nyanm’ basqa jeke na’rselerden ha’m qubilis- lardan bir pu’tinlik sipatindag’i bul ayirmashihg’in ko’rsetiw ushin «du’nyanm’ bolmisi» degen tu’sinikti kirgizemiz.
Du’nyadag’i bolmis ha’m du’nyanm’ bolmisi qarama-qarsi tu’sinikler sipatinda ha’rekct etedi: birinshisi o’tkinshi ha’m sheklengen, ekinshisi ma’n’gi ha’m sheksiz. Basqa ta’repten, du’nyadag’i bolmis ha’m du’nyanm’ bolnusi tu’sinikleri o’z ara baylamsqan. Rasinda da du’nyadag’i bolmisti analizley otirip, bizler du’nyanm’ bolmisina o’ttik, al du’nyanin’ bolmism analizlew bizlerdi qaytadan du’nyadag’i bolmisqa, yag’niy du’nyanin’ bolmism quraytug’in dara na’rse ha’m qubihslardin’ jasawina ahp keledi.
Bul tu’siniklerdin’ to’mendegi a'hmiyetli belgisin aytip o’tiwimiz tiyis. Bir ta’repten qa’legen na’rse ha’m qa’legen qubihs du’nyadag’i bolmistin’ jiynag’i sipatinda tu’siniliwi mu’mkin. Misali, menin’ aldimda turg’an alma, shep ha’m on’ bo’leklerden, tuqimnan, qabiqtan turadi. Bul bo’leklerdin’ qa’legeni o’tkinshi: birewi ken’islikte ekinshisine o’tedi ha’m waqitta o’zgeredi. Adam denesi de ken’islikte bir birine o’tip otiratug’in ha'm waqitta o’zgere- tug’in organlar ha’m bo’leklerden turadi. Misal ushin, bizlerdin’ denemizdi quraytug’in organikaliq kletkalar u’zliksiz o’lip ha’mjan’alan menen almasip otiradi. insannin’ ishki du’nyasi bir birin almastiratug’in sezimlerdin’, obraz- lardm’, emotsiyalardin’ ha’m oylardin’ ag’iminan turadi.
Basqa ta’repten, qa’legen na’rse sahstirmah tu’rde o’zgermeytug’in ha’m berilgen na’rse tu’rinde saqlanatug’in mazmundi beredi. Misah, alma o’zinin’ bo'leklerinin’ o’zgermeli boliwina qaramastan alma bolip qala beredi. A’lbette, bir da’ryag’a eki ret kiriwge bolmaydi, sebebi ol o’zgerip ha’mag’ip turatug’in na’rseni an'latadi (Bul ma’nide Geraklit duris aytqan). Biraq bul o’zgerislerge qaramay da’rya sol da’rya bolip qala beredi. A’miwda’rya—Sirda’ryag’a, al Sirda’rya—Volgag’a aylanbaydi. Bul ta’repten qa’legen na’rse du’nyanin’ bolmismin’ o’zgeshe ana login beredi. 01 barhq o’zgerislerge qaramay o’zin saqlap qaladi.
Bir pu’tinlik retinde alip qaralatug’in na’rse ha’m bir pu’tin du’nyanin’ arasinda tag'i da bir a’hmiyetli uqsashq bar. Bir pu’tin du’nyani bizler scrley almaymiz, sebebi barliq waqitta bizler omn’ anaw yaki minaw fragmenti menen islesemiz. Ha’zirgi zaman kosmologiyasi bizlerge radioteleskoplarda ashilatug’m du’nyanm’ bizin’ «Qus joli» dep atalatug’m galaktikag’a kiretug’in metagalaktikanin’ tek g’ana birbo’legin quraytug’inhg’m tastiyiqlaydi. Bunday metagalaktikamn’ a’lemde ko’pligi shamalanadi. Bug’an qosimsha du'nyam waqittin’ tek berilgen moinentinde baqlawg’a boladi.
Biraq, jekke na’rseni de bizler tolig’i menen baqlay almaymiz. Misali, men almag’a qarap omn’ tek aldin’g’i mag’an qaratilg’an bo’legin ko’re alaman, sol waqittin’ o’zinde men omn’ artqi betin ko’re almayman. Omn’ obrazin qiyalimda oylaw da’rejesinde payda etiwim mu’mkin. Almanin’ ishki ta’repin om quraytug’in omn’ bo’leklerin bir jerge ja’mlegen halda uliwma ko’re almayman. Ha’tteki almam kesip, men omn’ barlig’in emes, al tek g’ana kesilgen jerin ko’re alaman. Men om berilgen waqit aralig’inda qanday ekenligin ko’re alaman, biraq om waqittag’i berilgen barliq hallann, o’tmishtegi ha’m keleshektegi hallarin ko’re almayman.
Konkret adamdi da bizler dara jag’dayda qabil etemiz: berilgen waqit aralig'inda, denenin’ berilgen ta’repin, berilgen waqittag’i omn’ oylarin qabil- laymiz. Adamnin’ barlig’i almaday yaki bir pu’tin du’nyaday bizlerge hesh waqitta berilmeydi.
Bir pu’tin du’nya, bir pu’tin dara na’rse bizin’ seziw organlarimizg'a aktualliqta berilmeydi. Olardin’ ha’r biri bizlerge oylawliq obrazlarda, yad iskerliginde, oylaw da’rejesindegi uliwmalastiriwlarda sa’wlelenedi.
Solay etip, qa’legen na’rseni ken’islik ha’m waqitta bir birin almastiratug’in du’nyadag'i bolmislardin’ jiynag’i retinde ha’m sonin’ menen birge du’nyanin' bolmismin’ o’zgeshe ko’rinisi sipatinda alip qarawg’a boladi. Bul berilgen filosofiyaliq tu’siniklerdin’ universallig’in ko'rsetedi. Du’nyadag'i bolmis ha'm du’nyanin’ bolmisi tu’sinikleri na’rseler ha’m du’nyanm’ bir pu'tinliginin’ o’zgerislerge ushirawinan biyg’a’rez o’zlerin saqlap qaliwin sa’wlelendiredi.
Endi to’mendegi: du’nyanm’ bolmisin beriwshi ken’islikte ha'm waqitta jasaytug’in barliq qubilislardin’ jiynag’i birlikti bere me yaki ol jiynaq bolip, onda qa’lcgen qubilis o’z betinshe, bir birinen g’a’rezsiz, bir birin ken’islik ha’m waqitta almastmw arqali jasay ma? - degen sorawdi qoyiwimizg’a boladi.
Bul sorawdi basqasha qoysaqta boladi. Pu’tin du’nya birlikke iye me yaki ko’p tu’rli me? Egerde ol birlikke iye bolsa, onda onin’ tiykarinda ne jatir?
Bul sorawdin’ mazmumn konkret misalda ko’rip o’teyik. Jerde jasawshi adamzat ha’r qiyli ma’deniyattin’ ha’m tsivilizatsiyalardin’ jiynag’in beredi. Bul ma'deniyat ha’m tsivilizatsiyalardin’ birge aling’an jiynag'i birlikke iye me yaki ol tek g’ana jiynaqti bere me? Basqasha aytqanda, adamzat ma’deniy ko’p tu’rliliktin’ birligi me yaki ma’deniy birliktin’ ko’p tu’rliligin bere me?
Ma’deniyattin’ ko’p tu’rliligi tiykarinda bizler bir pu’tinlik retinde adam- nin’ ma’deniyati birlikti beredi dep pikir ju’rgize almaymiz. Du’nyanm’ bolmi- sinan da bizler onin’ birligin yaki ko’p tu’rliligin keltirip shig’ara almaymiz. Bul jerde du’nyag’a ko’zqarasliq tan’law ju’rgiziwimiz kerek. Sebebi eki ko’zqa­rasti da da’lillewge boladi. Usig’an baylamsli, tan’lawdi talap etetug’in mazmun payda boladi. Bul jerde to’mendegi variantlardi keltirip o’tiwimiz mu’mkin.
Birinshi variant. Du’nya o’zinshe, bir birinen g’a’rezsiz jasaytug’in du’nya- lardin’, ma’deniyatlardin’, insanlardin’, qubilis ha’m na’rselerdin’ ko’pligi. Bunday filosofiyaliq pozitsiya plyuralizm dep ataladi.
Usinday pozitsiyada nemets oyshih Gotfrid Vilgelm Leybnitstin’ (XVII-

17. 
    a’sirlerde jasag’an) filosofiyasi boldi. Onin’ pikirinshe, du’nya ruwxiy atomlardan, monadalardan quralg’an. Bul monadalar o’zinen o’zin ha’m qorshag’an ortaliqti qabillawdi do’retedi. Misali, aytayiq, men berilgen auditoriyam studentler menen birge ko’rip turman, keyin men o’zimnin’ ko’shede ketip baratirg’ammdi ko’remen h.b.Usi menin’ «menim» o’zinen menin’ ko’rip ha’m qabillap turg’an na’rselerimdi do’retedi. Leybnitstin’ pikirinshe, «monadalar aynag’a iye emes», sebebi olar o’z ara qatnasiqqa tu’speydi, al o’zi o’zi menen sheklenedi.
    

Biraq bul jerde« monadalar du’nyasin qabil etiwler arasindag’i real o’mir su’rip turg’an uqsashqti qalay tu’sindiriwge boladi?—degen soraw payda boladi. Aytayiq, bizler bul jerde bir birinen izolyatsiyada qalg’an monadalarrmz, biraq bizler birdey waqitta bul auditoriyam ha’r qiyli ko’zqarastan bolsa da qabillaymiz. Bul uqsashqti qalay tu’sindiriwge boladi, eger bizlerdin’ qa’le- genimiz o’zlerimizden qorshag’an du’nyam jekke qabillawdi do’retsek? Bul sorawg’a juwap beriw ushin Leybnits «ulli saatshim» kirgiziwge ma’jbu’r boladi. Ol monadalardi olardin’ du’nyani qabil etiwi bir birine sa’ykes keletug’inday etip qotlag’an.Bul «ulli saatshi» quday bolip tabiladi.
Ekinshi variant. Du’nya ko’p tu’rli, biraq bul ko’p tu’rliliktin’ tiykarinda bir baslama turipti, ol du’nyani qanday da bir sistemag’a biriktiredi. Bul ko’zqaras monizm dep ataladi.
Monizm eki tu’rli boladi. Ruwxiy ha’m materialistlik. Birinshi jag’dayda bir baslama retinde ruwxiy baslama ahp qaraladi. Ekinshi jag’dayda bunday baslama retinde materiya ahp qaraladi.
Misal keltirip o’teyik. Binasalmip atir. Bul bina ko’p gerbishlerdin’birligin beredi, olar materialliq, seziwlerde beriledi, bizin’ seziw organlanmiz ja’rdeminde qabillanadi. Biraq amq, gerbishlerdin’ bul materialliq qa’siyetleri binanin’ qanday bolatug’inhg’m amqlay almaydi. Berilgen birdey gerbishlerden kazarmani da, ko’p etajli jaydi da yaki meshitti de sog’iwg’a boladi. Bul jerde ne na’rse aniqlawshi baslamam beredi? Amqlawshi baslama retinde arxitektordin’ oyi, yag’niy qandayda bir ruwxiy baslama alip qaraladi. Bul ruwxiy monizmge keltirilgen misal.
Biraq, bizler Quyash sistemasi siyaqli sistemani alayiq.
Bul jerde planetalar, kometalar, asteroidlar, ay ha’m quyashtin’ o’zinin’ jiynag’i bir pu’tinlikti payda etedi ha’m ol tartihwdm’ bir materialliq maydam menen ta’rti plestiriledi. Bul jerde bizler materialliq baslama tiykannda birlikke iye bolamiz, yag’niy bizler materialistlik monizmge misal keltirdik.
Endi bir pu’tin du’nyani alip qarayiq. Egerde bizler onin’ tiykanna materialliq baslamam qoysaq, onda bizler materialistlik du’nyag’a ko’zqarasti tan’lag’an bolamiz. Egerde bizler du’nyanm’ tiykanna ruwxiy baslamam qoysaq, onda idealistlik du’nyag’a ko’zqarasti tan’lag’animizdi bildiredi.
Bul jerde tan’law za’ru’r, sebebi ilimnin’ hesh bir berilgenleri bir pu’tin du’nyanin’ ma’selesin sheshiwge ja’rdem berc almaydi. Bul ma’sele du’nyag’a ko’zqarashq tan’law ma’selesi bolip tabiladi.
Ruwxiy yamasa idealistlik monizmnin’ wa’killeri retinde grek filosofi Platon, anglishan filosofi Dj.Berkli, nemcts filosoflan iogann Fixte, Fridrix Shelling, Georg Gegel¹, al materialistlik monizmnin’ wa’killeri retinde grek filosofi Demokrit, frantsuz materialistleri Deni Didro, Klod-Adrian Gelvetsiy, Etenn Bonno de Kondilyakti ahp qarawg’a boladi. Materialistlik du’nyag’a ko’zqarasqa K.Marks, F.Engels, V.Lenin de iye edi.
Plyuralizm ha’m monizmnen basqa u’shinshi—dualizm bag’dan da bar. Bul ko’zqaras eki bir birinen g’a’rezsiz tiykarlar — oylaw tu’rindegi ruwxiy, ha’m ken’islikti toltiratug’m denelik substantsiya tu’rindegi materialhqtin’ o’mir su’retug'inhg’in moyinlaydi. Eki tiykar hesh qanday uhwmahqqa iye emes. Bul ko’zqaras XVII a’sirdegi frantsuz oyshili Rene Dekartqa tiyisli. Biraq, ne ushin oylawdin’ nizamlari ha’m ta’biyat nizamlari bir birine sa’ykes keletug’min ha’m du’nyani biliwge bolatug’inhg’m tu’sindiriw za’ru’rligi payda boladi. Ha’m ne ushin bizlerdin’ denelik ha’reketlerimiz bizlerdin’ oylanmizg’a sa’ykes kelcdi? Men qolimdi qisiwdi oyladim, ha’m ol qisildi. Qalay ken’islikte onndi iyelcmeytug’in menin’ oyim menin’ denelik bulshiq etlerime ta’sir etedi ha’m olar ha’reketke keledi?
Dekart ma’seleni Leybnitske uqsas tu’rde sheshedi. Ol qudaydi kirgizedi, ol denelik ha’reketler menen menin’ oylarimnin’ sa’ykesligin ta’miyinleydi. Quday menin’ oyim menen menin’ qohmnin’ ha’reketin sa’ykeslendiredi.
Quday ta’biyat nizamlari menen oylaw nizamlann bir birine sa’ykeslendiredi, sol sebepli du’nyani biliwge boladi.
Solay etip, du’nyani plyuralistlikha’m monistliktu’siniw mu’mkin.Monistlik du’nyani tu’siniw eki variantqa—materialistlik ha’m idealist 1 ikke—iye. Dualistlik usilda du’nyanm’ tiykanna eki baslama qoyildi.
Bul bag’darlardin’ ishinde jetkilikli da’rejede da’lillengen materialistlik monizm bolip tabiladi. Omn’ tiykarg’i jag’dayi: du’nyanm’ birligi omn’ mate- riallig’inda degendi an’latadi. Berilgen mazmun bir neshe jag’daylarda konkret- lesedi. Birinshisi, du’nya birlikke iye, ol substantsialliqqa iye. Ha’mme o’mir su’rip turg’anlar substantsiya yaki omn’ qa’siyetleri bolip tabiladi. Substan­tsiya atributlarg’a iye. Materiyamn’ atributlannm’ biri sipatinda sa’wleleniw alip qaraladi, ol materiyamn’ qa’legen strukturahq da’rejesinde o’mir su’redi. Sa’wleleniw quramalasiw qa’siyetine de iye. Bu’gingi ilimge belgili omn’ en’ joqari formasi sipatinda individualliq sana alip qaraladi. 01 adamnin’ sanasina tiykarlanatug’in ruwxiyliq substantsiyag’a qarama-qarsi mazmundi bermeydi, al omn’ en’ a’hmiyetli qa’siyetlerinin’ birin an’latadi. Sanamn’ substantsialliq xarakteri materiya ha’m sana arasindag’i absolyutlik qarsiliqti alip taslaydi, biraq olardin’ arasindag’i sahstirmali ayirmashiliqti saqlap qaladi.
Ekinshisi, du’nya o’zinin’ fizikaliq strukturasi boyinsha birlikke iye. ilimnin’ bergen mag’liwmatlarina qarag’anda, Quyash ha’m a’lemnin’ basqa juldiz- larinda tiykannan jerdegidey ximiyaliq elementler, fizikaliq zatlar ha’m may- danlar o’mir su’redi. A’lem ierarxiyaliq bir birine bag’inatug’in sheksiz ko’p sistemalardin’ sistemasin beredi. Omn’ basqa konkret sistemalardan parqi sonda, ol ken’islikte ha’m waqitta sheklenbegen bolip, jabiq emes, al ashiq sistemam beredi. Materiyamn’ sistemalilig’i konkret sistemalardin’ o’z ara baylamsin an’latadi.
U’shinshiden, du’nya qubilislar arasindag’i ishki qatnaslar jag’inan birlikke iye. Qa’legen funktsionalliq, o’zin o’zi sho’lkemlestiretug’in, maqsetlik h.b. baylamslar tiykannda barliq waqitta sebeplilik boladi. Sebepli baylamstin’ belgileri sipatinda waqitliq izbe-izlilik, qaytalanbawshiliq, payda etiwshilik alip qaraladi.
To’rtinshiden, o’zinin’ mzamlan boyinsha du’nya birlikke iye. Belgili bir aspektlerde du’nya fizikaliq mzamlar boyinsha birlikke iye, basqa aspcktlerde du’nyanm’ birligi ximiyaliq, biologiyaliq mzamlar menen, al bir pu’tinlik halinda omn’ birligi dialektikamn’ en’ uliwmaliq mzamlan menen iske asinladi.
Besinshiden, du’nyao’zinin’ kelip shig’iwi boyinsha birlikke iye. Solay etip, du’nya filosofiyaliq ma’nide plyuralistlikemes, al ol monistlikxarakterge iye, ha’m bul monizm substantsialliq, na’rselik-substratliq, kauzalhq (sebepli), nomologiyaliq (nomos—nizam), genetikaliq birlikti an’latadi¹.
§2. Materiya ha’m ha’reket kategoriyalan
Du’nyanin’ materialliq birligin moyinlaw, du'nyanm' ko'p tu’rli qubilis- larinin' birligin moyinlawdi, yag’niy du’nyanin' birliginin’ tiykarinda materiya- nin’ turg’anlig’in an’latadi.
Materiya kategoriyasi o’zinin’ tariyxina iye. Antikaliq filosofiyada materiya («materiya» latin so’zi, “zat», «material» degen ma’nige iye) barliq na’rselerdin’ kelip slug’iwin an’latatug’in birinshi zatti an’latti. Materiya tu’sinigi filoso- fiyaliq oydin’ rawajlamwinda bir neshe basqishlardi basip o’tti. Birinshi basqish materiya haqqinda ko’rgizbeli-seziwlik oy-pikirlerdin’ payda boliw basqishi depataldi. Misal ushin, A’yyemgi Gretsiyamn’ en’ birinshi filosoflan bolmistin’ materialliq birinshi baslamasin amqlaw ma’selesin o’zlerinin’ aldina maqset etip qoydi.Ha’m onday birinshi baslama retinde olar ha’r qiyli tiykarlardi ahp qaradi. Fales birinshi baslama retinde suwdi, onin’ sha’kirti Anaksimandr— sheksizlikti, onin’ tili menen aytqanda apeyrondi, al Anaksimandrdin’ sha’kirti Anaksimen bolsa hawam birinshi baslama retinde ahp qaradi.
Geraklit bolsa birinshi baslama retinde o’zgeriste o’mir su’retug’in du’nyahq otti aytadi. Ot barliq na’rselerge aylanadi, al barliq na’rseler otqa aylanadi. Du’nyaliq ottin’ o’zgeriw mzamin Geraklit «logos» dep ataydi.
Solay etip, bul oyshtllar na’rselerdin’ ha’m Kosmostin’ tiykari retinde seziwler ja’rdeminde ko’rgizbeli tu’rde qabillanatug’in ta’biyat ku’shlerin alip qaradi.
Ekinshi basqish materiya haqqinda abstraktlik tu’siniklerdin’ payda boliwi menen baylamsli bolip, ol atomistlik basqish dep te ataladi. Bul basqishti fizikalistlik basqish dep te ataydi, sebebi ol fizikahq analizge tiykarlanadi. Zat atomnan quralg’an dep tu’sindiriledi. Bul basqish birinshi basqishtin’ qura- mmda payda bolip, XVH-XIX a’sirlerdegi fizika ha’m ta’biyiy ilimler bazasinda rawajlandinldi.
Demokrittin’ pikirinshe, du’nya atomlar ha’m boshqtan turadi. Olardin’ bo’linbeytug’in ha’m ma’n’gi jasaytug’in mayda bo’lekshelcr ekenligin Demokrit «shan’Iar» teoriyasina tiykarlamp tu’sindirdi.
Keyin ala filosof-materialistler Demokrittin’ atom ha’m boshq haqqmdag’i ta’limatin belgili birda’rejede qaytaladi desek te boladi. P.Gassendi, i.Nyuton, M.Lomonosov, Gelvetsiy, Golbax h.b. pikirinshe, materiya qa’siyetlerdin’ sheklengen jiynag’inan ibarat da'slepki qunlts materiah sipatinda tu’sindirildi. Adamzat biliwi materiyanin’ berilgen qa’siyetlerin izbe-izlikte ashiw arqali, na’rselerdin’ tu’p tiykann u’yreniwge ahp keledi. Biliw protsesi materiyanin’ en’ keyingi qa’siyetin biliw arqali o’zinin’ absolyutlik son’ina jctedi. XIX a’sirdegi ta’biyattaniw ilimlerinin’ wa’killeri birinshi materiyanin’ en’ keyingi qa’siyetin ashiwg’a jaqinladiq dep, olardin’ pikirinshe, materiya bo’linbeytug’in mayda bo’lekshelerden—atomlardan turadi dep tu’sindirildi. Nyuton mexanikasinda atoinlardin’ en’ tiykarg'i sipatlamasi—massasi—atomlardag’i jaylasqan mate- riyanm’ sanimn' o’leshcmi retinde aship ko’rsetildi. Atomlar klassikaliq mexanikanm’ nizamlari boymsha ha’reket etedi ha’m bul ha’reket du’nyadag’i bolip atirg’an barliq qubihslardi tu’sindiriwge ja'rdem etedi. Fizika o’zinin’ en’ son'g’i turaqli formasin jaqinda qabillaydi degen pikirler aytiladi. Bunday ko’zqaraslar, materiyam teklik ha’m tu’r o’zgesheligi ja’rdeminde aniqlaw metafizikaliq pikirlcrdin' u’stem su’riwine ahp kelip, u’shinshi basqishtag’i ta’biyiy ilimlerdin’ krizisine tiykar bola aldi.
XIX a’sirdin’ aqm—XX a’sirdin’ basindag’i fizikadag’i jan’a revolyutsiya materiyamn’ metafizikaliq tu’siniginin’sheklengcnligin ko’rsetti. Elektronmn’, radioaktivlik qubihslarmin’ ashiltwi, elcktron teoriyasmin’ do’rctiliwi, elektron massasinin’ tezlikten g’a’rezliligin aniqlaw materiya-atom haqqindag’i bunng’i ko’zqaraslardi kriziske ushiratti. Birinshi materiya joq bolip ketti degen pikirdi payda etti. Bul jerde bizler ushin en’ a’hmiyetlisi, ta'biyat ilimlerindegi ilimiy ashihwlardin’ atomnin’ qa’siyetleri haqqmdag’i bizlerdin’ go’ne pikirlerimizdin’ shegarasimn’ ken’eyiwine ahp keliwinde. Atom o’zinin’ bo’linbeytug’inhq qa’siyetin jog'altti ha’m onin' basqa qa’siyetlerge iye ekenligi tu’sinikli boldi. Ta’biyiy ilimlerdin’ rawajlamwi materiya tu’sinigine jan’a amqlamanin’ beriliwin talap etti. 01 aniqlama gnoseologiyahq jaqtan beriliwi sha’rt edi. Sebebi materiya tu’sinigi ken’ tu’sinik bolip, oni basqa ken’ tu’sinik arqali tu’sindire almaymiz, yag’niy materiyam tek ha’m tu’r o’zgesheligi boymsha amqlawg’a bolmaydi.
Materiyag’a berilgen gnoseologiyahq amqlamada tek g’ana materiyamn’ bir qa’siyeti, bizin’ sanamizdan g’a’rezsiz jasaytug’in obektiv realliq boliw qa’siyeti sa’wlelengen. Bul aniqlama ilimlerdegi revolyutsiyalar materiyamn’ joq boliwin emes, al bizlerdin’ materiya haqqmdag’i bilimlerimizdin’ sheginin’ joq bolg’anhg’in ko’rsetedi. Materiyam bizin’ sanamizdan g’a’rezsiz ha’m tisqarida jasaytug’in obektiv realliq retinde tu’siniw onin’ metodologiyahq a’hmiyetke iye ekenligin de an’latadi. Materiyamn’ mazmumnda birinshiden, onin’ sapaliq jaqtan sheksizligi, ken’islik ha’m waqitta sheksizligi, absolyut birinshi baslamanin’ o’mir su’riwin moyinlaw menen u’ylespeytug’inhg’i sa’wlelengen. Ekinshiden, filosofiyanin’ tiykarg’i ma’selesine juwap berilgen. U’shinshiden, materiya tu’sinigine beriletug’in filosofiyaliq amqlamam mate- riyamn’ du’zilisi, qa’siyetleri ha’m tu’rleri haqqmdag’i ta’biyiy-ilimiy pikirler menen shatastirmaw aytilg’an. To’rtinshiden, ontologiyahq ha’m gnoseologiyahq eki ta’rcptin’ birligi ko’rsetilgen. Materiyamn’ ontologiyahq aspekti materiyamn’ obektiv realliq ekenligin moyinlawdi an’latadi. Bul bag’darda materiya biliwshi subektten g’a’rezsiz “o’zinde” ha’m “o’zi ushin” o’mir su’redi. Gnoseologiyahq aspektte materiya “bizler ushin”, yag’niy om bizlerdin’ biliwimiz qiziqtiradi. Bul amqlamada materialliq ha’m idealhq, materiya ha’m sana bir birine qarsi qoyiladi.
Solay etip, u’shinshi etap XIX-XX a’sirlerdin’ kesilisiwindegi ta’biyiy ilimlerdegi krizis penen baylanisii bolip, bul basqish materiya haqqindag’i gnoseologiyahq tu’siniktin’ payda boliwi menen xarakterlenedi.
Materiya tu’siniginin¹ rawajlamwinm’ to’rtinshi basqishi matcriyani substantsiya sipatinda tu’sindiriw menen baylanisli.
Bul basqishti materiyam substantsionalliq tu’siniw basqishi dep atap, om Dekart, Spinoza, Kanttin’ h.b. filosollardin’ ta’limatlarinda ko'riwimizge boladi. Materiya do’retilmeydi ha’m joq bolmaydi, ol waqitta ma’n’gilik, al ken’islikte sheksiz bolip, ha’rekct, kcn’islik, waqit, sistemaliliq, o’zin-o’zi sho’lkemlestiriw, ha’tteki, sana da materiyamn’ qa’siyetlcri bolip tabiladi. Ha’zirgi waqitlan materiya haqqindag’i gnoseologiyahq ha’m substantsionalliq tu’siniklcr materiya haqqinda bizlerge da’slepki mag’liwmatti beretug’in tiykarg’i tu’sinikler bolip tabiladi.

17. 
    a’sirdin’ aqirinda ta’biyiy ilimlerde revolyutsiya baslanadi. Atomlardin’ quramali strukturag’a iye ekenligi, yag’niy olardin’ bo’Iinetug’inlig’i, bir birine aylamw uqiplihg’ina iye bo’lekshelerden turatug’inlig’i aruqlandi. Solay etip, materiyamn’ tiykannda da turaqli ha’m ma’n’gi hesh na’rsenin’joqlig’i da’lil- lendi. Ko’pshilik lilosoflar materiyam du’nyanm’ birliginin’ tiykan dep alip qarawg’a bolmaydi degen de juwmaqqa keldi. Sol da’wirdegi aforizmdi keltirip o’teyik: “ Materiya joq boldi, tek g’ana ten’lemeler qaldi”. Biraq matematikaliq ten’lemeler oylaw da’rejesindegi abstraktsiyalar bolip tabiladi. Bunin’ o’zi fizikamn’ du’nyamn’ tiykannda ruwxiy baslamamn’ bar ekenligi haqqinda juwmaqqa keliwdi an’latti.
    

Ta’biyiy ilimlerdegi revolyutsiyanm’ materialistlik tu’sindirmesinde materiyamn’ qandayda bir konkret aqirg’i qa’siyetlerinin’ joq ekenligi, omn’ atomlar menen sheklenbeytug’inlig’i ko’rsetiledi. Biraq materiyamn’ eki qa’siyetke iye bolatug’inlig’i aytiladi; birinshiden, materiyamn’ bizin’ sanamizdan g’a’rezsiz o’mir su’riwi, ekinshiden, materiyam bizin’ sanamizdin’ biliwi.
Ha’zirgi waqitta en’ uliwma amqlama retinde materiyam substantsiya ha’m subekt tu’sinigi arqali tu’sindiriw alip qaraladi.
Substantsiya degenimiz ne? Ol o’zlikke iye, barliq o’zgerislerde o’zin saqlap qalatug’in tiykar. Substantsiyag’a misal retinde insandi alip qarawimizg’a boladi. 01 barhq o’zgerislerde (denelik, ruwxiy) tap usi berilgen insan sipatinda saqlanadi. Aristoteldin’ Sokrat deni saw yaki awmw, jas yaki qartayg’an, kewilli yaki ashiwda boliwi mu’mkin, biraq ol Sokrat bolip qala beredi degen so’zin yadqa tu’sireyik.
Materiya substantsiya retinde, birinshiden, barliq o’zgeris jag’dayinda saqla- natug’in mazmun, ekinshiden, tap sol o’zgerislerge baylanisli saqlanatug’in tiykar bolip tabiladi. Тек g’ana ken’islik ha’m waqitta o’zgeriw arqali materiya barliqtin’ birden bir tiykan bola aladi.
Materiyamn’ substantsiya sipatindag’i tu’siniliwinin’ da’lili retinde fizikadag’t saqlaniw mzamlan—energiyamn’, impulstin’, zaryadtin’ h.b.—alip qaraladi.
Endi materiyamn’ subekt sipatindag’i amqlamasina toqtap o’teyik. Filosofiyada subekt dep o’zinin’ jeke o’zgerislerinin’ sebebi ha’m deregi sipatinda tu’siniletug’in mazmun alip qaraladi. Misal ushin, egerde insannin’ is-ha’rckctlcri ha’m minez qulqi onin’ jeke sheshimi ha’m erkinin’ na’tiyjesi bolip tabilsa, onda insan subekt retinde ahp qaraladi. Biraq insannin’ minezi sirtqi sharayatlar menen amqlamp baslansa yaki insannin’ o’zi o’zi menen bolip atirg’an na’rselerdin’ ayipkeri sipatinda sirtqi sharayatlardi yaki basqa adamlardi alip qarasa, onda ol subekt bola almaydi, ol obektke yaki basqa na’rselerge uqsag’an na’rsege aylanadi.
Materiya du’nyada bolip atirg’an na’rselcrdin’ ha’mmesin o’z ishine qamtiy otirip, barliq o’zinin’ qa’siyetlerinin’ ha’m o’zgerislcrinin’ aqirg’i deregi ha’m sebebi sipatinda ahp qaraladi.
Materiyam basqasha tu’sindiriw onin’ o’zgerislerinin’ sebebi retinde onin’ o’zin emes, al qanday da bir basqa na’rseni alip qarawdi moymlaw menen baylamsli. Biraq, materiyag’a qatnasta basqa mazmun retinde tek g’ana ruwxiy baslama boliwi mu’mkin. Ruwxiy baslama materiyanin’ barliq o’zgerislerinin’ aqirg’i deregi bolip tabiladi. Solay etip, bizler qudaydin’ o’mir su’riwin moyin- lawg’a ma’jbu’r bolamiz. Yaki bizler materiya o’zinin’ jeke o’zgerislerinin’ ha’m o’mir su’riwinin’ sebebi, yag’niy subekti ekenligin moyinlaymiz, yaki qudaydin’ bar ekenligin moymlawg’a ma’jbu’rmiz.
Substantsiya ha’m subekt boliw o’zin amqlawg’a uqipli ha’m jetkilikli boliwdi an’latadi. Biraq, bul sipatlamalardi tek g’ana materiyam amqlaw ushin g’ana emes, al do’retiwshilik protsesti tu’siniw ushin da qollamwg’a boladi.
Jaziwshi roman jazip baslaydi ha’m aldinnan ol barliq na’rseni: ha’reket etiwshilerdin’ minez-qulqin, olardin’ is-ha’reketlerin, syujetlerdi h.b. oylap qoyadi. Biraq, qanday da bir basqishta situatsiya basqasha bolip ha’wij alip ketiwi mu’mkin. Endi jaziwshi romandi jazbaydi, biraq roman qanday da bir ruwxiy baslama sipatinda jaziwshimn’ ja’rdeminde o’zin o’zi jazip baslaydi, ha’m jaziwshi syujetti o’zgertiwge, qaharmanlardin’ ta’g’dirin o’zgertiwge erkli bolmay qaladi. Jaziwshi ushm da syujet ku’tilmegen jag’daydi payda etiwi mu’mkin. Jaziwshimn’ jobasi boymsha to’rtinshi bapta o’liwi kerek bolg’an personaj ku’tilmegende u’ylenedi. Jaziwshi hesh na’rse qila almaydi. Roman jaziw protsesinin’ ruwxiy substantsiyasi ha’m subekti retinde ahp qaraladi. Roman jazilip bolg’an waqtinda, jaziwshi og’an hesh na’rseni qosa almaydi, roman tamamlang’an bir pu’tinlik sipatinda o’mir su’redi.
Substantsiyanm' ha’m subekttin’ basqa misali sipatinda, joqanda aytilg’anday, o’zinin’jeke ta’g’dirinin’jaratiwshisi ha’m o’zinin’ is-ha’reketleri ushm juwap- kershilikke iye bolatug’in insan ahp qaraladi.
Substantsiya ha’m subekt kategoriyalan materialliq qubihslar ushm da, ruwxiy qubilislardi su’wretlew ushm da qollamlatug’mlig’m aytip o’tiwimiz orinli boladi. Quyash sistemasi materialliq substantsiya bolip, o’zinin’ jeke o’zgerislerinin’ subekti sipatinda alip qaralsa, al insan ha’m ko’rkem shig’arma ruwxiy substantsiyalar ha’m subektler sipatinda ahp qaraladi.
Al du’nya bir pu’tinlik retinde materialistlik tu’sindirme boymsha ken'is- liktegi ha’m waqittag’i o’zinin’jeke o’zgerislerinin’ substantsiyasi ha’m subekti bolip tabiladi.