K ic h ik b iz n e s V a t a d b ir k o r L ik f a o L iy a t in I r e ja L a s h t ir is h

K o r x o n a n in g b osh q a ru v o rgan in i tash k il etish. 
Yangi tashkil 
etilgan korxonaning asosiy muammolaridan biri faoliyatli organizmni 
bunyod etishdir. Uning doirasida ishchilar o'z faoliyat maqsadlari va unga 
erishish yo'llarini aniq anglashlari lozim. Agar yangi tashkil etilgan 
korxona yaxshi ishlaydigan va yaxshi boshqariladigan ishlab chiqarishga 
aylanmasa, u tanazzulga duch kelib, jalb etilgan katta kapital ham, 
mahsulotning yuqori sifati ham, hatto unga talab ham yordam bermaydi.
Nyu-York 
universiteti 
Biznes 
maktabining 
professori 
Piter 
Drukeming fikricha, yangi korxonadagi boshqaruv quyidagilami talab 
qiladi:
-bozorda diqqatni biror narsaga qaratishi;
-naqd pullami rejalashtirish va tartiblashtirish bilan bog'liq 
jarayonlar rivoj ini oldindan ko'ra bilishni;
-oliy boshqaruv bo'g'inini unga zaruriyatdan oldin tuzishni.
Agar mahsulot muayyan maqsadlar uchun foydalanishga mo'ljallab 
chiqarilgan bo'lsa, u bozorda o'z o'mini topadi. Shu bilan birga, 
kiritilayotgan yangiliklar yangi turdagi bozorlami shakllantiradi.
Masalan, ko'p yil mobaynida barcha ishlarda nusxa ko'chirish 
qo'llanilmas edi. «Kseroks» firmasi nusxa ko'chirish apparatini ixtiro

---

qilib, bozorga chiqargandan keyin nafaqat AQSH, balki dunyoning boshqa 
mamlakatlarida ham ushbu yangilik juda keng tarqalib ketdi.
Shuni ta’kidlash kerakki, «bozorni o'rganish» atamasi dinamik 
jarayon tushunchasi bilan bog'liqdir. P.Druker «Yunivem» kompaniyasi 
bilan bog'liq bir misolni keltiradi. Taxminan 1950-yillarda bozorni ilmiy 
tahlil qilish asosida 2000-yilga kelib, kompyuterlar soni 1 mingga etadi, 
degan faraz qilingan. Lekin 1984-yilning o'zidayoq 1 milliondan ortiq 
kompyuter sotilgan edi. 
O'sha davrda o'tkazilgan tadqiqotlarda 
kompyuterlar faqat jiddiy ilmiy ish olib borish uchun qo'llaniladi, degan 
fikr ustuvor edi. Shu voqea «Kseroks» kompaniyasi bilan ham sodir bo'ldi. 
Chunki o'tkazilgan tadqiqotlarda poligrafiya korxonalari nusxalash 
avtomatlariga muhtoj emas, degan fikr asosiy o'rin egallagan edi. Lekin 
hech kim bu asboblar idora, maktab, universitet, kollejlarga ham kerak 
bo'ladi, deb o'ylamagan.
Bundan shunday xulosa chiqarish mumkinki, yangi korxona tashkil 
etilganda uning mahsuloti yoki xizmati rejalashtirilmagan bozorlarda 
yangi iste’molchilarini topadi. Faqat an’anaviy qotib qolgan ishbilarmonlik 
dunyoqarashni o'zgartirish kerak, xolos. Agar ma’lum maqsad uchun 
ishlab chiqarilayotgan mahsulotga yangi iste’molchilar tomonidan qiziqish 
bildirilsa, kompaniya shu qiziqishga jiddiy e’tibor berib, tahlil qilib 
chiqishi lozim.
Agar bozordan uzilish yangi korxonalar uchun dastlabki vaqtda 
«kasallik» bo'lsa, moliyaviy omil, ya’ni noto'g'ri moliyaviy siyosat olib 
borish bunday korxonalar taraqqiyotining keyingi bosqichlarida jiddiy 
xavf tug'diradi. Muammo shundan iboratki, ishbilarmonlar yangi 
korxonalarni tashkil etganda, birinchi navbatda, katta daromad olishga 
intiladi. Lekin dastlabki vaqtda, asosiy e’tiborni ishlab chiqarish, 
rivojlanish, faoliyat, pul oqimini tartiblashtirish uchun moliyalashtirish 
manbaini topish lozim. Yangi korxona qo'shimcha kapital bilan 
ta’minlangandagina rivojlanishi mumkin, ya’ni ishbilarmonlik moliya 
boshqaruvisiz bo'lmaydi.
Korxonaning rivojlanishi va muvaffaqiyatida oliy boshqaruv tizimi 
yoki maxsus boshqaruv guruhi tuzish muhim ahamiyat kasb etadi. Ushbu 
guruh ishni o'z korxonasining ishlab chiqarish xo'jalik faoliyatini tahlil 
qilishdan boshlashi lozim. Ular korxona muvaffaqiyatini ifodalovchi 
yo'nalishlami aniqlab, maqsad va vazifalari ni belgilashi zarur. Korxona 
rahbari o'z xodimlari bilan hamkorlik qilib, talabni bo'shashtirmasdan, 
ularga ishonch bildirib, faoliyat yuritishi lozim. Rahbar doimo yetakchi 
bo'lishi kerak.

---

O 'z kuch va qobiliyatini samarali ishlatish sohalarini aniqlash yangi 
korxonaning boshqaruv omillaridan biridir. Yangi korxona rivojlanib, 
taraqqiy etishi bilan birga tadbirkorlarning vazifalari ham o'zgarib boradi. 
Ko'p ishbilarmonlar sodir bo'layotgan o'zgarishlarni doimo anglay 
ololmay, yangi sharoitda nima qilishini bilmay qoladilar. Mana shu 
sharoitda tadbirkor o'ziga: «Mening qobiliyatim va qiziqishim nimalarga 
moyil?», «Qaysi ishda men o'zimni ko'rsata olaman?», «Korxonaning 
qaysi bir ish yo'nalishida men foyda keltiraman? » kabi savollar berib, 
tegishli qaror qabul qilishi muhim ahamiyatga ega.
Masalan, «Polaroid» fotokamerasining ixtirochisi Edvin Lend o'z 
kompaniyasiga 13 yil rahbarlik qilgan. Uning rahbarligida kompaniya 
nihoyatda tez rivojlanib ketgan. Sharoitni tahlil qilgach, E. Lend ma’lum 
vaqtdan keyin o'zi kompaniyaga rahbarlik qilolmasligi, bu ishni 
professional mutaxassislar boshqarishi kerakligini tushundi, o'zi esa ilmiy 
izlanishlar bilan shug'ullana boshladi, ya’ni ko'proq samara keltiradigan 
sohada faoliyat yuritishga o'tib ketdi. E. Lend o'ziga laboratoriya qurib, 
kompaniyada olib boriladigan fundamental tadqiqotlarni boshqardi, 
firmaning tezkor boshqaruvini maxsus tayyorlangan mutaxassislarga 
topshirdi. Bu kabi misollar ishbilarmonlik sohasida talaygina.
Franchayzingning mohiyati va ustuvorligi. 
Oxirgi yillari imtiyozli 
tadbirkorlikda franchayzing keng qo'llanila boshladi. Ishbilarmonlikning 
ushbu shaklida franchayzer (odatda, yirik bosh kompaniya) kichik firma 
yoki biznesmenni belgilangan ma’lum hududda tovar, reklama xizmati, 
biznes texnologiyalari bilan ta’minlashni o'z zimmasiga oladi.
Buning evaziga firma (franchayzi) kompaniyaga (franchayzerga) 
menejment va marketing sohasida xizmat ko'rsatish va shu kompaniyaga 
o'zining ma’lum kapitalini qo'yish majburiyatini oladi. Odatda, 
franchayzing faqat kompaniya franchayzer bilan ish olib borish 
majburiyatini olib, biznesda uning ko'rsatmalariga bo'ysunishga harakat 
qiladi.
Franchayzi korxonasi franchayzer tomonidan tashkil qilingan 
tizimning bir qismi sifatida faoliyat yuritadi. Hozirgi vaqtda AQSHda 
yarim milliondan ortiq korxona imtiyozli ishbilarmon faoliyati bilan 
shug'ullanadi. Ulaming ulushi mustaqil korxonalarga nisbatan oshib 
bormoqda.
Franchayzingni yoymoq uchun yirik firma egalari vaqt-vaqti bilan 
ko'rgazma 
o'tkazishadi. 
Bundan 
maqsad 
kishilami 
imtiyozli 
ishbilarmonlik bilan shug'ullanishga jalb etishdan iborat.

---

Ishbilarmonlikning bu turi yoqilg'i quyish shoxobchalari (32%), 
yengil va yuk mashinalari bilan savdo-sotiq qilish (
6
%), restoran va 
ovqatlanishda tez xizmat ko'rsatish (7%) biznesida keng quloch yoygan.
Franchayzingning asosiy ustuvorligi bitim tuzgan korxonalaming 
aniq ixtisoslashishidir. Yirik firmaning ko'mak berishi franchayzingni 
tijorat tavakkalini kamaytiradi. Bosh firma o'qitish ishlari olib boradi va 
franchayzi-korxona ish faoliyatini doimo nazorat qilib turadi.
Shu bilan birga tizim ba’zi kamchiliklardan xoli emas. Uning eng 
asosiy kamchiligi qisman mustaqillikni yo'qotishdir. Franchayzi korxonasi 
bosh firma bilan yuridik bitim orqali bog'langan bo'lib, uning qonun- 
qoidalari 
talabiga 
bo'ysunadi, 
franchayzer 
kompaniyasining 
ko'rsatmalarida bayon etilgan biznesni olib borish uslublariga rioya qiladi. 
Bu esa, o'z navbatida, tashabbuskorlikni yo'qotishga olib keladi.
5.3. Kichik korxonalar faoliyatini iqtisodiy tahlil qilish
Bozor iqtisodiyoti sharoitida korxona va tashkilotlar faoliyat 
yuritishlarini mablag' bilan ta’minlash iqtisodiy muammolardan biri 
bo'lib, katta tavakkalchilikni talab etadi. Sarflangan mablag'lami 
qaytarish, qoplash muddati qanchalik uzoq bo'lsa, bu xavf darajasi ham 
shunchalik oshib boradi. Chunki, bu muddat ichida bozor kon’yunkturasi 
ham, narx-navolar ham, ish haqi to'lovlari ham sezilarli oshib boradi. 
Shuning uchun, iqtisodiyot barqaror bo'lmagan sharoitlarda (ayniqsa, bu 
holat nafaqat ayrim tovar bozori, balki butun mamlakatga xos bo'lsa) 
xarajatlari tezroq qoplanadigan samarali loyihalarga mablag' sarflash 
maqsadga muvofiqdir.
Bunday yondashuv fan-texnika taraqqiyotining sur’ati eng yuqori 
bo'lgan va yangi texnologiya yoki mahsulotlaming kirib kelishi oldingi 
investitsiyalami tezda qadrsizlantirib yuborishi mumkin bo'lgan tarmoqlar 
uchun juda muhimdir. Bundan tashqari, pulni oluvchi yetarli obro'ga ega 
bo'lmasa va mablag' egasi uzoq muddatga unga pulni ishonishni 
xohlamasa ham mablag'ning o'zini qoplash muddatiga qarab ish ko'riladi.
Misol tariqasida, «Jahongir» kichik korxonasining mablag' bilan 
ta’minlanish va uni o'zlashtirish tartibini ko'rib chiqamiz. Korxona 
ixtiyorida o'zlashtirish uchun 
1 2 0
ming so'mlik xomashyo resurslari va 
tayyor mahsulotlar mavjud. Mazkur resurslardan foydalanish natijasida 
korxona 35 ming so'm daromad olishni ko'zda tutmoqda. Shu asnoda 
korxona rivojlanish fondidan ajratilgan pullar va bankdan olingan 
kreditlarni 4 yildan kechiktirmasdan qaytarishi rejalashtirilgan. Xo'sh, 
ushbu loyiha talabni qondira oladimi?

---

Buning uchun quyidagi hisob-kitoblami amalga oshiramiz.
Korxona xarajatlarini qoplash muddati quyidagi formula orqali 
hisoblanadi: