К. P. Аbduraxmanov, V. S. Xamidov

К. P. Аbduraxmanov, V. S. Xamidov

МЕХАNIKA

2 – ma’ruza

FIZIKA KAFEDRASI

2018

К.P. Аbduraxmanov,

V.S.Xamidov

Fizika I

Ma’ruza rejasi

• 
  Egri chiziqli harakatda tezlik va tezlanish.
  
• 
  Aylanma harakat kinematikasi.
  
• 
  Burilish burchagi, burchakli ko‘chish, burchakli tezlik, burchakli tezlanish, chiziqli tezlik, normal va tangensial tezlanishlar.
  
• 
  Tekis aylanma harakat.
  
• 
  Tekis tezlanuvchan aylanma harakat.
  

Egri chiziqli harakat

Egri chiziqli traektoriya bo‘ylab harakatlanayotgan moddiy nuqtaning chiziqli tezligi va tezlanishini ko‘rib chiqamiz.

AB egri chiziqli traektoriyada harakatlanayotgan moddiy nuqta holatlari

radius-vektorning ko‘chishi bilan belgilanadi. t vaqt momentida moddiy nuqta = radius - vektorli M holatda bo’ladi, t vaqt o‘tgandan so‘ng moddiy nuqta radius-vektorli M1 nuqtaga ko‘chadi. Rasmdan ko‘rinib turibdiki, moddiy nuqta AB egri chiziq bo‘ylab harakatlanganda, radius-vektor kattaligi va yo‘nalishi o‘zgaradi.

• 
   
  

Egri chiziqli harakat

O‘rtacha tezlik quyidagicha ifodalanadi: 

 

Bu tezlik vektor kattalikdir, uning yo‘nalishi MM1 xorda yoki kesma yo‘nalishi bilan mos tushadi.

O‘rtacha tezlikning t vaqtni nolga intilishida olgan chegaraviy qiymati radius – vektor dan vaqt bo‘yicha olingan hosilaga teng bo‘ladi:

Bu yerda moddiy nuqtaning egri chiziqli harakatidagi oniy tezligidir. Oniy tezlik yo‘nalishi harakatlanayotgan moddiy nuqta trayektoriyasiga urinma yo‘nalishda bo‘ladi. Oniy tezlik belgilangan t vaqtga tegishli M nuqtada egri chiziqqa urinma bo‘ladi. Tezlanish esa, tezlik vektoridan vaqt bo‘yicha olingan hosilaga teng

Aylanma harakat kinematikasi

Aylanma harakatni ifodalashda R va  qutb koordinatalaridan foydalanish qulaydir.

Bu erda R — radius — qutbdan moddiy nuqtagacha bo‘lgan masofadir,  — qutb burchagi (burilish burchagi ).

d - elementar burilishlar,

 - psevdovektorlar

Burilish burchagi

Burchakli ko‘chish

- aylanayotgan nuqtaning bosib o‘tgan S yoy uzunligini, R radiusga nisbati bilan o‘lchanadigan, yoy bilan radius orasidagi burchakka teng fizikaviy kattalikdir.

- moduli burilish burchagiga teng bo‘lgan,

yo‘nalishi o‘ng parmaning ilgarilanma harakati

yo‘nalishiga mos tushadigan vektor kattalikdir.

Burchakli tezlik

- burchakdan vaqt bo‘yicha olingan birinchi xosilaga teng vektor kattalikdir

Burchakli tezlanish

- burchakli tezlikdan vaqt bo‘yicha olingan birinchi xosilaga teng vektor kattalikdir

 vektor aylanish o‘qi bo‘ylab  burchak tezlik vektori o‘sishi tomon yo‘nqalgan:

 vektor aylanish o‘qi bo‘ylab  burchak tezlik vektori o‘sishi tomon yo‘nqalgan:

• 
  tezlanuvchan aylanishda  vektor  vektor yo‘nalishiga mos tushadi;
  
• 
  sekinlanuvchan aylanishda burchakli tezlanish vektori  vektor yo‘nalishiga teskari yo‘nalgandir.
  

Burchakli tezlanish

Chiziqli tezlik

Nuqtaning aylana bo‘ylab chiziqli tezligi burchak tezlik va traektoriya radiusi bilan quyidagi o‘zaro nisbat orqali bog‘langan

Aylana bo‘lab harakatdagi chiziqli tezlik tezlik ifodasini vektor ko‘rinishda quyidagi vektor ko‘paytma ko‘rinishda ifodalash mumkin:

Chiziqli tezlik moduli

Tekis aylanma harakat

Agar burchak tezlik  o‘zgarmas bo‘lsa, aylana bo‘ylab harakat tekis aylanma harakat deb ataladi. Bir marta to‘liq aylanishga ketgan vaqt Т aylanish davri deb hisoblanadi

demak

Tekis aylanma harakatda chiziqli

tezlik va tezlanish bir-biriga

perpendikulyar bo‘ladi.

Tekis bo‘lmagan aylanma harakat

- tangensial tashkil etuvchisi – traektoriyaning urinmasiga yo‘nalgan bo‘lib tezlik yo‘nalishiga mos keladi va tezlikni miqdor jihatidan o‘zgarishi hisobiga paydo bo‘ladi.

- normal tashkil etuvchisi – traektoriya egriligi markaziga yo‘nalgan bolib markazga intilma tezlanish hisoblanadi va tezlikning yo‘nalishi o‘zgarishi hisobiga paydo bo‘ladi.

Tekis tezlanuvchan aylanma harakat

Burchakli tezlanish va burchakli tezlik
Burchakli ko‘chish
Normal va tangensial tezlanishlar
Burchakli va chiziqli kattaliklarning o‘zaro bog‘liqligi

Tezlanishning tangensial va normal tashkil etuvchilarini hisobga olgan holda harakatni klassifikasiyalash

To'g'ri chiziqli tekis harakat

To'g'ri chiziqli tekis tezlanuvchan harakat

O'zgaruvchan tezlanishli to'g'ri chiziqli harakat

Tekis aylanma harakat

Tekis o'zgaruvchan egri chiziqli harakat

Egri chiziqli tekis harakat

O'zgaruvchan tezlanishli egri chiziqli harakat

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR

1. Q.P.Abduraxmanov, V.S.Xamidov, N.A.Axmedova. FIZIKA. Darslik. Toshkent. 2018 y.

2. К.П.Абдурахманов, Ў.Эгамов “Физика”. Дарслик. Тошкент. 2013 й.

3. Q.P.Abduraxmanov, O’.Egamov. “FIZIKA”. Darslik. Toshkent. 2015 y.

4. Douglas C. Giancoli. Physics. Principles with Applicathions. 2004 USA ISBN-13 978-0-321-62592-2.

5. Physics for Scientists and Engineers, Raymond A. Serway, John W. Jewett. 9th Edition, 2012.

6. https://t.me/EstudyUz

PEDAGOGIK DASTURIY VOSITALAR

• 
  Interactive Physics - Design Simulation Technologies
  
• 
  Dastur fizikaviy jarayonlarni jonli ko'rinishda tasvirlash imkoniyatini berib, unda tezlanish, ko'chish, kuch va tezlik vektorlarining yo'nalishlarini, tezlikning, tezlanishning, kuchning va boshqa kattaliklarning vaqt bo'yicha o'zgarish grafigini tasvirlash mumkin.
  

https://www.design-simulation.com/IP/index.php

PEDAGOGIK DASTURIY VOSITALAR

• 
  https://phet.colorado.edu/en/simulation/legacy/rotation
  

PEDAGOGIK DASTURIY VOSITALAR

• 
  https://phet.colorado.edu/en/simulation/legacy/ladybug-motion-2d
  

PEDAGOGIK DASTURIY VOSITALAR

• 
  https://phet.colorado.edu/en/simulation/legacy/motion-2d
  

http://hozir.org