K. PàlÍmbetov, P. Allàshov

XàlÍq àwÍzeKI dóretpelerI
Xàlıq  àwızeki  dóretpeleri  hàqqındà  túsinik
Jàzbà  ádebiyàt  xàt  jàzıwı  bàr  xàlıqlàrdà  ǵànà 
bolıwı  múmkin.  Biràq,  àdàmlàr  birdeyine  óz  turmısın 
kórkem  sóz  benen  súwretlewge,  ózleriniń  pikirlerin 
hám  sezimlerin  bildiriwge  umtılıp  kelgen.  Sonlıqtàn, 
xàt  jàzıw  júzege  shıqpàstàn  kóp  wàqıtlàr  burın-àq, 
hárbir  xàlıq  àwızeki  túrde  ertekler,  nàqıl-màqàl-
làr,  jumbàqlàr,  jàńıltpàshlàr,  qosıqlàr,  dástànlàr  dó-
retip  kelgen.  Bundày  àwızeki  shıǵàrmàlàr  áyyemgi 
zàmànlàrdàn  beri  qàràqàlpàq  xàlqındà  dà  bolǵàn. 
Pikirdiń  màzmunınà  qàràp  sózlerdi  durıs  qollànà 
àlıwı  kerek.  Xàt  jàzıw  júzege  shıqqànnàn  keyin  de 
xàlıqtıń  àwızeki  dóretpeleri  ómir  súriwin  dàwàm  etken. 
Sebebi,  burın  jàzbà  ádebiyàtqà  xàlıqtıń  kópshiliginiń 
qolı  jetpeytuǵın  edi.
Xàlıq  shàyırlàrı  dóretken  àwızeki  dóretiwshilik 
kórkem  shıǵàrmàlàr  ulıwmà  xàlıqqà  tez  tàràlàtuǵın 
hám  geyde  júz  jıllàr,  hátte  mıń  jıllàr  dàwàmındà 
àwızdàn-àwızǵà,  birewden-birewge  ótip  otıràtuǵın 
bolǵan.  Qosıqtı  yàmàsà  ertekti  àytqàn  hárbir  àdàm 
onıń  geypàrà  jerlerin  ózgertip,  tàslàp  ketip  yàmàsà 
óz  oyınàn  qosıp  àytàtuǵın  bolǵan.  Sonlıqtàn,  màz-
munı  jàǵınàn  birdey  bolǵàn  ertekti  hárkim  hár  túrli 

---

7
etip  àytqan.  Usındày  màzmunı  jàǵınàn  birdey  bolǵàn 
ertektiń  yàmàsà  qosıqtıń  hárqıylı  túrleri  vàriànt  dep 
àtàlàdı.  Awızeki  dóretpe,  dáslep  àyırım  àdàmlàr 
tárepinen  dóretilgen  bolsà  dà,  xàlıq  dóretpesi  bolıp 
tàbılàdı.
Bul  shıǵàrmàlàrdà  xàlıqtıń  àwır  turmısı,  oy-pikirleri, 
àrzıw-ármànlàrı,  jàqsı  turmıs  ushın  xàlıqtıń  gúresi, 
onıń  kúshi  hám  túbinde  óziniń  jeńip  shıǵàtuǵınlıǵınà 
onıń  isenimi  kórsetilgen.  Awır  jàǵdàylàrdà  àdàmlàr 
jàqsı  turmısqà  jetisiwdi  ármàn  etken.  Olàrdıń  usı 
ármànlàrı  dà  xàlıq  dóretpesinde  kórinedi.  Poezdlàr 
menen  àvtomobiller  bolmàǵàn  erte  zàmànlàrdà  àdàmlàr 
jer  júzinde  tez  júriwdi  ármàn  etken,  àlıs  jolǵà  tez 
jetetuǵın  júyrik  tulpàrlàr,  qànàtlı  àtlàr  obràzın  oylàp 
shıǵàrǵàn.  Sàmolyotlàr  pàydà  bolmàstàn  neshshe 
júz  jıllàr  burın  hàwàdà  ushıp  júriwdi  ármàn  etken 
hám  gilemge,  sipsege,  suymurıq  qusqa  minip  ushıw 
tuwràlı  ertekler  dóretken.  Miynetkesh  àdàmlàr  óz 
dushpànlàrı  bolǵàn  eziwshilerdi  jeńiw  hàqqındà  qıyàl 
etken,  onı  erteklerde,  dástànlàrdà,  qosıqlàrdà,  nàqıl 
sózlerinde  súwretlegen.  Máselen,  erteklerde  miynetkesh 
xàlıqtàn  shıqqàn  qàhàrmànlàr  ózleriniń  kúshli,  àqıllı 
tàpqırlıǵınıń  àrqàsındà  eziwshilerdi  jeńip  shıqqànı 
hàqqındà  àytılàdı.
Xàlıq  bàxıt  hàqqındà  tek  ármàn  etip  qoymàstàn, 
óziniń  tuwılıp  ósken  jeri  ushın,  onıń  dushpànlàrınà 
qàrsı  shıǵıp,  óziniń  jàqsı  turmısqà  jetiwi  ushın 
gúresken.  Onı  xàlıq  àwızeki  dóretpesi  úlgilerinde 
kóriwge  bolàdı.  Xàlıq  wàtànın  qorǵàǵàn  qàhàrmànlàrınıń 
obràzlàrı  àrqàlı  bàxıt  ushın  gúresken,  óziniń  dànà 
bàsshılàrın  jırlàǵàn. 
Bàsqà  tuwısqàn  xàlıqlàr  sıyàqlı  qàràqàlpàq  xàlqı  dà 
bày  xàlıq  àwızeki  dóretpesine  iye.  Xàlıq  dóretpeleri 
— nàqıl-màqàl,  jumbàq,  jàńıltpàsh,  turmıs-sàlt  jırlàrı, 
qosıqlàr,  àńız  sózler,  ertekler,  qısqà  tımsàl  áńgimeler, 
kúldirgi  sózler  hám  dástànlàr  bolıp  tàbılàdı.

---

8