K. PàlÍmbetov, P. Allàshov

«AlPAMÍS»  dÁSTAnÍ
Qaraqalpaq  xalqı  dástanlarǵa  oǵada  bay  xalıqlardıń 
biri.  Solardıń  ishinde  «Alpamıs»  dástanı  ayrıqsha  orın 
iyeleydi.  Bul  dástan  barlıq  jırawlardıń  repertuarında 
bolǵan.    Jáne  kópshilik  qazaq,  ózbek,  bashqurt,  tatar, 
altay  sıyaqlı  xalıqlardıń  arasında  da  keńnen  taraǵan. 

---

30
Dástan  óziniń  tereń  xalıqlıǵı  menen  ayrılıp  turadı. 
Sonlıqtan  da  xalıq  bul  dástandı  súyip  tıńlaǵan,  onı 
ideyası,  kórkemlik  ózgesheligi,  syujetlik  qurılısı,  unamlı 
obrazlardıń  xalıq  birligi  ushın  islegen  gúresleri  xalıqtıń 
júreginen  keńnen  orın  alǵan.  Dástannıń  ideyası  bólinip 
ketken  ruw,  qáwimlerdi  biriktiriw,  pútin  bir  tutas 
el,  xalıq  bolıp  jámlesip  jasaw  ideyasın  alǵa  súredi. 
Bunnan  tısqarı  dástanda  sırt  el  basqınshılarınan 
ǵárezsiz  jasaw,  basqınshılıqtı  qaralaw,  adamgershilikti, 
doslıqtı  qádirlew  sıyaqlı  pazıyletler  joqarı  bahalanadı. 
«Alpamıs»  dástanında  da  barlıq  eposlardaǵı  sıyaqlı 
xalıq  idealındaǵı  unamlı  obrazlar  menen  birge,  olar-
ǵa  qarama-qarsı  basqınshı,  jawız  unamsız  kúshler 
arasındaǵı  gúres  sóz  etiledi.
Dástannıń  bas  qaharmanı — Alpamıs.  Ol  kútá  jas 
waqtınan-aq  batırlıǵı  menen  kózge  túsedi.  Jalǵız 
ózi  jat  elde  júrgen  Gúlparshındı  alıp  qaytıw  ushın 
qıyınshılıqlardan,  jat  eldegi  dushpanlardan    qorqpastan 
qalmaq  jurtına  atlanadı.  Onıń  ushın  ózine  múnásip 
tulpar  Bayshubardı  tańlay  biledi  hám  kóp  jılqınıń 
ishinen  quyr ıǵ ınan  uslap  toqtatadı,  onı  ózine 
baǵındırıp,  minip  aladı.
Altı  kúnshilik  jolda  kiyatırǵan  Alpamıstıń  Bayshubar 
atınıń  tuyaǵınıń  sestinen  jata  almaǵan  Qarajannıń 
hawlıǵıwı,  atınıń  qorqıp,  seskeniwi,  A lpamıstıń 
batırlıǵınan  derek  beredi.
Dárbent  jolda  jatırǵan  Qarajan  menen  Alpamıstıń 
ushırasıp  gúreske  túsiwi,  qalmaq  eliniń  ataqlı  batırı 
Qarajan  menen  gúresip,  onı  jeńiwi  asqan  palwan-
lıqtıń,  batırlıqtıń  belgisi  esaplanadı.  Sebebi  Qarajan  da 
qalmaqlardıń  eń  kúshli,  batırı,  Tayshıxan  patshanıń 
barlıq  láshkerlerine  jalǵız  ózi  teń  keletuǵın  batır.  Bul 
ushırasıwda  Alpamıs  mártliktiń  úlgisin  kórsetedi.  Ol 
hesh  qorqpastan,  birinshi  gezekti  Qarajanǵa  beredi. 
Onnan  Alpamıs  basım  kelip  gúreste  jeńedi.
Dástanda  Alpamıs  obrazındaǵı  batırlıqqa  qosımsha 

---

31
adamgershilik,  miyrimlilik  qásiyetler  de  bar.  Ol  dár-
bent  jolda  Qarajannıń  ústinen  jeńiske  eriskennen  soń, 
keshirim  berip,  mártlik  etedi.  Jeńilgen  Qarajan  menen 
dos  boladı.  Bul  doslıq  eki  el  arasındaǵı  doslıqtıń 
kórinisi  boladı.  Óziniń  Bayshubar  atın  Gúlparshınǵa 
belgi,  dálil  sıpatında  kórsetiwge  soraǵan  Qarajanǵa 
hesh  ekilenbesten  tulpar  atın  isenip  tapsırıp  jiberedi. 
Bul  bir  tárepten  doslıqqa  sadıqlıqtı,  isenimdi  bildirse, 
ekinshi  tárepten  batırdıń  isengishligin,  ańqawlıǵın 
bildiredi. 
Alpamıs  kóp  qıyınshılıqlar  menen  qalmaq  eline 
kóship  ketken  qalıńlıǵı  Gúlparshındı  jat  eldegi  dush-
panlarınan  qorqpastan,  altı  ayshılıq  joldan  jalǵız  ózi 
alıp  qaytadı  hám  gózlegen  maqsetine  erisedi.  Alpamıs 
bunnan  soń  qalmaq  jurtına  ekinshi  ret  atlanıs  jasap, 
jalǵız  ózi  Tayshıxannıń  esap-sansız  kóp  láshkerine 
qarsı  urıs  júrgizip,  ózin  zindannan  qutqarıwǵa  sebep-
shi  bolǵan  shopan  Áshimdi  qalmaq  eline  patsha  etip 
qoyadı.  Bul  Alpamıstıń  óz  wádesiniń  ústinen  shıǵıwı 
edi.  Soń  qalmaq  eline  kóship  ketken  xalqın  óz  eline 
qaytarıp  alıp  qaytadı.  Bunnan  batırdıń  óz  ruwın,  óz 
xalqın  birlestiriwge  umtılıwı  ayqın  kórinedi.
Solay  etip,  dástanda  Alpamıs  obrazı  batır,  palwan, 
mergen,  sheber  sazende,  dostına  miyrimli,  haq  kewil, 
hadal  niyetli  etip  súwretlenedi.  Onıń  obrazındaǵı  bul 
sıpatlar  xalıqtıń  kútken  ármanına  muwapıq  jasalǵan. 
Óz  elin  jawdan  qorǵaytuǵın  batır,  er  júrekli  bala 
bolsa  eken  degen  xalıqtıń  ármanınıń  sáwlesi. 
Dástandaǵı  unamlı  obrazlardıń  biri  Gúlparshın 
obrazı.  Gúlparshın  dástanda  hámmesinen  burın  batır-
ǵa  ılayıqlı  ómirlik  joldas,  asqan  aqıllı  hám  zeyinli 
etip  kórsetiledi.  Ol  óziniń  tuwǵan  jerin  shın  júrekten 
súyedi.  Gúlparshınnıń  ákesi  Baysarı  qudası  Baybóri 
menen  ókpelesip,  óz  eli  Baysındı  taslap  qalmaq  eline 
kóship  baratırǵanda,  Gúlparshın  anası  menen  birge 
ákesiniń  tuwılǵan  jerin  taslap,  basqa  jurtqa  ketiwine 

---

32
qarsılıq  bildiredi.  Ol  tuwılıp  ósken  jeri  Baysın  elinen 
ayrılǵanına  qattı  qayǵıradı,  óz  eline  bolǵan  súyiwshilik, 
xoshlasıw  sózlerin  aytadı.
Onıń  ózine  tán  artıqmash  bir  minezi — aldaǵını 
sezgirlik,  zeyinlilik  hám  tapqırlıq  penen  biliwi.  Ol 
óziniń  aqıllılıǵı  menen  eń  qıyın  jaǵdaylardan  qutılıw 
jolın  tabadı. 
Gúlparshın  sonıń  menen  birge,  óz  sózinde  turatu-
ǵın,  bergen  wádesinen  taymaytuǵın,  turaqlı  etip 
kórsetiledi.  Ol  óziniń  dushpanlarına  bergen  wádesin  de 
aqlap  shıǵadı.  Mısalı,  Alpamıs  Tayshıxannıń  eline  kelip 
Gúlparshındı  óziniń  eline  alıp  qaytpaqshı  bolǵanda, 
Gúlparshın  Alpamısqa  Tayshıxan  hám  Qarajannıń 
jibergen  adamlarınıń  aldında  wáde  etkenligin  hám 
usı  wádesin  orınlamaǵansha  qaytpaytuǵının  bildiredi. 
Gúlparshın  batırdıń  tek  súygen  yarı  ǵana  emes,  sonıń 
menen  birge  ol  qıyınshılıq  jaǵdayda  batırǵa  óziniń 
aqılı  menen  kómek  beretuǵın  aqılgóy  dostı  da  boladı.   
«Alpamıs»  dástanında  usınday  unamlı  obrazlar 
menen  qatar  unamsız  obrazlar  da  orın  alǵan.  Olar 
qalmaq  patshası  Tayshıxan,  Ultan  qul,  Mástan  kempir 
taǵı  basqalar.  Olar  dástanda  kúshli  jek  kóriwshilik 
penen  súwretlenedi.  Dástanda  Tayshıxan  patsha  ádil-
sizlik,  zulımlıqtıń  belgisi  sıpatında  háreket  etse, 
onıń  qorrandozı,  Mástan  kempiri,  jaǵımpaz  wázirleri 
zulımlıqtı  iske  asırıwshı  qurallar  sıpatında  jumsaladı.  
Alpàmıs