K. PàlÍmbetov, P. Allàshov

Turım  biy
Turım  biy  qàràqàlpàqlàrdà  àtı  shıqqàn  biy  bolǵàn. 
Ol  Xiywà  xànınıń  àqılgóyi  bolıp,  xàn  qàsındà  otırǵàn 
àdàmlàrdıń  biri  eken.  Xànnıń  pármànı  menen  ol 
biylerdiń  ústinen  qàràytuǵın  biylerdiń  biyi  bolıp 
tàyınlànǵàn.
Qàràqàlpàqlàr  àràsındàǵı  dàw-jánjel  máselelerin 
Xiywà  xànınà  bàrıp  sheshiwde  Turım  biy  jàqsı  tànıl-
ǵàn  àdàm  bolàdı.  Ol  qàndày  dà  bir  dàw  máselesin 
uzàqqà  sozıp  otırmàǵàn.  Onı  dárriw  sheship,  xàlıqtıń 
àlǵısın  àlıp  otırǵàn.
Qońıràt  ruwı  menen  qıtày  ruwlàrınıń  àràsındà 
úlken  tàrtıs  bolıp,  olàrdıń  biyleri  dàwlàsıp  Xiywà 
xànınà  bàrǵànındà  xàn  qońıràt  ruwınıń  àltı  biyin 
qàmàqqà  àlàdı.  Bunı  esitken  Turım  biy  Xiywà  xànınà 
bılày  degen  eken:
«Súriw-súriw  bekindi,
Bógelek  quwıp  màyıràr.
Súyreńlegen  qızıl  til,
Súyegińnen  àyıràr», 
 — degen  tàqsır  xànımız,  siz  jàlǵàn  sózge  erip 
jàzıqsız  qońıràttıń  biylerin  qàmàqqà  àlıpsız.  Hàqıy-
qàtındà  dà,  bul  dàwdà  qıtày  ruwınıń  biyleri  gúnàlı. 
Màǵàn  qońıràt  ruwınıń  biylerin  bosàtıp  beriń, — dep 
tàlàp  etedi.

---

27
Xàn  qońıràt  ruwınıń  àltı  biyin  qàmàqtàn  bosàtıp, 
qıtày  ruwınıń  àltı  biyin  dàrǵà  àspàqshı  bolàdı.
Qıtày  ruwınıń  biyi  Fàzıl  xànǵà  kelip,  sonshà 
ótinish  etse  de  tıńlàmàydı.  Bul  xàbàrdı  esitken  Turım 
biy  tez  xànǵà  kelip,  qıtàylàrdıń  àltı  biyin  óltirmewin 
soràydı.  Sondà  xàn:
 — Men  àltı  biyińizdi  bosàtıp  tilegińizdi  orınlàǵàn 
edim.  Siz  ne  ushın  tàǵı  qıtày  biyleriniń  àràsınà 
tústińiz? — dep  soràydı.
Bul  soràwǵà  Turım  biy:
 — Oń  qolım,  sol  qolım,  bári  de  óz  qolım  qońıràt 
ruwı  menen  qıtày  ruwı  dà  óz  qàràqàlpàǵım.  Qońıràt 
biylerine  àzàtlıq  bergen  ekensiz,  qıtày  biylerine  de 
sonı  isleń.  Eger  onı  islemeseńiz,  ondà  eki  ruwdıń 
biyleriniń  bàrlıǵın  dà  bir  áwliyege  kómiń, — dep  juwàp 
qàytàràdı.
Tàwıp  àytılǵàn  bul  sózge  xàn  ne  derin  bilmey 
eki  ruwdıń  on  eki  biyin  ólimnen  àzàt  etipti. 
Bir  kúni  Turım  biy  Xiywà  xànınıń  dàrın  kesip, 
xànnıń  pàshshàplàrı*  menen  xànǵà  dàwlàsıp  bàrǵànındà 
xàn:
 — Qáne,  ne  ushın  sen  dàrdı  kestiń? — dep  soràydı.
Sondà  Turım  biy:
«Mádeli  xànnıń  tusındà,
Turım  biydiń  tusındà,
Shiyelgen  sóz  sheshilgen  eken,
Asılǵàn  dàr  kesilgen  eken»,—dep  ekewimizdiń 
àrtımızdà  sóz  hám  àt  qàlsın  dep  kestim,  tàqsır, —
deydi.
Xàn  Turım  biydiń  bul  sheshenlik  sózi  ushın  dà 
onıń  islegen  gúnàsın  keshiredi.
*
 
pàshshàplàrı  —  xànnıń  qàsındà  xızmet  etiwshi  áskerler

---

28
1. Xàn  àldındà  bul  biyler  ne  sebep  tàysàlmày  sóylegen?
2. Màmàn  biy  Mádreyim  xànnıń  bergen  úsh  soràwınà 
  qàlày  juwàp  berdi?
3. Erejep  xànǵà  «Bárinen  de  dákeń  zor»  degende  neni 
  názerde  tutqàn  edi?
4. Turım  biy  qàràqàlpàqtıń  biylerin  xànnàn  qàlày   
   àmàn  àlıp  qàlàdı?
1. Xàlıq  ápsànàlàrınà  àynàlǵàn  qàràqàlpàqtıń  úsh   
  biyiniń  unàmlı  táreplerin  àytıp  beriń.
2. «Bilgen  tàwıp  sóyler,  bilmegen  qàwıp  sóyler» 
   nàqılınıń  mánisin  túsindiriń.
3. Ózlerińiz  Aydos  biy  tuwràlı  àytılǵàn  ápsànàlàrdı   
  oqıp  àlıń.