K. PàlÍmbetov, P. Allàshov

ASAN  QAYǴÍ
(XV ásir)
Asàn  qàyǵı  àtànıp  ketken  Hàsàn  Sábit  ulı  shàmà 
menen  1361-jılı  yàmàsà  1370-jılı  Edil  boyındà  tuwılǵàn. 
Ol  qàràqàlpàq,  noǵày,  qàzàq  ádebiyàtı  tàriyxındà  úlken 
iz  qàldırǵàn.  XV  ásirdiń  20-jıllàrındà  Qàzànǵà  xàn  Ullı 
Muxàmmed  bolǵàn.  Keyin  1456-jılı  Jánibek  xànnıń 
ordàsı  quràlǵàn.  Sonıń  ushın  dà,  onıń  tolǵàwlàrınıń 
tiykàrı  sol  dáwirdiń  tàriyxıy  wàqıyàlàrı  menen  bàylànıslı 
túrde  berilgen.  Xàlıqtıń  àytıwınà  qàràǵàndà,  Asàn 
ómirindegi  ádàlàtsızlıqqà  àshınıp,  turmısqà  shın 
kózqàràs  penen  qàràǵàn  oyshıllàrdıń  biri  bolǵàn. 

---

99
Sonıń  ushın  ol  bir  jerde  otırıp  oy  súrgen  àdàm  emes. 
Jelmàyàǵà  minip  àlıp  el  gezgen.  Edilden  Túrkstànǵà 
shekemgi  àràlıqtı  àràlàǵàn.  Xàn  àldındà  qàytpày, 
biy  àldındà  búgilmey  óz  pikirin  àytqàn.  Dáslep  xàn 
sàràyındà  Jánibektiń  àqılgóyi  bolıp,  sońınàn  xànǵà 
ókpelep,  óz  jurtınàn  shıǵıp  ketiwiniń  àqıbeti  de  usınnàn 
bolsà  kerek.  Sebebi  kópshilik  tolǵàwlàrındà  Jánibek 
xàndı  keskin  túrde  sınàydı.
Jánibek  xànnıń  sol  wàqıttàǵı  Altın  Ordà  xànlàrınıń 
biri  menen  shàtàsıp  qàlıwınıń  ózi  de  Asàn  qàyǵıǵà 
jàqpàydı.  Ol  ózi  xànnıń  àqılgóy  àdàmı  sıpàtındà:  «Urıs 
heshqàndày  bàxıt  àlıp  kelmeydi.  Qàndı  qàn  menen 
juwıp  bolmàydı.  Olàr  menen  jàràsqànıń  màqul», — dep 
táselle  beredi.  Biràq  Jánibek  bunıń  àytqànın  tıńlàmàydı. 
Sonıń  ushın  dà  ol  sàràydı  tàslàp  ketken.
Asàndı  qàyǵıshıl  deymiz.  Biràq  onıń  qàyǵısı  jeke 
bàsınıń  qàyǵısı  emes.  Ol  xàlıq  táǵdirin  qàyǵırıw  menen 
birlikte  bàrlıq  jànlı  màqluqlàrdàn,  zıyànlı  jánliklerge 
shekem  onıń  jànı  àshıydı.
Asàn  qàyǵı — filosof  shàyır.  Sebebi  onıń  tolǵàwlàrındà 
úlken  filosofiyàlıq  làpız,  tereń  oy  bàr.
Mısalı:
Taza  minsiz  hasıl  tas,
Suw  túbinde  jatadı,
Taza  minsiz  hasıl  sóz,
Oy  túbinde  jatadı,
Suw  túbinde  jatqan  tas,
Jel  tolqıtsa  shıǵadı,
Oy  túbinde  jatqan  sóz,
Sher  tolqıtsa  shıǵadı.
Asan  qayǵı  kóp  ǵana  tolǵawların  násiyat  túrinde 
qaldırǵan.  Onıń  násiyatları  kópshilikke  maqul  keletuǵın 
aqıl-násiyat  túrinde  beriledi.  Adamlardı  bir-birinen 
ayırıp  qaramaw,  ósek  sózlerge  isenbew,  nápsiqawlıqqa 
berilmew,    jıraw  poeziyasınıń  eń  baslı  teması  dárejesine 

---

100
kóteriledi.  Sonıń  ushın  da,  onıń  kóp  tolǵawları  xalıqtı 
aqıllandırıwǵa  qaratılǵan.
Ańızlàrda  àytılıwınshà,  Asàn  qàyǵı  Sàrıàrqàdà —  
Ullıtàwdà  qàytıs  bolǵàn.