K. PàlÍmbetov, P. Allàshov
Download 1.46 Mb. Pdf ko'rish
|
adabiyot 6 qqr
|
Abaydıń qara sózleri
Hárbir bayqaǵan adam bilse kerek: kúlki degen máslik ekenin, hárbir más kisi kóp aljasatuǵın, hárbir más adam sóylegende basqanıń basın awırtatuǵının. Sonday oyın-kúlkige, máslikke berilgen adam jumısınan qaladı yaki aqılınan azadı, sóytip aqırı uyatqa qaladı, 213 waqıtın bosqa ótkerip aladı. Usınday ǵáplette ómirin ótkergen kisi ómirinde heshnárseni elestirmey júrgen menen aqırı bir kún ya bul dúnyada yaki aqırette bası bir awırmay qalmasa kerek. Hárbir uwayım-qayǵı menen bas qatırıp, oylanǵan kisi bul dúnyanıń tirishilik xızmetinde de, aqırettiń tayarlıǵında da ózgelerden puqtaraq bolsa kerek. Hárbir puqtalıqtıń túbi molshılıq bolsa kerek. Al endi olay desek, birdey oylanıp uwayım-qayǵı menen júre alamız ba? Udayı qayǵıǵa jan shıday ma? Joq, men birdey qayǵırıp, uwayımlap júr demeymen. Qayǵıratuǵın nársege qayǵırdaǵı, sol qayǵıdan qutılatuǵın orınlı háreket islew, sonıń jolın tabıw kerek. Hárbir orınlı hárekettiń ózi de uwayım-qayǵını azaytadı, orınsız kúlki menen azaytpa, orınlı háreket penen azayt! Shıǵar esigin tabalmay, uwayım-qayǵınıń ishine kirip qalıp, qamalıp qalıw — ol da bir ant urǵanlıq jáne hárbir jaman kisiniń háreketine kúlseń, oǵan ráhátlenip kúlme, ıza bolǵanlıqtan kúl, ızalı kúlkiniń ózi de — qayǵ ı. Onday kúlkige óziń de udayı berilmesseń, hárbir jaqsı adamnıń jaqsılıq tapqanına ráhátlenip kúlseń, onıń jaqsılıqtı jaqsı adam bolǵanı ushın tapqanın úlgi tutıp kúl. Hárbir ibrat alıwdıń ózi adamdı óz erkine jibermey waqtında toqtatadı. Kóp kúlkiniń bárin aytqanım joq, onıń ishinde bir kúlki bar-aw, jaratqan quday ornı menen ishten, kókirekten, júrekten shıqpaydı, qoldan jasalıp, sırtı menen bet awzın kelistirip, wahahanıń namasın sazlap, qızıq ushın kúletuǵın boyama kúlki. Adam balası jılap tuwıladı, narazı bolıp urısıp óledi. Eki ortada bul dúnyanıń ráhátiniń qayda ekenin bilmey, birin-biri ańlıp, birine biri maqtanıp, ótken ómirdi eskeriwsiz, bosqa, jaman qılıq penen qor etip ótkeredi de, júrimi tawsılǵan waqıtta bir kúnlik ómirin barlıq dúnya-malına satıp alayın dese tabalmaydı. 214 Quwlıq, hiylekerlikten dáme etiw, kóz súzip tilenip, adamnan dáme etiwi ónersiz iyttiń isi. Áweli qudayǵa sıyınıp, ekinshi óz ǵayratına súyenip, enbegińnen dáme et, miynet qılsań, qara jer de beredi, qurı qaldırmaydı. * * * Jas bala anadan tuwılǵanda eki túrli minez benen tuwıladı: birewi — ishsem, jesem, uyqılasam dep turadı. Bular tánniń qumarı, soları bolmasa tán janǵa miymanxana bolalmaydı, hám ózi óspeydi, kúsh-quwat tappaydı. Ekinshi minezi — bilsem eken dep turadı. Neni kórse soǵan talpınıp, jalt-jult etken nárse bolsa soǵan qızıǵıp, awzına salıp, dámin tatıp kórip tamaǵına, betine basıp qarap, kárnay-sırnay bolsa dawısına umtılıp, onnan erjetińkiregende iyt úrse de, mal shuwlasa da, birew kúlse de, birew jılasa da tura juwırıp, «Ol ne? Bul ne?» — dep «Ol nege óytedi?», «Bul nege búytedi dep», kózi kórgen, qulaǵı esitkenniń bárin sorap tınısh tappaydı. Bunıń bári — jan qumarı, bilsem eken, kórsem eken, úyrensem eken deydi de turadı. Dúnyanıń kóringen hám kórinbegen sırın túwellep, eń bolmasa seze bilmese, onnan adamshılıq bolmaydı. Onı bilmegennen soń ol jan adam janı bolmay, haywan janı boladı. Ázelden qudaytala haywannıń janınan adamnıń janın iri etip jaratqan, bunısı tásirin kórseteyin dep jaratqanı. Kúshimiz jetpegen, aqıl- esimiz tolmaǵan bala waqtımızda «Bul ne, ol ne?» dep hárnárseden sorap bilsem eken degende uyqı, tamaq ta esimizden shıǵıp ketetuǵın qumarlıǵımızda erjetken soń, aqıl kirgende ornın tawıp izlenip, adamın tawıp sorap, ilim iyelegenlerdiń jolına nege jumsamaydı ekenbiz? Sonday kúsh salıp, órisimizdi keńeytip, qumarlanıp jıynaǵan ǵáziynemizdi kóbeytiwimiz kerek, bul jan 215 azıǵı boladı. Tánnen jan artıq bolǵanı ushın tándi janǵa bas urǵızıw kerek. Biraq biz olay islemedik, ǵarǵaday ǵarqıldap-barqıldap, awıldan uzap kete almadıq. Jan bizdi jas waqtımızda biylep júr eken. Erjetkennen soń, kúshimizge tolǵannan soń oǵan biyletpedik. Jandı tánge bas urǵızdıq, hesh nársege kewil menen qaramadıq, kewildiń aytıp turǵanına da isenbedik. Kóz benen kórgen nárseniń sırtın kórip- aq toydıq. Sırı qalay boladı dep oylamadıq, onı bilmegen kisiniń nesi ketipti dedik. Birew aqıl aytsa: «Óz bilgeniń — ózińe, óz bilgenim — ózime», «Kisi aqılı menen bay bolǵansha óz aqılıń menen jarlı bol» degen, deymiz. «Way qudayım-ay, kim-kimnen artıq?!» deymiz, artıq ekenin bilmeymiz, aytıp tursa inanbaymız, uqpaymız. Kókirekte sáwle joq, kewilde isenim joq. Tek kóz benen kóretuǵın biziń haywan maldan nemiz artıq? Qaytama bala kúnimizde jaqsı ekenbiz. Al házir haywannan da jamanbız. Hesh nárse bilmeymiz, sonda da bilemiz dep nadanlıǵımızdı bilimlilikten artıq sanap talasqanda, ólgen-tirilgen jerimizdi bilmey gúrre tamırımızdı juldırıp alamız. 1. Abay qashan hám qay jerde tuwıldı? 2. Onıń qanday aqıl-násiyat qosıqları bar? 3. «Abaydıń qara sózleri»nde ne haqqında aytıladı? 1. «Abaydıń qara sózleri»niń mazmunın túsinip alıń. |
