Камал Палымбетов Турдыбай Оразов тил байлығы елде…

Рәўият: Қытай, Ҳиндистан, Иран ҳәм Рум патшалары бир жерге жыйналып: «Ҳәр биримиз бир-бирден ҳикмет айтайық, дүнья турғанша турсын», - депти.
Қытай шахы айтыпты:
- Мен айтқан сөзимди қайтарып алыўдан гөре, сөзди аўыздан шығармаўға ҳәрекет етемен.
Ҳиндистан шахы айтыпты:
- Мен өз пайдасын гөзлеп айтқан, сөзи зыян берген ҳәм өзин қурбан қылған адамға ҳайран қаламан.
Иран шахы айтыпты:
- Аўзымнан шықпаған сөзим – қулым, айтқаным болса – хожам.
Рум шахы айтыпты:
- Мен айтпаған сөзимнен ҳеш ўақыт пушайман болмағанман. Айтқанымнан болса тез-тез пушайман боламан. Шахлардың үндемеўи пайдасыз ҳәм биймәни сәўбетлерден гөре жақсы. Инсан ҳәр нәрседен көбирек өз тили себепли бәлеге жолығады.
Таҳир Малик «Адамыйлық мүлки» китабынан

* * *
ТИЛДИҢ ҚҮДИРЕТИ

Әййем-әййем заманларда ақыллы ҳәм әдил бир адамның сулыў қызы болған екен, ол қызға еки периштениң ышқы түсипти. Қыз олардан қайсы бирине кеўил бериўди билмей қалыпты. Периштелер қызға жетисиў жолында жуўырып-желипти. Ақырында, қыз оларға былай депти: «Мен ели-журтының перзенти бола алатуғын балаға ана болыўды қәлеймен. Оны қалайынша тәрбиялаўға уқыплылығыңызды билиўим керек. Әне соған қарап сизлерге қарарымды айтаман». «Бул ис тек ғана мениң қолымнан келе алады. Мен оған илим үйрететуғын математикадан сабақ беремен. Сиясат пенен шуғылланады. Шет тиллерин ийелейди. Әлемге даңқ таратады», - депти биринши периште.
Нәўбет екиншисине келгенде, ол айтыпты: «Әўладлардан әўладларға мийрас қалатуғын тийкарғы байлық – тил. Ана тили бар екен, Ўатан бар. Халықтың өмир өлшемин тили белгилейди. Дүньядағы бар гөззаллық ҳәм сыйқырлы ана әлласын еситиў бахты тил баўырында, мақсетимди аңлағандурсаң? Мен балаңды тилине қыянет қылмаслыққа, қосық, ертек, дәстанлар айтып, мине усы ана тилимиз ушын жанын да аямаслыққа үйретемен».
Бул гәплерден илимпаз периште ўа-ҳа-ҳа-лап күлипти, қарсыласын ақылы-пәсликте айыплапты. Арадағы тартысыў жәнжелге айланыпты. «Жәнжеллеспеңлер, - депти қыз, - елде уллы данышпан бар, соның алдына барамыз. Ҳәммеси сол жерде шешиледи. Оның ҳүкими мениң ушын нызам болады».
Данышпанның алдына барыпты. Данышпан келиспеўшилик пайда еткен барлық гәп-сөзлерди тыңлапты да, қарсыласынан «ақылы пәс», - деп кемситилген периштеге айтыпты: «Қыз сени сүйедиме-жоқпа билмеймен. Лекин, аталық мәртебеге сен ылайықсаң…»

* * *
ЗӘҲӘР ТИЛ

Әййемги заманда бир жигит гөззаллықта теңи жоқ, сүттей аппақ, қытай қағазындай теп-тегис, нәзиклигинде суў ишсе тамағынан, мийўе жесе ийегиниң астынан көринетуғын Хатийша деген қыздың гүл жамалына ашық болып, оған үйленипти. Бирақ, Хатийшаның тили сол дәрежеде уў зәҳәр екен, буған шыдай алмаған жигит бир жазасын берип қояйын деп оны үй-ишиндеги ески ураға таслап, үстин тас пенен жаўып қойыпты. Арадан бир-еки күн өткеннен кейин урадан: «Мени қутқар!», - деген даўыс еситилипти, Хатийша инсапқа келген усайды, - деп ураны әсте ашып қараса, урадан Хатийша емес, бир неше қулаш келетуғын ала шубар әйдарҳа дад салып шығып киятырған мыш – ҳәттеки, әйдарҳа да Хатийшаның тилиниң зәҳәрлигине шыдам бере алмаған екен.