Kamyob metallar haqida tushuncha.
Jadvaldan shuni ham aniqlash mumkinki, hamma
kamyob metallar Er qobig‘ida juda kam ekanligini ko‘rsatadi. Kamyob metallarning ayrimlari esa Er qobig‘ida tarqoq holda joylashgani uchun, ular juda
kam bo‘lib, asosan boshqa metallarning minerallari bilan birga uchraydi. Masalan, galliy, qalay,
mish’yak va simobga nisbatan ko‘p bo‘lgani bilan galliyning ayrim minerallari faqat boshqa
minerallar bilan birgalikda uchraydi.
SHunday kilib, Er qobig‘ida elementlarning joylashishi kamyob metallar gruppalanishining
asosiy belgilaridan biri bo‘lsa, ularni ishlab chiqarish va sanoatda qo‘llanilishi «kamyob metallar»
ning asosiy ma’nosini tashkil qiladi.
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
qobig‘idagi miqdori turlicha ekanligini ko‘rsatadi. Eng ko‘p tarqalgan 9 ta elementning miqdori 98,13% ni tashkil qilgan holda, qolgan hamma elementlarni miqdori 1,87% ni tashkil qiladi.
Jadvaldan shuni ham aniqlash mumkinki, hamma kamyob metallar Er qobig‘ida juda kam ekanligini
ko‘rsatadi. Kamyob metallarning ayrimlari esa Er qobig‘ida tarqoq holda joylashgani uchun, ular
juda kam bo‘lib, asosan boshqa metallarning minerallari bilan birga uchraydi. Masalan, galliy, qalay, mish’yak va simobga nisbatan ko‘p bo‘lgani
bilan galliyning ayrim minerallari faqat
boshqa minerallar bilan birgalikda uchraydi. SHunday qilib, Er qobig‘ida elementlarning
joylashishi kamyob metallar gruppalanishining asosiy belgilaridan biri bo‘lsa, ularni ishlab chiqarish va sanoatda qo‘llanilishi «kamyob metallar» ning asosiy ma’nosini tashkil qiladi.
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
Kamyob metallar fizik-kimyoviy xossalarining birbiriga yakinligi, ularni xomashyolardan ajratib olish, xdmda ishlab chiqarish usullarining uxshashligi va boshqa turli xususiyatlari bilan beshta gruppaga bulinadi.
Engil kamyob metallar.
Ularga litiy, rubidiy, seziy, berilliy
elementlari kiradi. Engil kamyob metallar zichliklarining kichikligi (litiy - 0,5; berilliy - 1,85; rubidiy - 1,55; seziy - 1,87) bilan xamda kimyoviy aktivligi bilan ajralib turadi. SHuning uchun ularning kimyoviy birikmalari (oksidlari, xloridlari) mustahkam bo‘lib, ularni metall holiga kaytarish murakkab jarayon xisoblanadi. Bu metallarni olishda ularning tuzlari suyukdanmasi elektroliz yoki metallotermik usul bilan olinadi.
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
Qiyin eriydigan kamyob metallar.
Ularga titan, sirkoniy, gafniy, vanadiy, niobiy, tantal, molibden, volfram va boshqa elementlar kiradi. Bu elementlar davriy sistemaning 4-, 5- va 6-gruppasida joylashgan bo‘lib, bir elementdan qushni qavatdagi elementga utganda, ularni ichki d-elektronlari qayta taqsimlanish xususiyatiga ega.
SHuning uchun metallar atom tuzilishining bu xususiyatlari ularning fizik va kimyoviy xossalarining uzgarishiga olib keladi. Ular bir-biridan uzlarining qattiqligi (masalan, titan - 1680°S da, volfram - 3400°S da suyuklanadi) hamda korroziyaga chidamliligi bilan farq qiladi. Kimyoviy xossalari bilan esa bu metallar uzlarining uzgaruvchan valentliklari bilan farqlanadilar. Xamma qiyin eriydigan metallar yuqori temperaturada suyuqlanadigan va metallemaslar bilan kimyoviy barqaror birikmalar (karbidlar, nitridlar, boridlar, silitsidlar) hosil qiladi. Bu moddalar katta amaliy axamiyatga egadir..
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
|
SHuning uchun kiyin suyuklanuvchi metallar pulat ishlab chiqarish sanoatida pulatni ligerlashda, karbidli qattiq qotishmalar xosil qilishda xamda elektrotexnika va vakuum elektrotexnikasida ishlatiladi.
|
