Kartalarni loyihalash va tuzish fanidan

Mashg‘ulotni bajarish natijalari:
Matn: manba-atlas va yangi atlasni o‘rganish natijalari (2–4 bet). Manba-atlas va yangi atlas elementlari taqqoslangan jadval.
Umumgeografik atlaslar (kompleks atlas kartalari) uchun ma’lumotlar bir xil yoki yaqin masshtabda beriladi.

Kompleks atlaslar uchun (umumgeografik atlaslarning mavzuli kartalarida):

8. 
   Kartografik manbalar — kartalar va boshqa fazoviy modellar — 
   informatsiyani alohida (asl) shakli sifatida tabiat va jamiyatdagi hodisa- 
   laming fazoviy joylashuvi, holati, xususiyatlari va vaqt mobaynida 
   o'zgarishi haqida ma’lumot beradi. Jamiyat hayotidan o'rganish zarur 
   bo‘layotgan manbaning ushbu sliakliaan keng foydalaniladi, u fan 
   va amaliyotning ko‘pgina sohalari uchun g‘oyatda zarurdir. Kartografik 
   manbalarni o‘rganishning aynan shu aspekti kartashunoslikga xosdir. 
   Ammo kartografik informatsiyadan mohirlik bilan foydalanish uchun avvalambor, dunyoda bor bo‘lgan asosiy karta va atlaslar haqida tasavvurga ega bo‘1ish kerak, shuningdek, zarur kartografik manbalarni
   
9. 
   qayerdan va qanday qilib topish va jalb etishlikni bilish lozim.
   

So‘ngra ularning ichidan muayyan vazifani yechish uchun eng munosiblarini 
tanlab ola bilish kerak. Ushbu maqsadda mazkur bobda eng muhim 
kartografik manbalarning obzori o ‘rin olgan.Istalgan mamlakatni (hududni) kartaga olish asosini umumgeog­rafik kartalar tashkil etadi. Ular joy
haqidagi asosiy ma’lumotlami bir xil aniqlikda va mukammallikda tasvirlaydi. Fanda va amalda ularni o‘rganish uchun, chunonchi, Yerning ko‘zga ko‘rmib turgan elementlari taqsimlanishidagi ma’lum qonuniyatlami aniqlash va ular 
bilan bog‘liq ravishda kelib chiqqan joyning tabiiy va sotsial iqtisodiy 
xususiyatlarini, har xil mavzuli kartalami yaratish uchun asos sifatida 
(ko‘pincha esa manba sifatida) keng foydalaniladi.
Sobiq Ittifoq hududi 1953-yili 1:100 000 masshtabli topografik 
kartalar bilan, 1988-yilga kelib esa 1:25 000 masshtabli topografik 
kartalar bilan to‘liq qoplangan. Masshtabining yirik yoki maydaligiga 
qarab umumgeografik kartalar topografik (masshtabi 1:10 000, 1:25
000, 1:50 000 va 1:100 000), obzor-topografxk (masshtabi 1:200 000, 
1:300 00 va 1:500 000) va obzor (masshtabi 1:1 000 000 va undan 
mayda) kartalarga bo‘linadi.
Topografik kartalar maxsus yo‘llanma (instruksiya) va shartli belgilar 
asosida tuziladi. Ularda hudud topografik jihatdan aniq va mukammal 
tasvirlanadi. Shuning uchun ulardan joyni aniq va mukammal o‘rga- 
nish hamda tekshirish, turli inshootllami loyihalash va qurish, muhan- 
dislik ishlarini ohb borishda keng foydalaniladi. Masshtabi 1:25 000 
dan 1:1 000 000 gacha bo‘lgan kartalar umumdavlat kartalari 
hisoblanadi. Ular iqtisodiyot va mamlakat mudofaasini kartalarga 
bo‘Igan ehtiyojini qondirisnga qaratilgan.
Obzor topografik kartalar iqtisodiyotni rivojlantirish rejalari va 
loyihalarini tuzishda, yirik qurilish inshootlari o‘rnini belgilashda, 
hududni geografik o‘rganish, geografik rayonlashtirish hamda mayda 
masshtabli karta va atlaslami tuzishda asos sifatida, harbiy ishlarda, 
chunonchi turli operativ va taktik masalalarni hal etishda keng qo‘llani- 
ladi. Obzor kartalar hududni umumiy tarzda o‘rganishda, hudud haqida 
dastlabki ma’lumotlami to‘plashda, insoniyatning dunyo miqyosidagi 
muammolarini o‘rganishda, tahhl qilishda, baholashda, dunyoviy 
miqyosda fikrlab, lokal miqyosda ish yuritishda keng qo‘llaniladi.
Mavzuli kartografik materiallar — bular mavzuli kartalami tuzish 
uchun asosiy manbalar bo‘lib hisoblanadi. Ularga dalada mavzuli 
plan olish natijalari, turli masshtabli va maqsadli mavzuU kartalar,
10. har xil chizmalar — yerlardan foydalanish, o'rm on planlari va 
boshqalar kiradi. Yirik masshtabli mavzuli kartalar mayda masshtabli 
va mazmunan yaqin bo‘lgan kartalarni tuzish uchun manba bo‘lib 
hisoblanadi. Masalan, tuproqlarni kartaga olishda o'simliklar va 
geomorfologik kartalar; geomorfologik kartalami tuzish uchun esa 
geologik va tektonik kartalardan foydalaniladi. Sintetik va rayon­
lashtirish kartalarini tuzish uchun turli mavzudagi kartalar seriyasi 
ishlatiladi.
Kadastr planlari va kartalari maxsus manbalar hisoblanib, ular 
voqea va hodisalar hamda resurlaming joylashishini, miqdor va sifat 
ko‘rsatkichlarini hujjatli aniqlikda tasvirlaydi, ijtimoiy-iqtisodiy baho- 
sini, tabiiy resurslardan oqilona foydalanish uchun ko‘rsatmalami 
beradi. Bular jumlasiga respublikamizda shakllantirilayotgan 21 ta 
kadastr turini — Yer, suv, o ‘rmon, yo‘llar, aloqa va boshqa kadastr 
ma’lumotlarim keltirishimiz mumkin.