Касбий тайёргарлик жараёнида бўлажак ўҚитувчининг тадқИҚотчилик компетентлигини шакллантириш

Ю. В. Рындина
(Ишим ш.)

КАСБИЙ ТАЙЁРГАРЛИК ЖАРАЁНИДА БЎЛАЖАК ЎҚИТУВЧИНИНГ ТАДҚИҚОТЧИЛИК КОМПЕТЕНТЛИГИНИ ШАКЛЛАНТИРИШ

Касбий тайёргарлик жараёнида талабалар ўртасида илмий-тадқиқот маҳоратини шакллантириш муаммосини ҳал қилиш ўқитувчига замонавий баркамол мутахассис сифатида "ижодий фикрлашга қодир", "ностандарт ечимларни топиш", "ташаббускорликни намойиш этиш" [6] талаблари билан боғлиқ бўлиб, талабаларни мустақил равишда маълумот излаш, лойиҳа ва тадқиқотчилик фаолиятини олиб боришга ўргатиш ўқитувчига боғлиқ.
Ўқитувчининг тадқиқотчилик компетентлигини шакллантириш педагогик ўқитишнинг моҳияти, мазмуни ва технологиясини ўзгартиришни талаб қилади. Биз янги интеллектуал дунёқараш, шу жумладан илмий тафаккур услубини ўргатиш ҳақида гаплашмоқдамиз, унинг асосий кўрсаткичлари узлуксизлик, статик, синтетикдир [7]. Илмий тафаккур шунингдек, изчиллик, динамизм, муаммолилик, тоифалилик, рефлексивлик, исботлилик, прогнозлилик, проективлик, изланишлилик, ижодкорлик ва бошқалар билан ажралиб туради [3, 124-бет]. Фикрлашнинг бу хусусиятлари, бизнинг фикримизча, ўқитувчи тадқиқотчилик компетентлигининг энг муҳим кўрсаткичларидандир.
Тадқиқот ваколатларини шакллантириш жараёнини моделлаштириш - бу тадқиқотнинг объекти бўлган тадқиқотчилик компетентлигини шакллантириш жараёни бўлган билимнинг ўзига хос усули. Шу билан бирга, модел келажакдаги ўқитувчиларда тадқиқотчилик компетентлигини шакллантиришнинг умумий муаммоларини ҳал этишга қаратилган ўзига хос стандарт, ўқитувчи ва талабалар фаолиятининг аналоги сифатида кўриб чиқилади.
В. С. Ильин моделга қўйиладиган талабларни ажратди: жараён ёки ҳодисанинг яхлитлик даражасини акс эттириши керак; жараённинг шартлари ва воситалари ҳақида тавсиф бериш; таркибий тузилган бўлиши керак. Сўнгги талаб билан боғлиқ ҳолда, жараённинг таркибий қисмларини, уларнинг ўзаро боғлиқлигини ва ўзаро бўйсунишини ажратиб кўрсатиш керак бўлади [2].
Биз томонимиздан ишлаб чиқилган бўлажак ўқитувчининг илмий-тадқиқотчилик компетентлигини шакллантиришнинг таркибий ва функционал модели қуйидаги ўзаро боғлиқ таркибий қисмларнинг тўпламларини бирлаштиради: мақсадли; мазмунли; процессуал; улар орасидаги баҳоловчи-ишлаб чиқарувчи ва тизим шакллантирувчи алоқалари (1-расм, 184-бетга қаранг).
Моделнинг бошқарувчи элементи бу ижтимоий буюртмадир: жамиятнинг юқори даражадаги тадқиқот қобилиятига эга юқори малакали мутахассисларга бўлган эҳтиёж.
Мақсадли компонентни ажратиб кўрсатиш зарурати ўқитувчи фаолиятида онгли мақсад усуллар, ҳаракатлар ва танлаш воситаларини танлашни, назорат қилиш воситаси сифатида ҳаракат қилишни, ҳаракатлар натижаларини тахмин қилинган натижа билан текширишни белгилаганлиги билан изоҳланади.
Моҳият компоненти бўлажак ўқитувчининг илмий-тадқиқотчилик компетентлигини шакллантиришнинг мазмуни ва йўналишларини очиб беради: назарий ва услубий билимлар тизимини шакллантириш, методологик қарашлар, умумий илмий касбий аҳамиятли билиш усуллари, илмий фикрлаш услуби (назарий ва услубий қисм), ижодий ва тадқиқот қобилиятлари (операцион ва технологик қисм), тан олиниши, уларнинг қадриятлари ва маъноси (қиймат-семантик таркибий қисм), тадқиқот фаолиятига ижобий муносабат ва барқарор қизиқишни шакллантириш (ҳиссий-мотивацион компонент), тадқиқот фаолиятининг рефлексли-шахсий усули (акс этувчи-баҳоловчи компонент).


1-расм. Бўлажак ўқитувчининг касбий тайёргарлик жараёнида тадқиқотчилик компетентлигини (ТК) шакллантириш модели.

Процессуал компонент тарбиявий ишларни босқичма-босқич ташкил этиш, бўлғуси ўқитувчининг тадқиқотчилик компетентлигини шакллантиришнинг муайян усуллари ва воситаларини танлашни ўз ичига олади.

Баҳоловчи-самарали компонент таклиф этилаётган моделнинг самарадорлигини, тадқиқотчилик компетентлиги, мезонлари ва кўрсаткичларини шакллантириш даражаларини ривожлантириш билан боғлиқлигини белгилайди.
Тадқиқотчилик компетентлигини шакллантириш мезонлари биз томондан тадқиқотчилик компетентлигининг таркибий қисмларига мувофиқ белгиланди.
Ушбу мезонларнинг диагностикаси қуйидаги кўрсаткичлар бўйича олиб борилди: тадқиқот фаолиятига қиймат муносабати; тадқиқот фаолиятида ўзи учун маъно топа олиш қобилияти; тадқиқот қобилиятини шакллантириш учун мотивация; тадқиқот фаолиятида ижодий ўзини намоён қилишга интилиш; тадқиқот фаолиятининг табиати ва ўзига хос хусусиятлари тўғрисида билимлар; тадқиқот ваколатининг моҳияти ва мақсади тўғрисида билимлар; услубий билимлар ва услубий эътиқодлар; илмий ва ижодий кўникмаларга, илмий билиш усуллари ва воситаларига эга бўлиш; тадқиқот муаммоларини, ўз ютуқларини, ўзини тадқиқотчи сифатида таҳлил қилиш қобилияти; рефлексияни амалга ошириш.
Танланган мезон ва кўрсаткичлар бўйича баҳолаш тадқиқотчилик компетентлигини шакллантиришнинг ситуацион-интуитив, норматив, фаол-қидирув, ижодий даражасини аниқлашга имкон берди.
Тадқиқотчилик компетентлигини шакллантиришнинг натижаси унинг таркибий қисмларини шакллантиришдир.
Тадқиқотчилик компетентлигини шакллантириш ўз-ўзидан бўладиган жараён эмас, балки аста-секин барча таркибий қисмларни сифатли ўзгартиришни ўз ичига олган босқичма-босқич, режалаштирилган ҳаракат. Шунинг учун биз келажакдаги ўқитувчининг тадқиқотчилик компетентлигини шакллантириш босқичларини аниқладик: таҳлилий (тушуниш), қиймат (хабардорлик), проекцион (лойиҳалаш), амалга ошириш (реализация).
Бўлажак ўқитувчининг тадқиқотчилик компетентлигини шакллантириш босқичларини қуришда биз қуйидаги хулосага асосландик: тадқиқотчилик компетентлигини шакллантириш бўлажак ўқитувчини тадқиқот фаолиятининг субъекти сифатида тушуниш, унинг мақсадлари ва қадриятлари, унда шахсан муҳим маъно топиш ва аста-секин қуйидаги босқичларга ўтишдан бошланади: хабардорлик, лойиҳалаш, амалга ошириш.
Биринчи босқич - таҳлилий (тушуниш). Тадқиқотчилик компетентлигини шакллантириш жараёнининг таҳлилий босқичининг мақсади талабаларни таҳлилчилик фаолиятига тайёрлаш ва мавжуд тажрибани акс эттириш, уни шарҳлашдир.
Англаш босқичида ўқув ва билим фаолияти анъанавий таълим шакллари: маърузалар ва семинарлар орқали амалга оширилди.
Тажриба жараёнида классик монологик маъруза муаммоли маърузага, маъруза-матбуот анжуманига ўзгартирилди.
Амалий машғулотларни ташкил этишда биз талабаларнинг биргаликдаги фаолиятига, ўқитувчи ва талабалар ўртасида педагогик жиҳатдан муносиб муносабатларни ўрнатишга қаратилган турли шакллар, усуллардан фойдаландик. Ўқувчиларга мавжуд тажрибани акс эттириш, тушуниш имконини берадиган дарсларнинг асосий усуллари талабалар ва ўқитувчилар томонидан илмий матнларни биргаликда ўқиш ва муҳокама қилиш, тадқиқот вазиятларини таҳлил қилиш бўлди. Ушбу иш 2-курс талабалари билан "Бўлажак ўқитувчининг илмий-тадқиқот қобилиятининг асослари" махсус курси доирасида олиб борилди.
Иккинчи босқич – қадриятларга оид (хабардорлик). Талабаларда илмий-тадқиқотчилик компетентлигини шакллантиришнинг ушбу босқичида илмий-тадқиқот фаолиятида ўзларининг илмий позицияларини мустақил равишда лойиҳалаштириш учун шароит яратиш муҳим аҳамият касб этади. Шундай қилиб, ўз-ўзини лойиҳалаш жараёни ўз-ўзини тартибга солиш ва ўзини ўзи ташкил этиш жараёнларига асосланади. В.И.Моросановнинг нуқтаи назари бўйича, ўзини ўзи бошқариш ҳодисаси инсон ҳаёт мақсадларига эришишни режалаштириш ва дастурлашда, муҳим ташқи ва ички шароитларни ҳисобга олишда, ўз натижаларини баҳолаб боришда ва субъектив мақбул натижаларга эришиш учун ўз фаолиятини тартибга солишда намоён бўлади; ўз-ўзини ташкил этиш жараёнлари қай даражада ривожланиб ва ​​амалга оширилаётганига асосланади [5]. Ўз-ўзини тартибга солиш орқали талаба қийин шароитда осонликча мослашади, потенциал имкониятларни сафарбар қилади, онгли равишда ўз хатти-ҳаракатларини, шахсий ва касбий нуқтаи назарга асосланган фаолиятни, позицияларни бошқаради ва назорат қилади [1].

2-расм. “Мен – бўлажак ўқитувчи – тадқиқотчиман” концепциясини шакллантириш модели.

Ушбу босқичда биз ўз-ўзини дастурлаш усулидан фойдаландик, бу бизнинг тадқиқотчилик компетентлигимизни яхшилаш мумкин бўлган ўз прогнозимизни амалга оширишни ўз ичига олади. Ўз-ўзини дастурлаш усулини амалга ошириш воситаси "Мен бўлажак ўқитувчи-тадқиқотчиман" концепциясини яратиш эди. "Мен - концепция" илмий концепцияси нисбатан яқинда - ХХ асрнинг иккинчи ярмида пайдо бўлди, тушунча Р. Бернс, А. Маслоу, Р. Рожерс номлари билан боғлиқ. Шундай қилиб, Р.Бернснинг сўзларига кўра, "Мен-концепция" нафақат шахснинг ўзи, балки у ўзи ҳақида қандай фикрлашини, унинг фаол тамойилига ва келажакда ривожланиш имкониятларига қандай қарашини белгилайди [1, 30-31 б.].

Маълумки, компетентлик фаолиятда намоён бўлади ва субъект фаолиятга нисбатан фаол изланиш позициясини эгаллаган ва у учун мотивацияга эга бўлганидагина амалга оширилади. "Мен бўлажак ўқитувчи-тадқиқотчиман" концепциясини қуриш воситаларидан фойдаланиш ўқувчиларни улар учун муҳим мотивлар асосида ўзлари томонидан тадқиқотнинг мустақил ривожланишининг траекториясини қуришни ўз ичига оладиган "ҳаётий" фаолиятни мотивацион фаолиятга жалб қилишда ёрдам беради. Бундан ташқари, талабалар ўзларининг фаолият мавзуси сифатида фаол илмий позицияни эгаллайдилар, уни режалаштириш, тартибга солиш, йўналтириш ва бошқариш, тадқиқот фаолияти исталган, жозибадор бўлиб, унда иштирок этишдан завқ олади.
"Мен - бўлажак ўқитувчи-тадқиқотчиман" концепциясини қуриш - акмеология ғояларига асосланган профессионал ва шахсий баландликка эришиш фанидир (Б. Г. Ананьев, Ю. А. Гагин, Н.В. Кузьмина, В. Н. Максимова) [4].
"Мен - бўлажак ўқитувчи-тадқиқотчиман" концепциясини шакллантириш учун тадқиқотчилик компенетлиги шаклланишининг ҳозирги даражаси ("Мен ҳақиқийман") ва унинг баъзи хаёлий (моделлаштирилган) ҳолати ("Мен идеалман") ўртасидаги ички зиддиятларни доимий равишда бартараф этишнинг психологик механизми профессионал баландликлар (акме) шахсиятининг ютуғидир. Бундай иш талабаларни касбий фаолиятда тадқиқотчилик компетентлигини шакллантиришнинг аҳамиятини тушунишга йўналтирди.
Талабалар "Мен - бўлажак ўқитувчи-тадқиқотчиман" концепциясини "Мен - Ҳақиқийман" позициясидан "Мен - идеалман" позициясига ўтиш сифатида тасаввур қилди (2-расмга қаранг).
Ушбу босқичда шунингдек ўқитувчиларни тайёрлаш жараёнида (таклиф қилинаётган вазиятлар шароитида ҳаракат қилиш) тадқиқот вазиятларини моделлаштириш муҳим восита бўлди, бу талабаларга ўзларининг илмий позициялари тўғрисида хабардор бўлиш, тадқиқот фаолияти маъноларини индивидуал қадриятларга айлантириш имконини беради.
Ушбу босқич 3-курсда амалга оширилди.
Учинчи босқич - лойиҳалаштириш. Ушбу босқичнинг мақсади талабаларга симуляция қилинган профессионал муҳитга кириш орқали мустақил тадқиқот тажрибасини олиш.
Ушбу босқичда тадқиқотчилик компетентлигини ривожлантиришнинг муҳим воситаси тадқиқот фаолияти, ташаббускорлик ва индивидуал мустақилликни шакллантиришга қаратилган тадқиқот лойиҳалаштириш бўлди.
Тўртинчи босқич - амалга ошириш (реализация). Ушбу босқич талабаларни умумтаълим мактабларида ўқув амалиётида турли хил индивидуал ва жамоавий илмий-тадқиқот ишларида қатнашиш орқали ҳақиқий профессионал муҳитга жалб этишни ўз ичига олади.
Кўриб чиқилаётган моделнинг муҳим таркибий қисми - бу тадқиқотчилик компетентлигини шакллантиришнинг педагогик шартлари.
Бўлажак ўқитувчининг тадқиқотчилик компетентлигини шакллантириш учун қуйидаги педагогик шартларни ажратамиз:
1) бўлажак ўқитувчининг тадқиқот сифатини ўзлаштиришда, когнитив фаолиятнинг афзал кўрган шакли сифатида тадқиқотга қиймат-семантик муносабатни ривожлантиришда, ўз устида ишлашга тайёрликни шакллантиришда талабчанлик ва мотивацияни яратиш. Ушбу шартлар гуруҳига бўлажак ўқитувчининг илмий-тадқиқот фаолиятига ижобий рағбатини қўллаб-қувватлаш киради; илмий-тадқиқот ишларида муваффақиятли иштирок этган талабаларни маънавий ва моддий рағбатлантириш; талабаларнинг илмий-тадқиқот фаолиятини рағбатлантирувчи ўқув муҳитини яратиш;
2) мазмунли, педагогик фаолиятнинг индивидуал ва технологик имкониятларини ва келажакдаги касбий фаолият талабларини бирлаштирувчи имкониятлар. Моҳият шартларига қуйидагиларни киритамиз: ўқув жараёнида фаол ўқитиш усулларидан фойдаланиш (мунозаралар, бизнес ва тақлид ўйинлари, тадқиқот лойиҳалаштириш, тадқиқот вазиятларини моделлаштириш, ўқув машқлари); "Бўлажак ўқитувчининг тадқиқотчилик компетентлигининг асослари" махсус курсини, "Психологик педагогик тадқиқот методологияси" семинарини жорий этиш; ўқув амалиётининг мазмунини тадқиқотнинг иш шакллари билан тўлдириш;
3) ҳамкорлик ва изланишларга бўлган манфаат асосида ўқитувчи ва талабалар ўртасида педагогик жиҳатдан муносиб муносабатларни ўрнатиш ва сақлашни ташкил этувчи. Ушбу шартлар гуруҳига қуйидагилар киради: ўқувчиларни турли хил илмий-тадқиқот фаолиятида фаол ижодий ҳамкорликка жалб қилиш; бўлажак ўқитувчиларда тадқиқот фаолияти, тадқиқот позицияси, мазмунлилиги, мулоҳазаси, мулоқоти тамойилларига асосланган ҳолда илмий изланиш малакасини шакллантиришга қаратилган педагогик жараённи ташкил этиш;
4) талабаларда тадқиқотчилик компетентлигини шакллантириш жараёни ва натижасини таҳлил қилиш, ҳисобга олиш ва тузатишга ёрдам берадиган тартибга солиш. Биз қуйидаги тартибга солиш шартларига мурожаат қиламиз: талабалар илмий-тадқиқотчилик компетентлигини шакллантириш жараёнини рефлексив бошқаришга рағбатлантириш; талабаларнинг илмий-тадқиқотчилик компетентлигини шакллантиришнинг мустақил мониторингини таъминлаш.
Мазкур шартлар ушбу контекстда ажралмас хусусиятлар бўлиб, улар бир қатор бошқаларни истисно қилмайди.
Шубҳасиз, бир босқичдан иккинчисига ўтишда, келажакдаги ўқитувчининг ўз тадқиқот позициясини англашга бўлган эҳтиёж кучаяди. Шу муносабат билан биз университет ўқитувчиси фаолиятини талабаларнинг илмий-тадқиқотчилик компетентлигини шакллантириш учун шарт-шароит яратишга йўналтирилган деб биламиз. Талабанинг фаоллиги ўқув, квази-касбий ва ўқув-касбий фаолиятда намоён бўлади, бу нафақат бизнинг ўқишимизда аниқланган босқичлар ва уларнинг таркибига зид келмайди, балки уларни танлаш тўғри эканлигини тасдиқлайди.
Ишлаб чиқилган моделни амалга ошириш 2008 йилдан 2010 ўқув йилига қадар “П.П.Ершов номидаги Ишим Давлат педагогика институти” негизида амалга оширилди (Тюмен вилояти).
Тажриба ишларининг таҳлили ижобий натижаларни кўрсатди - экспериментда иштирок этган гуруҳларнинг дастлабки кўрсаткичлари тенг. Тажриба ва назорат гуруҳларида олинган натижаларни таққосласак, талабалар ўртасида илмий изланишларни шакллантириш даражаларидаги қуйидаги ўзгаришларни қайд этишимиз мумкин. Шундай қилиб, экспериментал гуруҳда тадқиқотчилик компетентлигини ривожлантиришнинг вазиятга оид-интуитив даражасига эга талабалар сони 26,6% га, назорат гуруҳида эса атиги 4,5% га камайди; Эксперимент охирида тадқиқотчилик компетентлигини шакллантиришнинг фаол қидирув даражаси экспериментал гуруҳ талабаларининг 40 фоизи ва назорат гуруҳи учун 27,6 фоиз учун хос эди; тадқиқотчилик компетентлигини шакллантиришнинг ижодий даражасига эришган талабалар сони 20% га, назорат гуруҳида эса атиги 4% га ўсди.
Экспериментал ва назорат гуруҳларининг бошида ва охирида талабаларнинг тадқиқотчилик компетентлигини шакллантириш даражалари бўйича таққослаш хусусиятлари шуни кўрсатадики, тадқиқотчилик компетентлигини шакллантириш учун биз аниқлаган ва назарий жиҳатдан асосланган педагогик шароитлар зарур ва етарлидир.